ƏDƏBİYYAT VƏ İNCƏSƏNƏT

Cümə, 01 Noyabr 2024 16:03

XATİRƏ - Yaşasaydı 70-ni qeyd edəcəkdi…

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Düz deyirlər, yaxşı adamlar çox yaşamırlar…

Odur e, bu gün birinin də ad günüdür, 84-nü qeyd edəcək, amma Arif Əmrahoğlu cəmi 60 il yaşadı...

Əslən Gürcüstandan idi. O qədər yaxşı adamdı ki, yaşılığından Yardımlıya da pay düşdü. O vaxt Sakit İlkinin, Ələsgər Cəfərin, Mehdi Həsənovun, Pənah Dumanoğlunun, Mehrəli Mustafanın və s. şairlərin Azərbaycan Yazıçılar Birliyinə üzv olmasında mənə təmənnasız yardım etdi…

Çox işıqlı adam idi. On ildir ki, aramızda olmasa da, hələ də yeri görünür…

Yaşasaydı bu günlərdə Arif Əmrahoğlunun 70 yaşı tamam olacaqdı.

Ruhu şad olsun!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.11.2024)

Published in LIFE

Tagged under

Cümə, 01 Noyabr 2024 15:36

“Əbədi mühərrik insanın özüdür” - HƏR GÜN KAMAL ABDULLADAN 7 QRANULA

Xalq yazıçısı, akademik Kamal Abdullanın əsəsrlərindən seçilmiş bir sıra qranula – cövhər sayıla biləcək məqamları “Ədəbiyyat və incəsənət” oxucularına təqdim edir.

Kamal Abdulla özü seçilmiş bu cövhərlər barədə yazır: “İllərdən bəri yazdığım müxtəlif şeirlərin, esselərin, pyeslərin, hekayə və romanların, publisistik məqalələrin və elmi əsərlərin, verdiyim intervülərin hər birinin içində yer almış və bu gün də öz məzmunu, tutumu, forması ilə diqqətimi çəkən misralar, cümlələr günlərin bir günü sanki dil açıb mənə dedilər ki, bizim bir-birimizdən zaman və məkanca ayrılığımıza son qoy və bizi bir-birimizin yanında yerləşdir. Sən görəcəksən ki, bu zaman biz tamamilə yeni bir cazibədə zühur etmişik. Onlar qeyri-səlis məntiq dili ilə desək, içində olduqları mətnin qranulaları (ilkin vacib hissəcikləri) idi. Qranula, başqa cür ifadə etsək, cümlədən (mətndən) bütün artıq hissələri siləndən sonra yerdə qalan cövhərdir.”

Bu günlərdə “Everest” nəşriyyatında müəllifin “Seçmələrin seçməsi-qranulalar” adlı kitabı da işıq üzü görmüşdür.

Beləliklə, hər gün Kamal Abdulladan 7 qranula:

1.

Servantes “Don Kixot”un ikinci hissəsini birinci hissədən xeyli sonra yazmışdı. Müasirləri deyirdilər ki, romanın ikinci hissəsi birinci hissədən zəif alınıb. Bu ona görə belə olub ki, ikinci hissəni yazanda Servantes artıq bilirdi ki, o dahidir.

2.

İnsan həm kütləyə aiddir, həm də xalqa. Kütlə onun canı, xalq onun ruhudur.

3.

Təyyarə göydə uçarkən sürəti hiss olunmur. O, yalnız yer üstündə hərəkət edən zaman sürəti duyulur. Təkərlər yerdən ayrıldımı, sürət itir.

4.

Əbədi mühərriki insanlar heç cür icad edə bilməzdilər. Çünki onu Allah artıq icad eləmişdi. Əbədi mühərrik insanın özü idi. Öldükcə doğulurdu və həyatı əbədi bir hərəkətlə davam edirdi.

5.

“Payız sevgisi gəldi gizlicə,

Gizlicə getdi gəldiyi kimi.

Mən elə bildim, bitməz o gecə,

Hər şey olmayır bildiyin kimi.”

6.

Əgər biz İblisə yalnız İblis kimi yox, həm də alçaldılmış və cənnətdən qovulmuş bir mələk kimi baxa bilsəydik...

7.

“Şahin kimi uçdu, getdi, itdi uzaqda,

Bir həsrətli yuxu imiş bu Oğuz yolu.

Boz ayğırlı Beyrək oldu nöqtə uzaqda,

Kafir qızı hasar üstə, gözləri dolu...”

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.11.2024)

Published in REYTİNQ

Tagged under

Cümə, 01 Noyabr 2024 15:04

Gülüş klubunda futbol CBS-də

Sərtyel, “Ədəbiyyat və incəsənət”

1.

Yüksəyə qalxdıqca nişangaha daha rahat düşdüyünü anlamırsanmı?

2.

CBS kanalının şərhçisi Zimbabve çempionatının “Utkutupe” və “Ambrisovya” klublarının matçını şərh edərkən:

-Top “Ambrisovya”nın kapitanı Elbrink Çukrradadır. Elbrink Çukrra irəliləyir, vurur: Qoooooooooollllllll (Var gücü ilə qışqırır).

Qışqırtı 12 dəqiqə davam etdikdın sonra davam edir:

-Mən “Ambrisovya”nın oyunçularını, məşqçi heyətini, azarkeşlərini, klubun rəhbərliyini, şəxsən Muxtğavanq Şerbuxt müəllimi səmimi qəlbdən təbrik edirəm.

Muxtğavanq Şerbuxt müəllim klubu ən güclü klublar sırasına çıxarıb. O mətin, cəsarətli, ağıllı, təmkinli, qeyrətli, səxavətli bir şəxsdir. (Matç bitənədək danışır)…

P.S. Futbol şərhçilərini məcbur edirlər ki, emosiya ilə danışsınlar. Onlar da emosiyanı qədərindən xeyli çox işlədirlər.

3.

-Bax, Merilin Monro “Max Factor” parfüm kompaniyasının reklam siması oldu. Bax! Camaat hətta ölümündən sonra da özünə iş tapır, sənsə tapa bilmirsən.

4.

O adam hər dəfə güzgüyə baxdıqca Darvinə daha çox inanır.

5.

Deyir, Lerikin Güləndamlı kəndinin sakini Şahverdi Balamoğlanov dünyaya yeni göz açmış oğlunun adını Kopiyirmidoqquz qoyub.

Məlimata görə, Balamoğlanov Kopiyirmidoqquz Şahverdi oğlu hazırda özünü yaxşı hiss edir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.11.2024)

Published in GÜLÜŞ KLUBU

Tagged under

Cümə, 01 Noyabr 2024 11:14

Bu gün Milli Xalça Muzeyində “Çiçəkli buta” əyləncəli proqramı təşkil olunacaq

Noyabrın 1-2-də Azərbaycan Milli Xalça Muzeyində məktəbəqədər uşaqlar və məktəblilər üçün ekologiya mövzusunda “Çiçəkli buta” əyləncəli proqramı təşkil olunacaq.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Mədəniyyət Nazirliyinə istinadən xəbər verir ki, “Yaşıl dünya naminə həmrəylik ili” çərçivəsində muzeyin Uşaq şöbəsi tərəfindən keçirilən tədbirdə müxtəlif ustad dərsləri təqdim ediləcək. Bunlara kətan üzərində “yaşıl dünya” rəsm kompozisiyası və qurama texnikasında kollaj, eko yumşaq oyuncaqların, plastik qablardan dibçəklərin, yun və pambıq saplardan qolbaqların hazırlanması, eko çantaların boyanması və s. aiddir.

Proqrama, həmçinin plastik qablardan hazırlanmış kuklaların iştirakı ilə “Məlikməmmədin nağılı” marionet teatr tamaşası və tematik ekskursiya daxildir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.11.2024)

Published in GÜNDƏM

Tagged under

Cümə, 01 Noyabr 2024 12:45

“İrəvan mətbəxindən nümunələr” layihəsində Narqovurma

Rubrikanı Könül aparır.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Azərbaycan Milli Kulinariya Assosiasiyası ilə birgə layihəsində sizlərə hər dəfə İrəvan mətbəxindən nümunələr təqdim edirik. Bu nümunələr Azərbaycanın bu sahə üzrə tanınmış mütəxəssisi, əməkdar mədəniyyət işçisi, tarix üzrə fəlsəfə doktoru, kulinar Tahir Əmiraslanovun gərgin əməyi nəticəsində ortaya çıxmışdır.

Bu gün sizlərə Narqovurmanın hazırlanma qaydasını təqdim edəcəyik.

Nuş olsun!

DÜSTUR:

§ Qovurma – 200 qr

§ Nar – 100 qr

§ Soğan – 100 qr

§ Sarıçiçək (və ya sarıkök)

– 0,1 qr

§ İstiot – 0,05 qr

§ Duz – 4 qr

Xörək əlavəsi:

§ göyərti – 10 qr, nar – 15 qr

HAZIRLANMASI:

Qovurma qazana əlavə edilir və qızdırılır. Soğan təmizlənir, yuyulur. 1x1 sm ölçüdə doğranır. Qovurma qay- nara düşdükdə soğan əlavə edilir, qı- zarana yaxın duz, istiot, ədviyyat, nar vurulur və qarışdırılır. 3 dəqiqədən sonra altı söndürülür, ağzı örtülərək 5 dəqiqə müddətində saxlanılır. Süfrəyə veriləndə üzərinə göyərti sə- pilir, yanında nar, turş meyvələrdən hazırlanmış turşular (mət) verilir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.11.2024)

Published in KULİNARİYA

Tagged under

Cümə, 01 Noyabr 2024 14:36

Afaq Məsudun hekayələrində ekzistensializm -ƏDƏBİ TƏNQİD

Zəhra Həsimova, Azərbaycan Dillər Universitetinin magistri, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

GİRİŞ

“Bəzən mənə elə gəlir ki, nə isə, ayrı bir işlə məşğul oluram. Bəlkə də bu, heç ədəbiyyat deyil”. Azərbaycan ədəbiyyatının yazıçı və ədəbiyyatşünas ailəsində dünyaya göz açmış yazıçı-dramaturq və görkəmli nəsr ustalarından olan Afaq Məsud müsahibələrindən birində “Niyə məhz ədəbiyyat?” sualına yuxarıdakı cavabı verərək əslində ədəbiyyatın insanın ucsuz-bucaqsız dərinliyinə nüfuz edən əvəzsiz vasitə olduğunu açıq şəkildə ifadə etmişdir. Tələbəlik illərindən etibarən yazmağa başladığı hekayələrində insan , onun taleyi, daxili-mənəvi aləmi, yaşam və ölüm arasındakı incə xətti kiçik detallarla bəzəyən Afaq Məsudun “II İohan” , “Müdir”, “Alman kilsəsi”, “Gecə” , “Qonaqlıq”, “Bekar”, “ Çovğun” “Telefonda işıq”, “Can üstə”, “Üçüncü mərtəbədə”, “Oğru”, “Ədalət”, “Tək”, “Uydurma”, “Sərçələr”, “Dovşanın ölümü”, “Su” və s hekayələrində “insan və cəmiyyət” arasındakı münasibətlər fonunda insanın ekzistensial dəyərlərini ayrı- ayrı problemlər müstəvisində təsvir olunur. Bundan başqa qeyd etmək lazımdır ki, yazıçının hekayələrində “həyat–ölüm”, “insan mahiyyəti” kimi dialektik məfhumlar da ehtiva edilmişdir.

Ekzistensializm 19-cu əsrin ortalarında dominant sistematik fəlsəfəyə qarşı reaksiya olaraq yaranmışdır. Sören Kyerkeqor özü heç vaxt bu termindən istifadə etməməsinə baxmayaraq, ilk ekzistensialist filosof kimi qəbul edilir. Ekzistensialistlər, düşüncələrini dolaysız olaraq öz şəxsi həyatının bir aspektini aydınladan romanlar, dramalar və gündəliklər ilə təsvir edirlər. Ekzistensializmə görə, hər şey insanın özü ilə başlayır və bitir. İnsan situasiyaya görə deyil, situasiya insana görə dəyişməlidir. Bu fərqli situasiyalarda isə insanların öz duyğu və davranışlarına görə mövqe və düşüncələri izah edilir. Azərbaycan ədəbiyyatında da bu Qərb fəlsəfəsinin təsirinə sonrakı dövrlərdə rast gəlinməyə başlamışdır. Qəhrəmanın ölüm qorxusu, pessimist ruhu , ətraf aləmə özgələşməsi və bu özgələşmədən doğan tənhalıq, azadlığa meyillilik, ətrafındakıları önəmsəməməsi ədəbiyyatımızda ekzistensial elementlərin səciyyəsini müəyyənləşdirir.

Hər bir millətin çağdaş nəsrində, bədii mətnlərində dünya ədəbiyyatının minilliklər boyu keçdiyi hadisələr, rastlaşdığı təbəddülatlar zaman keçdikcə bir daha qarşıya çıxır, özünü qabarıq bir şəkildə yansıdır. Avropa ədəbiyyatında XIX əsrin ortalarında yaranan, ədəbiyyatımıza isə müstəqillik illərində nüfuz etməyi bacarmış ekzistensial dəyərlər Afaq Məsudun qəhrəmanlarını da əhatə edir. Ekzistensializm – Azərbaycan ədəbiyyatında qərar tutmayan, Avropa ədəbiyyatı üçün isə doğma sayılan və yeni dünyagörüşü yaratmaq cəhdi kimi meydana gəlmiş irrasional, subyektiv, idealist, ədəbi-fəlsəhi cərəyandır. Məlumdur ki, ekzistensial dəyərlər şəxsi varlıqdan başlayır. Afaq Məsudun qəhrəmanları da bu dəyərlər çərçivəsində hərəkət edirlər. İnsanın varlıq ilə yoxluq arasında həqiqət arayışındakı bir “mən” , dünyanın isə bizi Allahdan ayıran sədd deyil, ona qovuşduran körpü olması kimi fikirlər obrazların daxili dünyasının əsasını təşkil edir. ( 2. Səh 29)

Yazıçının “II İohan” hekayəsində artıq varlıq və ölüm arasındakı insan həyatının mahiyyətini dərk edən Papa və hələ də öz “MƏN” inin axtarışında olan iki dost obrazı təsvir edilir. Yaşı ötmüş, ayaqda dura bilməyən Papanın ömrünün son çağlarında adı çəkilməyən və xristianlıq ilə heç bir əlaqəsi olmayan ölkəyə gələrək məhz bu ölkədə dünya müsəlmanları və xristianlarına müraciət etmək istəyini onun varlığın əbədiyyətinin dərk etməsi ilə əlaqələndirmək olar. Dini ekzistensializmə görə, insan ruh və bədənin, əbədiyyət və sonun, müvəqqəti və qalıcının, azadlıq və zərurinin bir sintezidir ( 3. Səh 45 ). Buna görə də, insan tamamlanmış bir varlıq deyil. İnsanın tamamlanması isə tanrıya qovuşmaqdır, başqa bir deyimlə, “mən” ini tapmaqdır. Papa hər ikinin nümayəndələrinə müraciət edərək bu dinlərin birləşməsini xoşbəxtliyə — “həqiqət” ə çatmağın yeganə yolu olduğunu qeyd edir. Hekayədə ,eyni zaman, çərçivəsində “bədənlə ruh”, “gizli ilə aşkar” , “şüur və duyğu” kimi əks qütbləri xarakterizə edən iki dost obrazı oxucuya müxtəlif nöqteyi-nəzərdən baxmağa imkan yaradır. Bu məqamda ekzistensializmin “azadlıq və ümidsizlik” elementlərinin sanki bir qarşıdurmasını görürük. Ümidsizlik insanın azadlıq elementi ilə bağlıdır. Insanlar azad olduğundan, onlar daimi bir seçim ilə qarşılaşırlar. Varlıq prosesində insanlar “mən” olmaq istəyirlər və ya “mən” olmağın məsuliyyətindən çəkinirlər. Əgər insan “mən” ,başqa bir sözlə, özü olmaq istəsə, mütləq öz məhdudiyyətləri ilə qarşılaşacaq və ümidsizliyə düşəcəkdir. Əksinə, bir şəxs özü olmağı qəbul etmirsə, özündən başqası olmağa çalışacaq və bunun nəticəsində daha çox ümidsizliyə düçar olacaq ( 4. Səh 35 ). Havasız və əşyalarla dolu olan salonlara aludə olub monoton həyat tərzi sürən qəhrəmanın bu mərhələyə qədərki keşməkeşli yaşayışı , əzabları və daxili-mənəvi aləmi ilə arasındakı divarlar onun əvvəllər yazdığı şeirlərdəki sözlərin yarada biləcəyi duyğulardan — onu keçmiş həyatına bağlayan “mən”indən qaçmasına gətirib çıxarır. Qısaca, insanın bir sistem və ya məfhuma bağlılığı onu bir çox gerçəkliyi görməzdən gəlməyə vadar edir. Yazıçı həmçinin divarlarla əhatələnməyən insanın fərqində olmadan içərisindəki xislətinə də işarə etmiş, ona edilən, mənəvi dünyasını itirməsinə səbəb ola biləcək təklifə duyulan bir anlıq məmnunluğu vurğulamışdır.

Hər nə qədər fərdi yaradıcılıq məhsulu olsa da, yazıçının hekayələrində yaşadığı dövrün mənəvi-əxlaqi dəyərləri , cəmiyyət və mövcud şərtlərin təsiri də aydın şəkildə təsvir olunur. Yazıçının “Müdir” hekayəsində iki fərqli “mən” arasında qalmış qəhrəmanının güclü psixoloji təməllərə əsaslanan hadisələr fonunda “həqiqət” axtarışı təsvir olunur. Ekzistential və sürrealist ideyalarla işlənmiş qəhrəmanın daxili aləmi ilə çarpışmaları simvolik çalarlarla oxucuya təqdim edilir. Sürrealizmə xas olan sayıqlama, yuxu və gerçəklik arasındakı sərhədlərin aradan qalxması faktları hekayədə diqqət çəkən məqamlardandır. İşdə tanış olduğu “Müdir” i ilə yuxularında görüşən obraz ailəsi ilə arasına sədd çəkir, hətta həyat yoldaşını öldürməyi belə düşünür. Nitsşenin “əxlaq” konsepsiyası mövqeyindən çıxış etsək , düşüncənin mərkəzində insanın yerləşdiyini görərik. Ekzistensializmə görə, insan seçimləri ilə, özünü formalaşdırmaqla azadlığı əldə edə bilər. İnsan ömür boyu mövcudluğuna nəyin yaxşı, nəyin pis təsir etdiyini müəyyən etməyə çalışır. Əgər bir fərd özü üçün zərərli olanı seçirsə və ya üstünlük verirsə, bu zaman “əxlaq” elementindən kənara çıxmış olur (5.Səh 15). Hekayənin qəhrəman bu qarşıdurmalar vəziyyətində daxili “mən” i ilə əlaqəsini itirmir, daim “bəlkə”lərdən istifadə edərək mübarizə edir. Sonda isə arvadının gözlərində absurd həyatının yansımasını görür. İnsanın ətraf aləmə , hətta ailəsinə yadlaşması prosesinə “Çovğun” hekayəsində də rast gəlirik. Səkinə və Qafar obrazlarının bir- birinə olan münasibəti bunun bariz nümunəsidir. Hər iki obraz keçmişdən gələn narahatlıqları bir-birləri ilə paylaşmayaraq bu yadlaşmanın təməlini əks etdirirlər. Onların gün ərzində görüləcək işlərin çox olmasına sevinmələri mühitin insanın daxili aləminə təsir edərək fiziki deyil, mənəvi uzaqlığın necə yaratdığını göstərir. “Çovğun” hekayəsində Qafar kişinin ahıl yaşında təmtərağın mənasızlığını dərk etməsi “II İohan” dakı Papa II İohan Paveli yadımıza salır. O da gəldiyi ölkədə iqamətgahdan imtina etmişdi. Belə məqamda, “üst insan” anlayışını xatırlamaq lazım gəlir. İnsanın seçimləri özünə məxsusdur. İnsan qorxaq və ya cəsur, ağıllı və ya axmaq olmağı seçə bildiyi kimi , maddiyyatla mənəviyyat arasında seçim etməkdə də azaddır. Həmin seçimlər azad fərdin təbiətini təşkil edir ( 8. Səh 35 ). Bu, hər iki obrazın maddi dünyadan əl çəkib həqiqət axtarışı ilə mənəvi dünyaya yönəlməsini göstərir. Mənəvi aləmə yüksəlib Tanrı qatına çatmaq ideyası Qərb fəlsəfəsində Nitsşenin “ali insan” (7. Səh 8 ) ,Şərq fəlsəfəsində isə “kamil insan” olma yolundakı anlayışları Afaq Məsudun hekayələrində özünü açıq şəkildə göstərir. Unutmaq olmaz ki, insan həmişə özü düşündüyündən artıqdır və hər bir insan özünü aşıb ali və ya kamil insan zirvəsinə çatmaq üçün çalışmalıdır.

İnsan və mövcudluğu izah etməkdə ədəbi dilin zənginliklərindən məharətlə istifadə etməyi bacaran Afaq Məsud ekzistensial simvolizmin müxtəlif çalarlarları ilə süslədiyi “Gecə” hekayəsində yuxu, külək arxetipi, imitasiya kimi mifoloji ünsürlərə yer verməklə folklor elementlərini daxili-mənəvi aləmi əks etdirən ayna kimi göstərmişdir. Yuxu hekayədə mənəviyyata açılan qapını, ölümdən sonrakı ölümsüzlüyü simvolizə edir. Hekayənin qəhrəmanı Talıb kişinin yuxuda gördüyü ağ saqqallı və ağ geyimli kişi bizə folklordakı Xızır obrazını xatırladır. Tədqiqatlarda «suyun külək və havanın himayəçisi» kimi təqdim olunan Xızır dastanlarımızda aşiq və məşuqun yuxusuna girərək onlara eşq badəsi içirdir , yalnız bundan sonra dastan qəhrəmanı haqq aşığına çevrilir. Talıb kişinin yuxusunda onu ucsuz-bucaqsız ağ səhraya aparan və qeybə çəkilən bu nurani obrazını haqqa və həqiqətə məhz Xızırın köməyi ilə çatmaq motivi ilə müqayisə etsək, ruh və bədənin sintezi olan insanın maddi – mənəvi aləm ortasında sadəcə bir vasitə olduğunu görmüş oluruq. Hekayədə diqqəti cəlb edən məqamlardan biri də külək arxetipidir. Külək dünyanın yaranmasında nizamlayıcı, təkan verici funksiya daşıması ilə bilinir. Əsərdə külək ölümü simvolizə edir. “Külək nəsə istəyir” cümləsi və Talıb kişinin ölümündən sonra çovğunun bitməsi bunu açıq şəkildə göstərir. Ölümün dünyanın axarını, onun nizamını təşkil etməsi və Talıb kişinin həmin küləyin uğultusunu yuxu ilə gerçəklik anlarında eşitməsini obrazın mövcudluq ilə ölüm arasındakı imitasiyası adlandırmağa imkan verir. Hekayənin qəhrəmanın ölümü ilə yox, yazın gəlib yağışın yağması ilə bitməsi obrazın maddi və mənəvi aləm arasındakı imitasiyası ideyasını bir daha təsdiqləmiş olur. Bunun üçün xüsusilə yaz ayının seçilməsi də təsadüfi görünmür. Yaz ayı mifoloji tədqiqatlarda təkanverici qüvvə kimi həyatın yenilənməsi, keçid dövrü kimi xarakterizə olunur.

Nəticə etibarilə, Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nəsr ustalarından olan Afaq Məsudun hekayələri istər ümumi məzmunu, istərsə də ən xırda detalları ilə “maddiyyat ilə mənəviyyat”, “yaşam ilə ölüm”, “varlıq və heçlik” kimi ekzistensial dəyərləri oxucuya çatdırmağa, onların insanın daxili aləmi, düşüncənin davranışlar ilə ziddiyyət və bağlılıqları haqqında fikrə yiyələnmələrinə nail olmuşdur. Ekzistensializmin formalaşması ilə birlikdə insan narahatlıq, qorxu, qayğı və seçimləriylə mövcudluğu tamamlamağa çalışan azad varlığa çevrilmişdir. Sonda isə bizi maraqlandıran bir sual meydana çıxır : “ Bəs əsl azadlıq varmı?”. Əgər “azad insan” konsepsiyasına fərdin fiziki davranışlarından asılı olaraq deyil, mənəvi duyğu və düşüncələrin nəzdində baxsaq, yazıçı-dramaturq Afaq Məsudun hekayələrindəki qəhrəmanların “mən” ən məhbus olduğunu görmüş olarıq ki, bu da Nitsşe fəlsəfəsinin “mən” içində “mən” ideyasını ağıllara gətirir. Hər halda, əgər insan nə olduğu barədə biliyə malik olduğunu hesab etsəydi, ekzistensialist fəlsəfə dərhal məhv olmuş olardı.

Ədəbiyyat siyahısı

1. Afaq Məsud Seçilmiş əsərləri 2 cilddə 1-ci cild, Bakı , “Elm və Təhsil”, 2012, 592 s.

2. Nurəddin Topçu “Varoluş Fəlsəfəsi – Hərəkət Fəlsəfəsi” , “Dərgah Yayınları” , Dekabr- 2010 , 64 s.

3. Vədat Çələbi. “Kyerkeqor və Yaspersin varoluş fəlsəfəsində ağıl , din və iman ilişkisi”. Erciyes Üniversitesi Felsefe Bölümü. 2015, 123 s.

4. Vədat Çələbi. "S. Kyerkeqor və J.P.Sartrın varoluş anlayışlarının qarşılaşdırılması". Pamukkale Universiteti, Sosial Bilimler Institutu, Dənizli - 2008, 615 s.

5. Fridrix Nitsşe “Dəccal” , Xan nəşriyyatı Bakı-2016, səh 120.

6. Azad Nəbiyev “Filklorda fasiləsiz transfer və yuxu paradiqmaları” Bakı , “Elm və Təhsil” – 2011, 341 s.

7. Fridrix Nitsşe “Zərdüşt belə deyirdi” Azərbaycan, “Qanun nəşriyyatı” 2016, 434 s.

8. Əli Şəriəti “Özü olmayan adam” , Türkiyə , “Fecr Yayınları” Fevral 2012, 400 s.

9. Afaq Məsud rəsmi saytı , hekayələr, “Müdir” hekayəsi . https://www.afaqmesud.az/az/posts/category:10

“Ədəbiyyat və insəsənət”

(01.11.2024)

Published in ƏDƏBİYYAT

Tagged under

Cümə, 01 Noyabr 2024 14:00

BİRİ İKİSİNDƏdə Əlizadə Nuri

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə BİRİ İKİSİNDƏ layihəsində bu gün sizlərə cəlilabadlı şair Əlizadə Nurinin özüylə söhbəti və şeirləri təqdim ediləcək.

Özüylə söhbəti...

Poeziya heyrətdən yaranır – ilahi heyrətdən. “Heyrət, ey büt, surətin gördükdə lal eylər məni...” deyirdi böyük Füzuli. Poeziyanın iliyi, mayası, cövhəri də elə bu heyrətdədir. Poeziya həm də ürəyin sirli-sehrli simfoniyasıdır. Qrasian özünün məşhur “Kamillik elmi” əsərində “ürəyinə və ürəyindəkilərə inan” deyirdi...

Poeziya ömür haqqında, ölüm haqqında bir nəğmədir. Yalandır ki, deyirlər ömür qısadır, əksinə, Tolstoysayağı hərdən adam ölməyəcəyindən qorxur. Düşünürsən, bu boyda ömrün məsuliyyətini necə daşıyacaqsan və elə bu vaxt poeziyanı öz yanında görürsən...

Bizdə şeir yazanların çoxu Tanrıdan yox, kitabdan gəlir. Mütaliə hesabına sözə girişənlər o qədər çoxdur ki... Amma baxırsan ki, heç sısqa istedadları da yoxdur.

Ədəbiyyat bəzən illüzor, utopik xoşbəxtliklər vəd etsə də, hər halda vizual ahəngi, cazibədarlığı ilə könül oxşayır. “Heç bir insanın ömrü Bodlerin bir misrasına dəyməz” deyəndə çox haqlıydı Akutaqava...

Kant poeziyanı “fikirlərin bədii oyunu” adlandırırdı. Əsas olan fikirlərin hansı havaya oynaması yox, necə oynamasıdır. Əsl şeirin oxucunun milli-mənəvi məfkurəsinə böyük təsiri olur, insan idrakına sığal çəkir əsl poeziya. Deyəsən, Hüqo deyib: “Fransa inqilabını Volterin əsərləri törədib”.

Sonda şöhrət haqqında: Böyük söz ustadlarında şöhrət hissinin olmasına normal baxıram. İnstinktiv olaraq belədir. Əsl poeziya bu qədər əzablı proseslərdən keçirsə, şairin bir qədər şöhrətpərəst olması niyə qıcıq yaratsın ki?

Al Paçinonun gözəl bir sözü var: “Şöhrətpərəstlik günahların ən sevimlilərindən biridir”. Məncə, net və konkret deyilib...

...və şeirləri

FIRLANIR

Neçə acın yuxusunda

Dəyirman daşı fırlanır.

Bəlkə, elə şərab içib –

Dünyanın başı fırlanır?!

Azdım bir quşun səsində...

Sirr var şamın şöləsində.

Dərdimin yan-yörəsində

Gözümün yaşı fırlanır.

Bu yarpaq da bir çiçəkdi,

Qoxusunu yellər çəkdi...

...Bu dünya bir yelləncəkdi –

Nə qədər naşı fırlanır...

DÜNYA BU UŞAĞINDI...

Yerdən göyə yol uzaqdı,

Göydən yerə yaxındı.

Yağış hansı buludundu? –

Ürəyi yumşağındı.

Yağışdı da, yağıb gedir,

O qız yağan bu yağışı

Saçlarına taxıb gedir...

...Adamlar da axıb gedir –

Hamı axın-axındı...

Kim çağırdı qəssabları?

Kim apardı hesabları?

O payızın xatirəsi,

Bu ağacın əzabları

Sonuncu yarpağındı.

Tanrı, bunu nədən cızdın? –

Halal olanlar halsızdı.

Yerdəki rəsmin o qızdı,

Göydə göy qurşağındı.

Əlim də gəlmir oyadam

Bu yuxudan, bu röyadan.

...Xəbəri yoxdu dünyadan –

Dünya bu uşağındı...

NƏ OLSUN Kİ, BİR MİSRASAN...

Bir dəfə bəxtim gətirdi,

Dedilər ki, zər tutursan

Qəm əkib-biçirəm deyə,

Sən məni rəncbər tutursan?!

Ömür axıb gedən çaymış...

O ay – sən baxan bacaymış.

Dünya səndən balacaymış –

Sən nə qədər yer tutursan?!

Bir nəfərsən, min sırasan,

Kirpiyimdə sırsırasan.

Nə olsun ki, bir misrasan,

Gör neçə əsər tutursan?!

NƏFƏSDƏRMƏ

Günəşi gizlədiblər

Buludun arxasında.

Adam var, toylardadı,

Adam var, öz yasında...

Silkələnir göy üzü,

Buludlar divar-divar.

Ulduzlar elə qəmgin...

Ayın da ay dərdi var.

Tanrı insan yaradıb,

Hər yan haydı, haraydı.

Yoxsa tək darıxdı O? –

Gərək darıxmayaydı...

Yağış da yuya bilmir

Bu dünyadan hüzünü.

Baxıb yaratdığına

Tanrı tutub üzünü...

...Yüz il ömür istəyir,

Əlli il bəs eləmir?

Özünə bir ev tikib

Günü günbəz eləmir...

Hər yan saxta parıltı –

Yox, ora girmirəm mən.

Qaranlıqdan qorxmuram,

İşıqda görmürəm mən.

Onun iştahına bax,

İstəmir tacı düşsün.

Göydən də üç alma yox,

Alma ağacı düşsün...

...Yanında qəm qardaşı,

Bu adam toya gedir.

Ömür – qatar kimidi

Sonda depoya gedir...

ƏL AÇDIM – AÇMAMIŞ BİR ÇİÇƏK ÜÇÜN...

Çıxaq sevgimizin günçıxanına,

Nə yolda dayanaq, nə tin kəsdirək.

Bizim bu eşqimiz göydən düşüb ki –

Gedək göy üzünə kəbin kəsdirək.

Əllərim ümidin boş cibindədi...

Quru yaylığım da yaş cibimdədi.

Xoşbəxtlik dünyanın döş cibindədi –

Neynəyək – dünyanın cibin kəsdirək?!

Gözlərim tor hörür hörümçək üçün...

Əl açdım – açmamış bir çiçək üçün.

Quyuya sallanaq görüşmək üçün,

Sonra o quyunun ipin kəsdirək...

BU DƏRDİN BAŞINA TAC QOYMUŞAM MƏN...

Mən də yıxılanda sözdən tutmuşam –

Bizi söz gəzdirir can əvəzinə.

Bəlkə, göy üzünü yaralayıblar –

Damır ay işığı qan əvəzinə?!

Sənsiz bu yollarda yol azan səsəm,

Sənsiz neynəyər ki bu halı sərsəm?

Bəlkə, bu dünyanın günəşi sənsən –

Sökülür ürəyim dan əvəzinə?

Vaxtın darağında saç qoymuşam mən,

Neçə gün qələmi ac qoymuşam mən.

Dərdimin başına tac qoymuşam mən –

Taxta çıxartmışam xan əvəzinə...

MƏNƏ GÖY ÜZÜ VERİN...

Mənə bir yelləncək verin,

tapıb oynadacam uşaqlığımı.

Bir cüt qərənfil verin,

bir şəhid məzarı girib yuxuma...

Mənə bir parça kağız verin,

yığım qələmə qısılan sözləri.

Son şeir vəsiyyət kimi olur.

Bir əlçim bulud verin –

gözlərimə sıxıb özüm yağışa çevirəcəm...

Mənə bir kamança verin –

ağlatmalı nə çox dərd var.

Bir qurtum su verin –

bu ümid çox qurudu,

keçmir boğazımdan.

Məni azadlıqla tanış eyləyin,

görüm halı necədi.

Mənə bir ulduz verin –

isidim əllərimi...

...Bir az göy üzü verin,

bir tikə ay işığı,

Yer üzü sizə qalsın...

BU ÖMÜR İSLANMIŞ KAĞIZMIŞ, DEMƏ...

Hər gün ürəyimdən durnalar uçur –

Mənim bu canımda payızmış, demə.

Məni bu dünyanın yadına salan

Yaddan çıxartdığım o qızmış, demə.

Bu yol hara belə köçünü çəkir?

Ölüm də kəfənin ucunu çəkir...

Gördüm ki, bir söyüd içini çəkir –

O da mənim kimi yalqızmış, demə.

Udduğum havanın içində dadın...

Yanım – bir az isin, üşüyən qadın.

...Çərpələng düzəltdim, o da uçmadı –

Bu ömür islanmış kağızmış, demə...

GÖY ÜZÜ BİR ÇƏTİRDİR...

Yağış yağıb... çiçəklər

Elə bil doluxsunub.

Gecəni məst eləyib

Axan çayın ovsunu.

O ay işığına bax,

Kim dəyişər altuna?

Göy üzü bir çətirdi –

Hamı girib altına.

Bu da yaşın əllisi,

Ölüm gəlib haqlayıb.

Sənin yükün ağırdı –

Ver, dərdini saxlayım...

...Çıxıb getdim meşəyə,

Qaldım koğuşlar ilə.

Ad günümü keçirdim

Meşədə quşlar ilə.

İçim səhra olandan

Gözlərimdən qum gəlir.

...Unutmuşdum adımı –

Adıma məktub gəlib...

ÖMÜR YANMIŞ ZƏMİ KİMİ...

Suçəkən kağız kimiyəm,

Gəzdirirəm can yerinə.

Günəş deyil, bəlkə, qandı

Yığılıbdı dan yerinə?

Məni sevgi fəsli çəkir,

Göy üzünün qəsri çəkir...

O kimdi, eşq rəsmi çəkir

Sinəmin kətan yerinə?!

Ömür – yanmış zəmi kimi,

Su basmış zirzəmi kimi...

...O qız batan gəmi kimi

Dönmədi liman yerinə...

DÜNYA BOYDA İMARƏTİ NEYNİRƏM?

O söz məni ovsunlamaz, a şair,

Nə məcazı, nə ecazı yoxdusa.

Bir hecası əsir idi vətənin –

Və – tən olmur bir hecası yoxdusa...

Əl tutmuşduq, oynayırdıq ələmnən...

Bir ləl tapıb, böldüm onu lələmlən.

...O özünü bir gün vurdu qələmnən –

Neynəyərdi, tapançası yoxdusa?

Dağdan ağır bu minnəti neynirəm?

Sədəqətək sədaqəti neynirəm?

...Dünya boyda imarəti neynirəm –

Sənə baxan bir bacası yoxdusa?!

BƏLKƏ, SƏN SON BAHARSAN?

Yaman imiş ayrılıq,

Nə yaman sənsizlədim...

Hara alıb apardın,

Bu dünyanı gizlədin?

İndi döyüşmək gərək –

Gəlir bu qəm alayı...

Bir az öz səsiməm mən,

Bir az durna harayı...

Deyirdin yaz gələcək,

Bəs haçanmış, haçanmış?

Axşam çıxıb getmisən –

Ömür axşamacanmış...

Harda durmusan axı –

Yolu sənə göndərim.

Günəşin də ətri var,

Bəlkə, sənə gün dərim?!

...O yandan sərin gəlir –

Bəlkə, sən son baharsan?

Silmişəm gözlərimi –

Gələndə daranarsan...

ÜŞÜYÜR

Ağaclar yarpaq yerindən,

Gül nəfəsindən üşüyür.

Payız çatıb quşlara da –

Dimdiyində dən üşüyür.

Gəldi bu qəm boyu bəstə

Mən qəfəsdə, o həvəsdə.

Yaşamaq istəyən xəstə

Öz həvəsindən üşüyür.

Azıb qalıb naşı kimi,

Kor adamın daşı kimi.

Şair də qu quşu kimi

Son nəğməsindən üşüyür...

MƏN BİR AZ EŞQ TORPAĞIYAM

Şirin-şirin al canımı,

Qılıncında şəkər saxla.

Bu gün bir az öldür məni –

Sabaha da şikar saxla!

Bəlkə də, eşq torpağıyam –

Bəlkə, elə pirəm, zalım?

Hər gün səni çağırsam da,

Adını bilmirəm, zalım.

Özgəsinə qıyma məni,

Özün elə sitəm mənə.

Bir ipək köynək kimiyəm –

Yaman tez batır qəm mənə...

SULAR ÇAĞIRIR BİZİ...

Bir sükuta uduzur

Milyon adamın səsi.

Hara çıxıb getdi ki

O qaraçı nəğməsi?

İndi necə gizləyim,

Mən bu boyda hüzünü?

Quşlar qanadlarıyla

Saxlayıb göy üzünü...

Haqqın səsi batıbmış,

Yoxsa təkcə kar mənəm?

Mən həm günah imişəm,

Həm də günahkar mənəm.

Sular çağırır bizi,

Səs gəlir o quyudan.

Daş intihar edirmiş

Atılaraq qayadan...

...Başımızı kəsdilər –

Baş əymədik şahlara.

Mənə bir ümid verin,

Paylayım uşaqlara...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.11.2024)

Published in ƏDƏBİYYAT

Tagged under

Cümə, 01 Noyabr 2024 13:33

“Bizə “yeraz” deməyin” və yaxud, necə oldu ki, Qərbi azərbaycanlılara “yeraz” deməyə başladılar

İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

Bəri başdan deyim ki, özüm əslən Qərbi Azərbaycandanam. Babalarım keçən əsrin əvvəllərində - 1918-ci ildə İrəvan Quberniyasının Üçkilsə (Eçmiadzin, sonralar Talin rayonu) qəzasına daxil olan Ağcaqala kəndindən deportasiyaya uğrayaraq gələnlərdəndir.

Xüsusi olaraq qeyd etməyi vacib bilirəm ki, qərbi azərbaycanlılar həmişə qorxmaz və mərd, yüksək milli-mənəvi dəyərlərə sahib, sözü üzə deyən, zəngin mədəniyyətə malik, təhsilə, sözə və sənətə qiymət verməyi yaxşı bacaran, elcanlı, qohumcanlı və vətənpərvər insanlar olublar. Zaman-zaman soyqırımına və deportasiyalara məruz qalsalar da, xalqın və ölkənin içtimai-siyasi, sosial-iqtisadi və mədəni həyatında, Vətənin müdafiəsində çox böyük rol oynayıblar.

Yeniyetmə vaxtlarımda yaşlı nənə və babalarımın (deportasiya şahidlərinin) öz aralarında etdikləri söhbətlər yadıma düşür. Onlar Qərbi Azərbaycandakı kəndlərindən, oranın təbiətindən, sayılıb-seçilən şəxslərindən, adət-ənənələrindən, geyimlərindən (dingə, güləbatın küləcə, mintənə, kəlağayı, çəpkən, çəpgəni ətlaz və s.) süfrə mədəniyyəti və yeməklərindən (əriştə şorbası, əvəlikli çəkməcə, irəvan kətəsi, yay dolması, balıq çörəyi, yeznə şirnisi, növbənöv plovlar, sac və təndir yeməkləri, qovurma, daş küftəsi, çaşır turşusu və s.), Novruz bayramını qeyd etmələrindən elə şirin-şirin danışırdılar ki! Elə bilirdim ki, nağıllar aləmindəyəm. Gətirdikləri həndəsi, nəbati naxışlı tək-tük tikmələrin, burada toxuduqları xalçaların üzərində rəngli saplarla portret, miniatür, qrafika, mənzərə və s. janrlarda işlənmiş süjetlər isə məni sehrli bir aləmə aparırdı. Hələ zaman ötdükcə həm xoreoqrafık gediş hərəkətləri, həm də musiqi məzmunu unudulmaqda olan İrəvan yallısını, toylarda şax bəzəməyi, saz-söz axşamlarını, uşaq vaxtı mənim və yaşıdlarımın da oynadıqlarımız milli oyunları və s. demirəm.

Başlarına gələn müsibətlərdən söz açanda gözlərindən axan yaşı tez əllərinin dalı ilə silirdilər ki, görən olmasın. Üzdən gülsələr də, ürəklərində böyük bir nisgil vardı: Vətən, torpaq nisgili. Mahiyyətini başa düşmədiyimə görə onların ağlamağına bir məna verə bilmirdim. Sonralar başa düşdüm ki, onlar paramparça olmuş Vətənin, deportasiyaya məruz qalaraq həlak olan soydaşlarının, həm də özlərinin taleyinə ağlayırmışlar. Üstündən illər keçsə də, baş verənlərin, erməni vəhşiliklərinin, aldıqları mənəvi yaraların ağrısını-acısını yaşayır, məruz qaldıqları həmin dəhşətli hadisələrin təsirindən çıxa bilmirdilər.

Bu adamlarla təmasda olarkən həmişə onların ürəklərində o məşəqqətli illərin ağrısının qaldığını hiss edirdim. İki daşın arasında yaylıqlarının ucuna düyünləyib gətirdikləri bir ovuc vətən torpağını tutya kimi qoruyurdular. Ağcaqaladan gətirdikləri həmin torpağı qəbrlərinin üzərinə səpməyi bir-birinə vəsiyyət edirdilər.

Onlar XX əsrin 60-70-ci illərində Qərbi Azərbaycana gedib dədə-babalarının yurd yerlərini ziyarət edib qayıdan həmyerlilərini, oğullarını, nəvə-nəticələrini saatlarla söhbətə tuturdular. Doğma yurd yerlərinin qoxusunu ora gedib-qayıdanlardan almaqla təskinlik tapırdılar.

Söyləyirdilər ki, hələ o vaxtlar bağlı-bağatlı kəndlərin yerli sakinləri onlara “qaçqınlar” (“qaşqınnar”) deyərmişlər. İndi isə 35 ildən çoxdur ki, “yeraz” peyda olub. Bu gün qorxmaz və mərd, yüksək milli-mənəvi keyfiyyətlərə sahib, sözü üzə deyən, zəngin mədəniyyətə malik, təhsilə, sözə və sənətə qiymət verməyi yaxşı bacaran, elcanlı və vətənpərvər insanların “yeraz” adlandırılması heç də xoş deyil, məncə.

“Yeraz” sözü heç xoşlamadığım 3-5 sözdən biridir. Lap düzü, bu sözü həm ciddi, həm də istehza ilə deyənlərdən ikrah edirəm. Təəssüf ki, həmin kəlməni bəzi Qərbi azərbaycanlılar özləri də işlədirlər. Vaxtilə mənfi çalarda işlədilən “yeraz” sözü indi fəxrlə bir imtiyaz kimi səsləndirilir. Bu azmış kimi hələ bir “Biz yerazıq, yerlibazıq” adlı mahnı da icad ediblər.

Zənnimcə, “yeraz” məna etibarı ilə “qruplaşma”, “yerliçilik”, “yerlibazlıq”, “tayfaçılıq” mənalarını ifadə edir. Bölücülüyə xidmət edir. Xalqımızın qruplara bölünməsindən, tayfaçılıqdan, yerlibazlıqdan, xanlıqla bölünməsindən bəyəm az çəkmişikmi?! 1501-ci ildən 1736-cı ilə qədər Azərbaycandan başlayaraq bugünkü İran, Ermənistan, İraq, Əfqanıstan, qərbi Pakistan, cənubi Türkmənistan ve şərqi Türkiyə ərazilərini əhatə etmiş bütöv Azərbaycanın paramparça olaraq şimala, cənuba, qərbə bölünməsi, əldən getmiş torpaqlarımız bunların nəticəsi deyilmi? Görəsən, dahi şairimiz M.Arazın dediyi kimi, “O zamanmı bitdi bizim dilimizin “sənin”, “mənim” qabarı da? O zamanmı bitdi bizim dilimizin “haralısan” damarı da?”

Yersiz “yeraz” sözü ilə sanki yeni bir millət formalaşdırılıb. Deyilənə görə, bu sözü termin kimi ilk dəfə Z.Bünyadov işlədib. Guya akademik ilk dəfə 1988-ci ildə bunu "Yerevan azərbaycanlıları" söz birləşməsinin qısaldılmış variantı kimi səsləndirib. Onun yarızarafat-yarıciddi işlətdiyi bu kəlmə sonradan ölkədə sürətlə populyarlaşmağa başlayıb. İnanmağım gəlmir, inanmıram da. O boyda kişi bəyəm mənim savadsız nənəm qədər də bilmirdi ki, bizim “Yerevan” adlı yurd yerimiz olmayıb, İrəvan olub. Nənəm həmişə hardan olduğunu soruşanlara deyərdi ki, “İrəvandanam”. Ölənə kimi də elə dedi. Onun üçün “İrəvan” Qərbi Azərbaycanın simvoluna çevrilmişdi.

Bir qrup insan bu sözü “yerli azərbaycanlılar” mənasında işlədir. Yaxşı, bir anlıq təsəvvür edək ki, elədir. Bəs onda ölkəmizdə olan başqa azərbaycanlıları (indiki Azərbaycan Respublikasındakı Azərbaycan türkləri və burada yaşayan qeyri xalqlar nəzərdə tutulur.) necə adlandıraq? Onlar yerli azərbaycanlılardırsa, onda bunlar da, bəlkə, gəlmə azərbaycanılılardır, hə ?! Mənasız ifadədir!

Digər bir qrup da həmin sözü “yerini azmışlar” (guya yurdlarından didərgin düşənlər) kimi mənalandırır ki, bu da diskriminasiya xarakterli yanaşmadır. Və tamamilə absurd fikirdir. Necə yəni “yerini azmışlar”, yox bir Yeravan Avtomobil zavodu?! İnsan yerini-yurdunu tərk edər, didərgin salınar, qovular, deportasiya olunar. Adam da doğma yerini-yurdunu azarmı, durduğu yerdə didərgin düşərmi? Bir də ki, “yerini azmışlar” gələcəkdə o torpaqlara qayıtsalar, bəs necə olacaq? Onda onlara “yerini tapmışlar” deyəcəyikmi?! Həqiqətən, absurddur!

Tanınmış ictimai xadim, sabiq deputat, əslən Qərbi Azərbaycandan olan Maksim Musayev Moderator.az-dakı 1988-1990-cı illərdə Azərbaycan SSR-in rəhbəri olmuş Əbdürrəhman Vəzirovun 2018-ci ildə Moskvada rus dilində nəşr etdirdiyi “Parterin ilk sıralarında” adlı kitabı ilə bağlı düşüncə və təhlillərindən ibarət geniş yazısında göstərir ki, “yeraz” kəlməsi “…1970-ci illərin sonlarından bəri SSRİ “KQB”-si tərəfindən Qərbi Azərbaycanda, İrəvan elində yaşayan və 1948-1952-ci illərdə vətənlərindən Azərbaycan SSR ərazisinə deportasiya olunmuş qaçqınlar üçün xüsusi olaraq düşünülmiş məfhumdur, çekist terminologiyasıdır. 1988-1989-cu ildə “Ermənistan” deyilən qədim torpaqlarımızdan soydaşlarımızın növbəti zorakı qovulma dalğası baş verəndə bu üzdəniraq kəlmə insanlarımızın məişət leksikonuna daxil oldu. O zamanlar belə söz-söhbətlər gəzirdi ki, guya həmin kəlmə rəhmətliklər Ziya Bünyadov, yaxud Bəxtiyar Vahabzadə tərəfindən ortalığa atılıb. Bunlar yalan idi və halbuki, “yeraz” kəlməsinin müəllifi konkret bir şəxs deyildir. Bu qondarma ad “KQB” tərəfindən hələ Ermənistanla münaqişə başlanandan 10 il öncə quraşdırılıb…”. (https://aqreqator.az/az/siyaset/3433521)

Mənə görə, “yeraz” sözünün 1980-ci illərin sonlarında ortalığa atılması həmin vaxt yumruq kimi birləşən xalqın birliyinə zərbə vurmaq məqsədini güdürdü. Təsadüfi deyildir ki, M.Musayev də yuxarıda qeyd etdiyimiz yazısının davamında qeyd edir ki, “…Xülasə, bir neçə il keçdi və artıq gördüm ki, bəzi yerlərdə bu xoşagəlməz “yeraz” sözünü işlədirlər. 1988-ci ildən, yəni Ermənistandan azərbaycanlıların zorla köçürülməsi başlayandan sonra isə öncə dediyim kimi, bu qondarma ad, təəssüf ki, artıq kütləvi şəkildə işlənməyə başlandı…Həmin adın qondarılmasında SSRİ “KQB”-si, yəqin ki, öz əməkdaşları və digər məxfi qurumlar aralarındakı danışıq və yazışmalarda “Ermənistan azərbaycanlıları” əvəzinə, qısa bir ad işlətmək məqsədi də güdüb. Amma hesab edirəm ki, əsas hədəf Azərbaycanı regionlara parçalamaq və regionlararası ziddiyyətlər yaratmaq olub…Və bu işdə Qorbaçovun dostu Vəzirovun da özünəməxsus rolu olub…”

Məncə, hələlik, Qərbi Azərbaycandan deportasiya olunan soydaşlarımızın özlərinə Dərələyəzdən, Zəngibasardan, Zəngəzurdan və ya Göyçədənəm deməsi ən düzgünü olardı. Onların hamısına birlikdə Qərbi azərbaycanlılar da demək olar.

Bu gün məcburi köçkün ifadəsi Ordumuzun sayəsində sıradan çıxıb. Ümid edək ki, Qərbi Azərbaycana qayıdışdan sonra “yeraz” sözü də tamamilə sıradan çıxar. “Azərbaycanlıyam” sözü öz hakim mövqeyinə qayıdar.

Yazımı Eldar İsmaylın “Mən “yeraz” deyiləm, türk oğlu türkəm” adlı şeirindən bir bənd ilə yekunlaşdırıram:

Mənə “Yeraz” deyib ulamağın nə?

Ortada quyruğun bulamağın nə?

Meydanı bu qədər sulamağın nə?

Sən gözəl bilirsən nəçiyəm, kiməm…

Koroğlu qeyrətli türk oğlu türkəm!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.11.2024)

Published in GÜNDƏM

Tagged under

Cümə, 01 Noyabr 2024 12:29

MÜTALİƏ MƏDƏNİYYƏTİ –16.Mütaliə səmərəliliyi

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

MÜTALİƏ MƏDƏNİYYƏTİNİ NECƏ FORMALAŞDIRMALI?

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının təqdim etdiyi bu silsilə yazılar Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Ədəbiyyat Fondunun Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən 2024-cü ildə “Qeyri-hökumət təşkilatları üçün qrant müsabiqəsi” çərçivəsində həyata keçirdiyi “Yeniyetmə və gənclərdə mütaliə mədəniyyətinin formalaşdırılması” layihəsinin tərkib hissəsi olaraq nəşr edilir.

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondu@

16.

MÜTALİƏ SƏMƏRƏLİLİYİ

Bəs mütaliənin səmərəliliyini təmin etmək üçün hansı qaydalara riayət etmək lazımdır?

-mütaliənin səmərəli olması üçün oxucunun əsər haqqında qeydlər aparması məqbuldur.

-bəzi əsəri təkrar mütaliə etmək lazımdır. Təkrar mütaliə biliyi zənginləşdirir. “Nizamini, Füzulini mən artıq oxumuşam” demək yanlışlıqdır. Böyük, dahi sənətkarları nə qədər çox oxusan, bir o qədər çox bilik qazanarsan.

-təkrar mütaliə həm də estetik zövqü inkişaf etdirir. Böyük sənət əsərlərinin təkrar mütaliəsi onların tam anlaşılması, hərtərəfli izah edilməsi üçün lazımdır. Dahi yazıçı Lev Tolstoy Çexov haqqında yazırdı: “O, elə nadir yazıçılardan biridir ki, əsərlərini dəfələrlə təkrar oxumaq olar. Mən bunu öz təcrübəmdən bilirəm”.

-musiqiyə necə ki, təkrar-təkrar dönürsən, bir kitaba da eləcə dönməlisən. Xalq yazıçısı Anarın “Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi”, Nüsrət Kəsəmənlinin “Gümüş yuxular”, Vahid Əzizin “Əllərimin kölgəsi”, Ramiz Rövşənin “Göy üzü daş saxlamaz” kitablarını oxucuların ayrı-ayrı halda hətta 15-20 dəfə oxumaları faktları vardır.

Növbəti: 17.Mütaliənin mahiyyəti

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.11.2024)

Published in Mütaliə mədəniyyəti

Tagged under

Cümə, 01 Noyabr 2024 12:00

“Kara Mehmet Çavuş” - Belinay Demir

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə təqdim etdiyi layihədə Türkiyənin “Genç Yürekler” jurnalının seçimində 51 türk müəllifinin yazıları yer alır. Türkiyə türkcəsində yayılan əsərlərin əsas qayəsi budur: “Dildə, fikirdə, işdə birlik!”.

“Kara Mehmet Çavuş”

Belinay Demir

Kuvâ-yi Milliye’den Türk Millî Mücadelesinin İsimsiz Kahramanlarına…

Mehmet, buz gibi suda abdest alıp, sabah namazını kılmak üzere yatağından doğruldu. Bütün gece uyumamış olacaktı ki, gözleri kan çanağına dönmüştü. Kıbleye durdu ve uzun-uzun sabah namazının sünnetini eda etti. “Durdum divana, uydum “Kur’an”a, Allah-u Ekber!” diyerek farza niyetlendi. Namazın ardından yakın arkadaşı Hasan küflü demir ranzadan seslendi: “Gece uyumadın deemi! Gerçi benim uyuduğumu kim söyledi? Yağlı urgana gidiyoruz essahtan… Allah büyük. Birazdan zalım gardiyanlar da gelir… N’olurdu, son bir kez yavruma sarılabilseydim. Sen son kez kimi görmek isterdin, Mehmet Çavuş?”

Mehmet, Cihan Harbi’nin hengamesinde cepheden-cepheye koştuğuna mı yansındı, alay sancağıyla Yemen’den yırtık çarıklarla bu kadar yol tepip vatana döndüğü halde asılacak olmasına mı yansındı? Gözleri loş ışıkta köşedeki aynaya çarptı. Mahpus damında bir kırık aynanın köşesine astığı yavuklusu Fadime’nin fotoğrafına uzun-uzun baktı. “Bu hasretlik mahşere kaldı” diye iç geçirdi. Konuşmaya ne mecali, ne de takati vardı. Sanki bir kelime etse kahırdan oracıkta ruhunu teslim edecekti. O sırada koridordan gardiyanların sesi geldi:

“Herkes kalksın, af çıktı, af! Ama her birinize 101 tane değnek vurulacak. Kolay değil öyle cepheden kaçmak!”

Mehmet ile Hasan, duydukları karşısında şoke olmuş halde bir an göz-göze geldiler. Sevinç gözyaşları döken iki asker bir-birlerine sarılabildi ancak. Mehmet Çavuş, “Daha yaşanılacak ömrümüz varmış be, Hasan Efendi” dedi. Avluya dizilen askerler, af çıkmasına mı sevinsin, değnek cezasına mı üzülsün derken bir-bir sıraya girdiler. Fakat, daha onuncu sopadan sonra bayılanlar, bağırışlar, haykırışlar kışlanın dışına yayılmış, feryat eden askerlerin sesi uzaktaki söğüt ağaçlarının hışırtısına karışmıştı. Dört koca yıl Yemen’den Suriye’ye, oradan Erzurum’a cephede açlıkla, düşmanla, hastalıklarla ve türlü uğursuzluklarla mücadele edip sağ çıkan Mehmet, bir an kendine geldi ve üzerindeki ölü toprağını attı, “Cehennemden kurtuldun Kara Mehmet Efe, sopa sana neylesin…” diyerek kendini teselli etti.

Bu esnada, ceza sırasında kışlanın köşesindeki incir ağacına takılan Hasan’ın gözleri, aniden yanındaki askere kilitlendi, eliyle arkadaşına işaret etti. Başında beyaz sarığıyla durmadan bir şeyler mırıldanan asker, bir yerden tanıdık geldi. Halep’te ordugâhtan hatırlamıştı bu adamı. İmam olduğunu hatırladığı bu zatın yüzündeki huşu, ikisini de derinden sarsmıştı. Hasan dayanamadı, atıldı, “Ne mırıldanırsın be Molla, birazdan ruhumuzu teslim edeceğiz burada!” Sarıklı adam, “sakin ol” der gibi kıstı gözlerini. Sıra Hasan’a geldi. İnzibatlar, kan deryasına dönmüş kapkara sopayı vurdukça Hasan’ın bağrışmaları, avluda yankılanıyor, İmam efendinin ettiği dualara karışıyordu. Bir aralık Hasan’ın bağrışları kesildi, askerler vurmaya devam ediyordu. Sopanın acısına dayanamayan Hasan, oracıkta ruhunu teslim edivermişti. Mehmet Çavuş, Hasan’ın cansız bedenine bakıyor, biraz önce sevinçle kucakladığı dostundan bir ses bekliyordu. İnzibatlar, “geç bakalım sıraya” diyerek çekiştirdi Mehmet’i. Sopa atan askerin donuk yüzünü seçti bir aralık. Bu arada sarıklı adam mırıldanmayı kesti, sesli bir şekilde okumaya başladı:

“Elem neşrah leke sadrek, Ve vada'na 'anke vizrek… (Senin göğsünü açıp genişletmedik mi? Belini büken yükünü üzerinden kaldırmadık mı?)

O anda, avluda toplanan mahkum askerler ve inzibatlar sesin geldiği yöne doğru baktı. Ardından, askeri kışlanın kapısında bir uğultu duyuldu. Rahvan atların sesiydi bu gelen. Çok uzaktan askerin biri bağırdı:

“Paşa geldi, Paşa geldi...”

İşgal altındaki vatanı kurtarmak için direniş başlatan Kuvâ-yi Milliyeciler ve Ali İhsan Paşa’nın kolundaki süvari birliği kışlanın dışında soluklandı. Ali İhsan Paşa, mahpuslukların arasından geçerek kumandanın yanına çıktı. O gittikten sonra zabitler sopa cezalarına bir anlık ara vermiş oldu. Ardından Paşa ve yanındaki zabitler aşağı indi. Bir zabit, kalabalığa seslendi:

“Beni mahpusluklar da dahil tüm askerler dinlesin. Vatan elden gidiyor, Yunan İzmir’e dayandı. Mustafa Kemal Paşa, Anadolu’nun her yanında direnişi başlattı. Aranızdan Kuvâ-yi Milliye’ye katılmak isteyenler, bana hüviyetlerini yazdırsınlar.”

Bütün bir kalabalıktan “Çok yaşa Kuvva-yı Milliye!” sesleri gelirken, az önce sopalık olan mahpusların tamamı bu sefer direniş için sıraya girdi. Mehmet Çavuş, sopa yemediğine mi sevinsin, gencecik Hasan’ın öldüğüne mi üzülsün, bilemedi. Bir yandan da, Kuvvacılara katıldığı için gururluydu. Zabitin birine künyesini yazdıran Mehmet Çavuş’un aklına heybesindeki alay sancağı geldi. Hüviyetiyle beraber Yemen’den getirdiği alay sancağını zabite teslim etti. Sancağı gören zabitin gözleri fal taşı gibi açıldı. Zabit, “Senin adın ne, asker?” dedi. “Aksulu Mehmet Çavuş derler kumandanım”. Zabit, kaşlarını çatarak, “Bre adam, bunun sende ne işi var? Çaldın mı yoksa?” diyerek sesini yükseltti. Mehmet Çavuş, sükûnetini koruyarak durumu anlattı:

“Dur, kumandan, hemen celallenme. Benim babam, 93 Harbi’nde savaşmış gazi olmuş, bize vatanı, harbi o belletti. Silah tutmasını bize o öğretti. Bir ağabeyim Balkan Harbi’nde kaldı, birisi Sarıkamış’ta, bir küçüğüm de Çanakkale’de… Hepsi de şehittir. Biz yetiştik, Cihan Harbi çıktı dediler. Orduya aldılar. İki yıl Doğu Cephesinde, iki yıl da Hicaz’da, Yemen’de askerdim. “Nişanda sağlamsın, seni alayın avcı çavuşu yapalım” dediler. Zabitlerim, komutanlarım bana çok güvenirdi. Amma isyancı Araplar çok azıttı kumandan… O harbi bir görseydin. Cehennemdi, cehennem… Hep o keferenin yardımıyla, dindaşları olan bize silah doğrulttular. Cemal Paşa, Fahreddin Paşa, sağ olsunlar, çok direndiler, ama nafile... Biz de çok direndik kumandan, anladın mı? Bu alay sancağı devletimizin yadigârıdır. Ben onu orada bırakır mıyım? Aldım yanıma. Bozguna uğrayan alaydan sağ kurtulan üç-beş askerle iz yok, pusula yok, yalınayak yürüdük, yollarda onlar da tifodan bir-bir can verdiler. Bir ben kaldım işte… Buralara kadar gelebildim güç-bela. Sonrası işte buraya düştüm. Ben harp kaçkını değilim, kumandanım! Anladın mı? Bu elindeki sancak da şahidimdir”.

Zabit, Mehmet Çavuş’u büyük bir şaşkınlıkla dinleyip, sancağı elinden bir çırpıda aldı ve koşarak oradan uzaklaştı. Bir saat sonra kara kalpaklı bir zabit, “Mehmet Çavuş sen misin?” diyerek yanına geldi. Mehmet Çavuş, esas duruşa geçerek “benim, kumandanım” dedi. “Beni takip et” der gibi yapan kara kalpaklı zabit, üstü-başı perişan olan bu adamı Paşa’nın huzuruna çıkardı. Zabit durumu anlattıkça Paşa’nın gözlerinden yaşlar süzüldü. “Demek, bu sancağı buraya kadar taşıdın ha, evlat” diyebildi. Gözleri yaşla dolan Paşa, bir yandan tütün tabakasından çıkardığı cigarasını tellendiriyordu. Bir aralık Mehmet Çavuş’a döndü ve “Senin gibiler var oldukça bu millet, toprağını namerde teslim etmez. Bundan sonra, benim emir çavuşum olacaksın, asker” dedi.

Mehmet Çavuş, “Emredersiniz, Paşam” diyebildi. İlk defa bir Paşa’nın karşısına çıkmıştı. Odadan ayrılırken, Paşa’nın yanındakilere, “Bunu Mustafa Kemal Paşa’ya telgraf geçelim” dedi. Mehmet Çavuş, Mustafa Kemal’in adını ilk o zaman duymuştu. Kuvâ-yi Milliye birliklerine katılmasının ardından bu adı sık-sık duyuyor ve zabitlerin ona büyük bir sevgi ve saygı beslediğini görüyordu. Mehmet Çavuş, Kurtuluş Savaşı’nın başından sonuna kadar Ali İhsan Paşa’nın hizmetinde bulundu. Yeni orduya katılan tecrübesiz askerlere atış talimi yaptırdı. Fiilen, Yunan işgalcilerle çatışmalara katıldı. İzmir’den Kütahya’ya, Eskişehir’den Ankara’ya Türk Kurtuluş Savaşı’na şahitlik etti. Göğsündeki yarayı Kütahya-Eskişehir’de, ayağındaki kurşunları İnönü’de ve Sakarya Meydan Muharebesi’nde almıştı. Zafer kazanılmış ve ordu terhis olmuştu.

Kara Mehmet Çavuş, harbin bitmesinin ardından artık köyüne dönebilirdi. Dile kolay dokuz koca yıl… Belki, köyü bile kalmamıştı ortada. Köyün bütün erkekleri harbe gitmiş, kimi dönmüş, kimisi kalmıştı… Geçen yıllar, “Hey 15’li” türküsüyle cepheye giden Mehmet’i yaşlandırmış, saçı-sakalı bir-birine girmişti. Mehmet Çavuş, 21 günlük yolun ardından bir gece vakti köyüne döndü. “Vatanı kurtardık, harp bitti çok şükür. Anam, gardaşlarım ne haldedir acaba, kim bilir?!” gibi bir ton düşünce ile evine vardı, kapıyı tıklattı. Kapının ardından cılız bir kadın sesi, korkuyla karışık “Kimdir o? Eşkiyaysan git, vere-vere bir kuru buğdayım kalmadı size” diye bağırdı çaresizce. Anasının sesini tanıyan Mehmet, “Ana, benim, ben!” diyebildi. Anası, emin olamadı, kuşkulu bir şekilde, ‘Benim oğlum askerdedir. O daha gelmedi.” dedi. Mehmet Çavuş: “Anaaa, kapının oyuğundan parmağımı göstereyim de inan, oğlun Mehmet’in geldi” dedi. Parmağını oyuktan anasına gösterdi. Anası, kapıyı araladı ve “Konur benli oğlum” diyebildi ve oracıkta yığıldı. Ana-oğul, o gece sabaha kadar söyleştiler. Geçen yıllar ikisinden de birçok şey götürmüştü. Mehmet Çavuş’un vatanı hürriyete kavuşmuş, köyüne dönmüş ve büyük hasreti dinmişti. Mehmet, hanayın üstündeki camdan karşı eve baktı, “Fadime’m nasıl, ana, hâlâ bekler mi beni?” dedi. Anası, birden beyninden vurulmuşa döndü, uzun-uzun iç çekti ve dudaklarından şu mısralar döküldü:

“Kışlanın ardında bir kırık testi,

Askerin üstüne sam yeli esti.

Gelinlik tazeler umudu kesti,

Ah, o Yemen’dir, gülü çemendir,

Giden gelmiyor, acep nedendir?”

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.11.2024)

Published in QIZIL ALMA

Tagged under

Super User