Ötən il bu gün mədəniyyət sahəsində ən diqqət çəkən hadisələrdən biri İngiltərənin London şəhərinin Hilton Park Lane salonunun nüfuzlu Sony Dünya Foto Mükafatları (SWPA) 2023 qaliblərinin mükafatlandırma mərasiminə evsahibliyi etməsi sayıla bilər. Mərasim barədə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Photar.ru saytına istinadən məlumat vermiş və məlumata peşəkar fotoqraf Ceyhun Abdullanın şərhlərini əlavə etmişdi. Nəzər yetirək:

Builki qalib fotoşəkillər əksərən sevgi və insan itkisi, müharibə və barışıq, təbiət gözəllikəri hekayətlərini əks etdirən əhəmiyyətli fotolardır. Bundan əlavə, bu il SWPA ilk dəfə ekoloji problemləri qaldıran və həll yollarını təklif edən fotoqrafların işlərini də mükafatlandırmışdır.

Əsas mükafatın qalibi "Müharibəmiz"adlı fotolar seriyasına görə 25.000 dollar pul mükafatı alan portuqaliyalı fotoqraf Edgar Martins olub. Bu layihə 2011-ci ildə Liviya vətəndaş müharibəsi zamanı öldürülən, lakin cəsədi heç vaxt tapılmayan dostu və fotojurnalisti Anton Hammerə həsr olunmuşdur.

Fotoqraf bu layihədən onu məyusluq hissi və çoxlu cavabsız suallarla tərk edən faciəli hadisəni anlamaq üçün bir vasitə kimi istifadə etdiyini bildirir. Şahidlərin, ifadələrin, dəlillərin və əşyaların olmamasına baxmayaraq, Martins dostu və idealları haqqında bir hekayə danışmağı araşdırmaq üçün Liviyaya gedib.

"Bizim müharibəmiz" Hammerllə əlaqəli insanların, eləcə də münaqişə iştirakçılarının — Azadlıq mübarizlərinin, keçmiş milislərin, yerli sakinlərin, Muammar Qəddafinin tərəfdarlarının və inanclarına və ideallarına bənzər digər insanların portretləridir.

Martins mükafatı aldı və müsabiqəyə təqdim olunan əsərlərin sayını nəzərə alaraq belə çoxluqda fərqlənməyin özü üçün böyük bir şərəf olduğunu söylədi. "Bu vəziyyətdə həm də çox emosional bir təcrübədir, çünki dostumu dünya səhnəsində şərəfləndirə bilərəm və qalıqlarını tapmağa çalışan ailənin çətin taleyinə diqqət çəkə bilərəm."

Fotoqrafiyada nə insana uğur gətirir? Düzgün rakurs seçmək, obyekti tam aydın əks etdirmək, ətraf fonun xüsusiyyətlərini qabarda bilmək... Tək bunlar peşəkarlığa dəlalət  eləmir. Ekspertimizin fikrincə, daha önəmlisi – seçdiyin mövzunun aktuallığıdır. Və göründüyü kimi, portuqaliyalı fotoqraf quşu gözündən vura bilib.

Şəkillərdə siz Sony World Photography Awards 2023-ün qalibi Edgar-Martinsin “Müharibəmiz! Seriyasından fotoları görürsünüz..

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.04.2024)

İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi. “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Hazırda bir milyardan çox insanın etiqad etdiyi İslam dini dünyanın ən böyük dinlərindən biridir.

  Dinimizdə elmə və təhsilə yüksək qiymət verilir. İslam dininin təməl qaynağı olan Qurani-Kərimdə və hədis ədəbiyyatında elm və təhsilin əhəmiyyətini izah edən, insanları elm öyrənməyə, öyrətməyə və təhsil almağa səsləyən yüzlərlə ayə və hədisi-şərif mövcuddur.

Məsələn, “Taha” surəsində (ayə114) deyilir: “Ey Rəbbim! Mənim elmimi artır!” “Mücadələ” surəsində (ayə 11) oxuyuruq: “Allah da sizdən iman gətirənlərin və özlərinə elm verilmiş kimsələrin dərəcələrini ucaltsın”. “Rəd” surəsində elmin nur olmasına işarə olunur. “Talaq” surəsində kainatın yaradılış hədəfi kimi elm və bilik göstərilir. Çoxsaylı hədislərin birində isə belə deyilir:” Elm Allahın yer üzündə qoyduğu əmanət, alimlər isə onun elminin əmanətdarlarıdır”.

İslamda elm və bilik imanın önəmli qaynaqlarından hesab olunur. “Ali-İmran” surəsində oxuyuruq: ”Elm və məlumatı daha çox olanların təslimçiliyi və imanı daha çoxdur.” Məhəmməd Peyğəmbər söyləyirdi ki, “Bütün fəzilətlərin, üstünlüklərin, yaxşılıqların, bütün bəyənilmiş xüsusiyyətlərin hamısının kökü və bünövrəsi elmdir”. Hədislərin birində deyilir ki, elmlə yatmaq, cəhalətlə qılınan namazdan üstündür. Hz.Əli əleyhissəlam isə buyururdu ki, “Elm maldan xeyirlidir. Çünki malı xərclədikcə azalır, elm isə xərclədikcə çoxalır.”

İslam dinində elm öyrənmək böyük savab sayılır və Uca Yaradanın əmri hesab olunur. Bu mənada Peyğəmbərə ilk nazil olan ayənin “Oxu” əmri olması təsadüfi sayılmamalıdır. (Sinonimlər lüğətində “oxu” sözünün qarşılığı “öyrənmək” kimi verilir.)

Elm, bilik öyrənmək üçün sərf olunan zəhmət Allah yolunda sərf olunmuş zəhmət hesab olunur. Müqəddəs Kitabda Allah bilənlərlə bilməyənlərin eyni tutulmasının düzgün olmadığını bildirmiş, elmlə məşğul olanlara, elm öyrənənlərə yüksək qiymət vermiş,  onları xüsusi fərqləndirmişdir. “Zumər” surəsinin 9-cu ayəsində deyilir ki, “Heç bilənlərlə bilməyənlər eyni ola bilərmi?! Yalnız ağıl sahibləri ibrət alar!” “Mücadələ” surəsinə görə, biliyi və elmi olan kəslər Allaha daha yaxın hesab olunurlar. Həmin surədə o da qeyd olunur ki, Allah elm dalınca gedən insanların dərəcələrini yüksəldəcəkdir.

Peyğəmbərimiz həmçinin buyururdu:"Kim elm axtarmaq yolu ilə getsə, Allah onu cənnətə aparar. Həqiqətən, mələklər qanadlarını elm əhlindən razılıq əlaməti olaraq yerə sərərlər. Doğrudan da, göy və yerdə olan hər bir şey elm axtarışında olan kəsin günahlarının bağışlanmasını istəyər, hətta dənizdə olan balıqlar belə. Alimin abiddən üstünlüyü on dördüncü gecədə ayın ulduzlardan üstünlüyü kimidir. Həqiqətən, alimlər peyğəmbərlərin varisləridirlər. Çünki peyğəmbərlər dinar, dirhəm irs qoymurlar, onların irsi elmdir. Kim ondan bəhrələnərsə, çoxlu nəsib əldə etmiş olar". "İnsanların elmindən bəhrələndikləri alim yetmiş min abiddən daha üstündür”. (İmam Baqir).

Elm qazanılarkən ömür vəfa etməyib ölən kəslərlə bağlı Peyğəmbərimiz deyirdi: “Elm öyrənərkən əcəli çatıb ölən kimsə özü ilə peyğəmbərlər arasında yalnız bir dərəcə – peyğəmbərlik dərəcəsi – olduğu halda Allaha qovuşur”.

İmam Sadiq isə belə söyləyirdi: "Səhəri üç nəfərdən biri olaraq aç: alim, elm öyrənən və elm əhlini sevən. Bunlardan başqa bir kəs olma ki, onları sevməmək nəticəsində həlak olarsan. Mən şərəf axtardım, onu elmdə tapdım".

         Quranda elmlə bağlı çoxlu ayələr olmasına baxmayaraq oradakı detalların (Allahın sirlərinin) izahını və təsvirini indiki elmi əsərlərdə və dərsliklərdə olan kimi axtarmaq absurddur. Quran riyaziyyat, fizika və kimya düsturlarını, biologiyanı, tibbi, bəşəriyyətin tarixini, nüvə fizikasını, psixologiyanı, sosiologiyanı, informasiya texnologiyalarını və s. öyrətmir.

         Quranın nə məqsədlə endirildiyini ayələr aydınlaşdırır. Uca Allah bu Kitabı vəsf edərək buyurur: "Əlif. Ləm. Mim. Bu, qətiyyən şübhə doğurmayan, müttəqilərə doğru yol göstərən bir Kitabdır" (əl-Bəqərə surəsi, 1-2). Quran Allahın bizə rəhbər kimi nazil etdiyi kitabdır, o, doğru yolu göstərir, elmi gerçəklərə toxunur və ip ucu verir. İnsanları Allahın yaratma sənətindəki detalları və dünyanı necə yaratdığını bilmək üçün öyrənməyə və araşdırmağa təşviq edir. İnsanlar göylərin, yerin, dağların, ulduzların, bitkilərin, toxumların, hey­van­la­rın, gecə ilə gündüzün əmələ gəlməsi, özlərinin doğuluşunun, dillərinin və rənglərinin müxtəlif olmasının, yağışın və yaradılmış daha bir çox varlığın üzərində düşünməyə və bu varlıqları tədqiq etməyə dəvət edilir. Başqa sözlə, İslam dini, elmi Allahın yaratma sənətindəki detallara yetişməkdə bir yol kimi qəbul edir. Bu detallara yetişmək üçün isə hər bir insan elm və ürfan sahibi olmalıdır.

Allahın yaratdıqlarını düşünməyə, öyrənməyə və araşdırmağa cəhd edənlər haqqında  Peyğəmbər hədislərdən birində buyurmuşdu: "Elm axtarışında olmaq hər bir müsəlmana vacibdir. Həqiqətən, Allah elm axtaranları sevir".

İslamda elmdən söhbət gedəndə bəziləri ancaq dini elmləri nəzərdə tuturlar. Bizcə, bu tamamilə yanlış düşüncədir. Quranda və hədislərdə “dini və dünyəvi elm” deyə bir şey yoxdur. Sadəcə elm anlayışı var ki, bu da faydalı olan hər bir elmi ehtiva edir. Tədqiqatçıların fikrincə, Quranda olan ayələr, ilk cərrahi əməliyatdan tutmuş, cəbr, həndəsə, coğrafiya, kimya, astronomiya və sair elmlərdə olan kəşflərin, dövrümüzə qədər aktuallığını saxlayan bir sıra elmi nəzəriyyələrin müsəlmanlar tərəfindən irəli sürülməsi və tətbiq edilməsi, klassik elmi biliklərin yunan, Çin, Sanskrit, fars dillərindən ərəb dilinə tərcümə olunması, zəngin kitabxanalar və s. İslam dininin bütün faydalı elmlərin (o cümlədən dünyəvi elmlərin) öyrənilməsinə xüsusi önəm verdiyini göstərir. 

            İslam dininin heç vaxt elmlə ixtilafı və ya qarşıdurması olmamışdır. Elm də heç vaxt İslamı təkzib etməmişdir. Almaniyanın Höte Universitetinin Ərəb-İslam Elmi Tarixi İnstitutunun direktoru, professor F.Sezgin yazırdı: “İslam dini sadəcə bu elmləri heç bir sivilizasiyada tanımadığım şəkildə inkişaf etdirib və zirvəyə çıxarıb, himayə edib… Din elmə təşviq edirdi, elmi əsla baltalamırdı. Ən böyük alimlərin təbiət elmləri sahəsindəki kitablarını oxuduqda görürük ki, “bismillah” ilə başlayır, “əlhamdulillah” ilə bitir. Müasir elm adamı necə çalışırsa, onlar da elə çalışırdılar. Bu şərtlər altında müsəlman dünyasında elm böyük irəliləyiş göstərib”.

            Faktlar göstərir ki, Allahın kainatı necə yaratdığını görmək istəyi tarixdə bir çox elm adamlarının ən böyük motivasiya mənbəyi olmuşdur. Məsələn, J.Kepler Allahın əsərlərindəki ləzzəti duymaq üçün elmlə maraqlandığını, görkəmli elm adamlarından İ.Nyuton elmi araşdırmalar aparmasının səbəbinin Allahı tanımaq istəyi olduğunu söyləmişdir. Yerin günəşin ətrafında hərəkət etdiyini kəşf edən Əbu-Reyhan Biruni isə deyirdi: ”Mənim elmlə məşğul olmağımın başlıca səbəbi “Ali-İmran” surəsinin 191-ci ayəsidir”. A.Eynşteyn bu həqiqəti “din duyğusu itərsə, elm ilhamı olmayan bir təcrübəyə dönər” kimi ifadə etmişdir.

Tədqiqatçılar göstərirlər ki, İslam dinindəki həqiqətlərə əsaslanaraq istiqamətləndirilən elmi araşdırmalar çox sürətli və dəqiq nəticələr verir. Başqa sözlə, dindən - doğru nöqtədən başlayaraq aparılan araşdırmalar kainatın və canlıların əmələ gəlməsinə aid sirləri ən qısa zamanda, ən az əmək və enerji sərf edərək aşkara çıxarır. Elm və etiqad vəhdətdə möhtəşəm işlər meydana gətirir.  Görünür, “Elm dindən ayrıdırsa, uçurum, din elmdən ayrıdırsa, xurafatdır” yanaşması əbəs yerə meydana çıxmayıb.

          Onu da qeyd etmək lazımdır ki, İslam dini, elm axtarışında yer, zaman, yaş, cins, dil ayrı-seçkiliyi etmir. Təsadüfi deyil ki, hədislərdə deyilir: “Elm Çində də olsa, dalınca gedin”, “Beşikdən məzara qədər öyrənin.”, “Elm dalınca getmək həm müsəlman kişisinə, həm də müsəlman qadına vacibdir.” və s.

          Quranda elm adamlarından ciddi məsuliyyət tələb olunur. İslama görə, elm adamları möminlərin məsuliyyətini və cavabdehlik hissini artıran, insani vəzifələrin dərk olunmasına səbəb olan elmlə məşğul olmalıdırlar. Onların elmi fəaliyyəti cəmiyyətdə quruculuğa və inkişafa səbəb olmalıdır. İslamın qəbul etdiyi elm də məhz bəşəriyyətin ülvi məqsədlərinə xidmət edən və onu kamilliyə doğru istiqamətləndirən elmdir. Həzrət Əlinin dediyi kimi, “Elmin ən yaxşısı fayda verəndir”.

          Quran ayələrində və hədislərdə elm və bilik sahibi olmağın üstünlükləri də aydın şəkildə göstərilir. Göstərilir ki, elm sahibi olanların imanları artır, Allahın rizasını və sevgisini qazanırlar. Onlar kainatın və təbiətin sirlərinə vaqif olurlar. İslam əxlaqına uyğun yaşayır və bu əxlaqa zidd ideologiya, o cümlədən fanatizmlə daha fəal mübarizə aparırlar. Quran əxlaqını daha yaxşı təbliğ edirlər. Geniş dünyagörüşünə maik olurlar. Baş verən hadisələri daha doğru qiymətləndirə və problemlərə daha tez və səmərəli həll yolları  tapa bilirlər.

İslam dinində elmlərin öyrədilməsinə - təhsilə də böyük əhəmiyyət və dəyər verilir. Quranda təhsilə və təlim-tərbiyəyə aid olan oxuma, yazma, qələm, əxlaq, insanın tərbiyəsi və yetişdirlməsi ilə əlaqədar ayələrin olması bunun sübutu sayıla bilər.

İslam dini biliyin başqaları ilə paylaşılmasını vacib bir dəyər olaraq qəbul edir. Hədislərin birində biliyi bilməyənlər arasında yaymaq ən böyük sədəqə hesab olunur. Başqa bir hədisdə Rəsulullah  deyir ki, “Ölmüş insan artıq əməl işləməklə savab qazana bilmir, ancaq onun əməl dəftərinə …öyrətdiyi faydalı elmdən… savab yazılmaqda davam edir”.

         Peyğəmbərimizin fəaliyyətini izləməklə dinimizdə təhsilə yüksək qiymət verilməsinətam əmin olmaq mümkündür. Hz. Məhəmməd Peyğəmbər bir hədisində öz vəzifəsinin mahiyyətini belə açıqlamışdı: “Allah məni bir müəllim olaraq göndərmişdir.” İnsanlar hələ o vaxt bir şeylər öyrənmək üçün onun yanına gələrdilər. O, hələ Məkkə dövründə Darül-Əkramı bir təhsil mərkəzi olaraq istifadə edir, təhsilin yayılması üçün yerlər müəyyənləşdirir, ehtiyac olan yerlərə müəllimlər göndərirdi. Hicrətdən sonra Mədinədə həm də təhsil mərkəzi olan Məscidi Nəbəvini, onun yanında  yataqxanalı  “suffa” adlanan məktəbi açmış, özü də şəxsən burda dərs vermişdir. Bundan başqa Peyğəmbərimiz hər məhəllədə bir məscid qurdurmuş, “Darül-Kurra” adlanan axşam məktəbi formasında təhsil yerləri açdırmışdır və s.

          İslam dini yayıldıqdan sonra Azərbaycanda da belə təhsil müəssisələri açılmışdır. Tarixi faktlar göstərir ki, ölkəmizin çox yerlərində mollaxanalar fəaliyyət göstərmişdir. Gəncə, Şamaxı və digər böyük şəhərlərdə məscidlərin nəzdində məktəb və mədrəsələr vardı. Məsələn, Şamaxının “Məlhəm” mədrəsəsi məşhur elm və tədris mərkəzlərindən biri olub. Mədrəsənin banisi Xəqani Şirvaninin əmisi K.Ömər idi. Burada dini elmlərlə yanaşı, tibb, anatomiya, əczaçılıq, riyaziyyat, məntiq və s. elmlər öyrədilirdi. Faktlar göstərir ki, XVII əsrdə Azərbaycanda 1200 məktəb və 100-dən çox mədrəsə fəaliyyət göstərirmiş. XVII əsrin məşhur türk səyyahı Ö.Çələbinin məlumatına görə, 1647-ci ildə təkcə Təbrizdə 600-dən çox məktəb, 47-dən çox böyük mədrəsə mövcud olub. Bu təhsil mərkəzləri insanların savadlanmasında böyük rol oynamışdır.

         Mənbələrdən Peyğəmbərin təhsil mövzusunda dil, din, irq, azad-kölə ayrımı etmədiyi də bəllidir. Dinimiz elmi, biliyi qeyri-müsəlmanlardan, başqa dil, cins və irqdən olanlardan öyrənməkdə heç bir qəbahət görmür.

         İslam dini müəllimlik peşəsinə çox yüksək qiymət verir. İslama görə, başqalarına elm öyrətmək məqsədilə elm öyrənən kəs Allah yolundadır. Dinimizdə müəllimlik o qədər yüksək və müqəddəs tutulur ki, uca Yaradan belə özünü müəllim adlandırır. Məsələn, “Bəqərə” surəsinin 31-ayəsində oxuyuruq: “Allah Adəmə müəllimlik etdi. Ona elm öyrətdi”. “Rəhman” surəsində isə belə deyilir: “Allah insanlara bilmədiklərini öyrətdi.” (ayə 5)

         Allah peyğəmbərləri də müəllimlik (öyrətmək) üçün göndərmişdir. Belə ki, “Bəqərə” surəsində peyğəmbərlərin gəlişinin məqsədi kimi təlim-tərbiyə göstərilir. Məhəmməd Peyğəmbər bu vəzifəni Allahın rizası üçün həmişə şərəflə daşımışdır. Nəql olunmuş rəvayətlərdən birində deyilir: “Bir gün Peyğəmbər  məscidə daxil olub orada bəzilərinin ibadət, bəzilərinin də öyrənməklə məşğul olduğunu görüb buyurur: «Onlar ibadət edib Allahı çağırır, bunlar isə elm öyrətməklə nadan və cahilləri həqiqətdən agah edirlər. Mən də Allah tərəfindən elm öyrədib həqiqəti agah etmək üçün göndərilmişəm”. Peyğəmbər  sözlərini bitirib elm öyrənənlərə tərəf gedir”.

         İslam dinində müəllimliklə məşğul olanların - təhsilverənlərin qarşısında cox ciddi tələblər qoyulur. Belə ki, onlar hər şeydən əvvəl yüksək əxlaqi-mənəvi keyfiyyətlərə sahib olmalıdırlar. Allahın Rəsulu buyururdu: “Müəllim özünü əxlaqlı apararsa, Allah və onun mələkləri, hətta yuvalarında olan qarışqalar da ona dua edər.”

         Müəllim daim öz üzərində çalışmalı, oxuyub öyrənməli, özünün biliyini və peşə səviyyəsini durmadan artırmalıdır. Təsadüfi deyil ki, Məhəmməd peyğəmbər deyirdi: “Elm xəzinədir, onun açarı isə daim oxuyub, öyrənən insanın əlindədir.”

         Müəllim ancaq elm öyrətməli deyil. Ohəm də şagird və tələbələri Quran əxlaqına uyğun tərbiyə etməli, onları hikmətlə, gözəl öyüd-nəsihətlə Rəbbinin yoluna dəvət etməlidir.

          Müəllim öz elmini tələbələrdən əsirgəməməli və gizlətməməlidir. “Elm verən kəslər tələbədən elmini gizlədərsə, onu cəhənnəm odu ilə cilovlayarlar.” (M.Peyğəmbər) Bir başqa hədisdə isə deyilir: “Hər kəs elm öyrənib ona əməl etsə və Allahın rizası üçün başqalarına öyrətsə, asimanların mələkut aləmində əzəmətlə yad edilər”.

         Müəllim şagird və tələbələri ilə ədalətlə davranmalıdır. Təhsildə asanlaşdırıcı metodlara üstünlük verməli, səbrli və dözümlü olmalı, hirsə və şiddətə yol verməməlidir. Peyğəmbər özü də bilik öyrədən və bilik öyrənənlər arasında xoş münasibəti vacib hesab etmiş, hirsə və şiddətə qarşı olmuş, müəllimlərə səbrli və dözümlü olmağı məsləhət görmüşdür.

        Hədislər ədəbiyyatında təhsilalanları – şagird və tələbləri elm öyrənməyə təşviq edən onlarla hədis vardır. Məsələn, beləhədislərin birində deyilir:  “Allahın Cəhənnəm odundan nicat tapmış şəxsləri görmək istəyənlər tələbələrə nəzər salsınlar. And olsun canım əlində olan Allaha! Elə bir tələbə yoxdur ki, elm əldə etmək üçün alimlərin yanına gediş-gəliş etdikləri zaman atdıqları hər bir addım bir illik ibadətin savabını qazanmamış olsun. Atdığı hər bir addımın müqabilində Cənnətdə onun üçün bir ev tikilər. Üzərinə qədəm basdığı yer belə Allah-taaladan onun bağışlanmasını istər. Gününü başa vurmaqla Allah-taala onun bütün günahlarını bağışlayıb əfv edər. Mələklər şəhadət verərlər ki, onlar Allahın Cəhənnəm odundan nicat verilən kəslərdir”.

         “Elm öyrənmək hər müsəlmana fərzdir”- söyləyən Peyğəmbərimiz təhsildə qadın və kişi ayrı-seçkiliyinə qarşı olmuş, hamının elmli olmasını istəmiş, həmişə qadınların təhsili ilə maraqlanmışdır. O, kişilərə qadınların məscidlərə getmələrinə və elm öyrənmələrinə icazə vermələrini əmr etmişdir. Peyğəmbərin xanımları və əsabələri də qız uşaqlarının təhsilində maraqlı olmuşlar. Hədislərdən o da məlum olur ki, Peyğəmbər özü də qadınlar üçüngün ayırmış və həmin günlərdə onlara dərs vermiş, hətta müəllimlik etməyə təşviq etmişdir.

        Dinimizdə “Allahın vermiş olduğu elm və hikmətlə hökm edən və onu xalqa öyrədən adam”lara - müəllimlərə böyük hörmət və ehtiram var. Onlar“qibtə ediləsi adamlar” hesab olunurlar.

        Allahın Elçisi buyururdu: “Hər kəsdən ki elm öyrənmisiniz onun yanında təvazökar olun. Onun qarşısında baş əyin!”

        Həzrət Əli isə deyirdi: ”Şah da olsan, hakim də olsan, müəllimin gələndə ayaq üstə durmalısan! Kim mənə bir hərf öyrətsə, ona qul olaram”.

        Seyyid Rəzi ilə əlaqədar bir əhvalat da dinimizdə müəllimə hörmət və ehtiramın yüksək səviyyədə olduğunu göstərir. Hadisədə qeyd edilir ki, Seyyid Rəzinin qeyri-müsəlman olan bir müəllimi varmış. O həmişə müəlliminin dəfn olunduğu qəbiristanlığın yanından keçərkən atdan düşər, həmin yolu piyada gedərmiş. Bu, həm də dinindən asılı olmayaraq bütün müəllimlərin hörmətə layiq olduqlarına işarə edir.

         İslam dininin mənəvi sərvətləri, o cümlədən insanları elm öyrənməyə və öyrətməyə, təhsil almağa təşviq etməsi bütün zamanlarda olduğu kimi bu gün də aktualdır. Dinimiz bu gün də insanların elmə yiyələnməsində və təhsillənməsində stimuallaşdırıcı rolunu saxlamaqdadır. Ona görə də ölkə əhalisinin çoxunun etiqad etdiyi İslam dəyərlərinin təbliği və qorunması prioritet məsələlərdən olmalıdır. Çünki Azərbaycan Respublikasının Prezidenti möhtərəm İlham Əliyev cənablarının dediyi kimi, “Bizim dini dəyərlərimiz milli dəyərlərimizin tərkib hissəsidir və milli dəyərlərimizi dini dəyərlərsiz təsəvvür etmək mümkün deyil”.

         (Qeyd: Yazının hazırlanmasında müxtəlif mənbələrdən istifadə edilmişdir.)

          “Ədəbiyyat və incəsənət”

          (22.04.2024)

Əlibala Məhərrəmzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Sizlərə abituriyentin uğur formulunu təqdim edirik. Bu formul var və özünü həqiqətən də doğruldur.

Ənənəyə görə oxumaq üçün çox kiçik görmə bucağı lazım olur, gözlər soldan sağa hərəkət edir, ən yaxşı halda 2-3, daha kiçik olarsa 4 söz gözümüzün, necə deyərlər, əsarəti altında olur. Məhz bu sahənin məhdud olması nəticəsində bir sətri oxumaq üçün gözümüz bir neçə həmlə edib bir neçə dəfə dayanmalı olur. Bunu bütöv bir səhifəyə şamil etsək, maraqlı bir mənzərə yaranar. Deməli, biz hər sətirdə üç dayanacaq etməklə 30 sətrlik bir kitab səhifəsini 90 həmləyə oxuya bilirik.

Amma gəlin indi sözbəsöz yox, frazalarla oxumağa çalışaq. Yəni gözün görmə bucağını böyüdüb bir həmlədə daha çox söz oxuyaq. Bu, təkcə oxuma sürətini artırmır, həm də özündə oxuduğunun daha yaxşı mənimsənildiyini ehtiva edir. Pedaqogikada tam olaraq isbatlanıb, mətnin daha böyük fraqmentlərlə oxunması onun məzmununun daha aydın dərk edilib qavranmasına gətirib çıxarır. Gözün görmə bucağı artdıqca onun oxumağa sərf etdiyi enerjisi də azalır, buna ayrılan vaxt da qısalır. Və bu vərdiş get-gedə oxuma zamanı gözün tam püxtələşməsinə səbəb olur, soldan-sağa artıq bütöv sətri nəzarəti altına almağa müvəffəq olan göz tədricən mətni horizontal yox, vertikal oxumağa başlayır. Nəticədə, 90 həmləyə oxuduğun bir səhifəni bu dəfə sətir sayı qədər, yəni 30 həmləyə oxuya bilirsən. Həm vaxta 3 dəfə qənaət edirsən, həm də qavrama məhsuldarlığın 2 dəfə artır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.04.2024)

Ölkəmizdə Kino ssenarilərini dərc edən bir mətbu orqan, dərgi yoxdur. Ümumən, son illərdə heç dramaturji kitablar da nəşr edilmir. Kinoşünaslıq, kinotənqid sahələri də öz qürub dövrünü yaşayır. Bu da kinomuzun inkişaf strategiyasının ziddinədir.

Hazırda həm Mədəniyyət Nazirliyinin, həm də Kino Agentliyinin reallaşdırmaq istədikləri geniş fəaliyyət spektrində bu nöqsanların aradan götürülməsi də aparıcı rol oynayır.

Bu günlərdə “Elm və təhsil” nəşriyyatı tərəfindən tanınmış kinodramaturq, yazıçı, Azərbaycan Kini Agentliyinin direktoru Orxan Fikrətoğlunun “Kinocizgilər” adlı kitabı işıq üzü görəcək. Kitabda həm tammetrajlı, həm qısametrajlı bədii və sənədli film ssenariləri, ekran həlli üçün uyğunlaşdırılmış qısa hekayələr və novellalar yer alıb.

Bu gündən etibarən oxucularımızı “Kinocizgilər” kitabındakı yazılarla tanışlıq gözləyir. Xüsusən, kino sahəsi ilə maraqlananlar üçün, gənc ssenaristlər və rejissorlar üçün düşünürük ki, bu dərclər faydalı olacaq.

“TURAN” bədii film ssenarisini təqdim edirik.

Titr yazı. 1921-ci il. Qarabağ. Oktyabr...

At belində meşədən talaya çıxmış onbaşı İzzət də oxunan hərbi marşı dodaqaltı zümzümə edir.

Talanın ortasında yaşıl sulu göl görünür...

Onbaşı İzzət atı gölə doğru çapır...

Onbaşı İzzət atı göldə yuyundurur...

At suyun içində fınxırır...

İpə-sapa yatmayıb əylənir...

Onbaşı İzzətin üzündən yenə “Xatirələr”ə keçilir...

Titr yazı... 1918. Afrika cəbhəsi. Trablisqərb.

Kiçik daxmanı xatırladan qərargah...

Onbaşı İzzətin yanında dayanmış çapar Nuru paşaya İstan­buldan gələn hərbi ismarışı çatdırır.

Çapar: – Paşam, hərbiyyə naziri Mirliva Ənvər paşa həzrətlərindən buyruq var. Sizi İstanbula tələb edir­lər. Yeni yara­dıl­mış Azərbaycan və Şimali Qafqaz cəb­hələrində döyüşəcək Qafqaz İslam Ordusunun komandanı təyin edilmisiniz.

Nuru paşa: – Azərbaycan türklərini yaşadıqları coğ­ra­fi­ya­da görmək istəməyənlər çoxdur. Özlərini qorumaq üçün onların milli ordusu və dövləti olmalıdır.

Onbaşı İzzət: – Paşam, əl-cənnət təht-ül zülalül yuf.

Nuru paşa: – Düzdür, onbaşı... Cənnət qılıncların köl­gəsi altındadır. Biz Turanı qılınclarımızla quracağıq.

Liviya. İskələdən tərpənən qatar... Qatarın açıq nəfəs­li­yin­dən onu yola salan əsgərlərinə sevgi ilə baxan Nuru paşa...

Nuru paşanı yola salan əsgərlərin mərd üzləri...

***

Titr yazı. İstanbul. 1918-ci il. Mart.

“Babi Ali”nin binası...

Miz arxasında hökumət sədri Tələt paşa, ədliyyə naziri Xəlil bəy, hərbiyyə naziri Ənvər paşa əyləşib. Onların qarşı­sın­da qoyulmuş iki kətildə Türkiyəyə xüsusi tapşırıqla ezam olunmuş Azərbaycan nümayəndə heyətinin üzvü Nağı bəy Şeyxzamanlı və bir zamanlar Nargin adasında əsir saxlanılan türk yarbayı Hüsaməddin Tuğac əyləşib. Qapının ağzında Tələt paşanın yavəri və Nağı bəyi səfərində müşayiət edən azərbay­canlı naşir Ömər Faiq Nemanzadə dayanıb.

Otağın qapısı açılır... Nuru paşa geniş zala daxil olub təzim edir.

Tələt paşa: – Tərəfimizdən Qafqaz İslam Ordusu yaradıldı. Prins Fərruxu və daha bir neçə nəfəri sınaqdan keçirəndən sonra sənin namizədliyin üzərində duruldu, yarbay. Şimali Af­ri­ka cəbhəsindəki uğurlarına görə sağ ol. Cəbhə komandanı kimi əvəzsizsən. Almaniyanın, Avstriya-Macarıstanın sənə ver­diyi təltiflərdən də xəbər­darıq. İgid adamsan. Amma bütün bun­­lar görəcəyin iş üçün yetəcəkmi? Görəvin ağırdır. Sən Azər­baycanda həm dövlət qurmalısan, həm də döyüşkən ordu yaratmalısan. Ətrafın düşmənlə doludur. Gəncə, Bakı süqut edib. Zamanın yoxdur. Türkiyənin içində və dışında bizim Azərbaycan siyasətimizi anlamayanlar da var. Onlar sənə əngəl olacaq. Buna hazır olmalısan. Türkiyənin neçə cəbhədə vuruş­du­ğunu da görürsən. Sənə yardımımız yetməyə də bilər, gecikə də bilər. Döyüşlərə hazır olacaq ordunu ilk günlər yerli könül­lü­lərdən yaradacaqsan. Bacaracaqsanmı?

Nuru paşa: – Əmr edin.

Ənvər paşa: – Səni Azərbaycandan gələnlərlə tanış edim: Nağı bəy Şeyx Nizami soyundan olduğu üçün soyadı Şeyxza­manlıdır. İgid adamdır. Turançıdır. Hüsa­məd­din bəy cahan savaşı zamanı ruslara əsir düşüb. Onu Nargin adasından qaçı­ran Nağı bəydir. Azərbaycanda osmanlı əsirlərin yerli qüvvə­lər­lə birgə yaratdıqları gizli müqavimət hərəkatı var. Onlar da sənin əmrin altında olacaq. Bakı bolşevik-daşnak qüvvələri tərə­findən işğal olunub. Yerli əhali təşkilatlanmayıb. Uzun sö­zün qısası: quracağımız Turan Azərbaycandan başlayır.

Xəlil bəy: – Bir əngəl daha var, Ənvər paşa. Ədliyyə na­zi­ri kimi mən bunu sizə deməliyəm. Qafqaz İslam Ordusunun ko­man­danı ən azı ferik və padşah yavəri olmalıdır. Nuru paşa isə yarbaydır.

Ənvər paşa: – Bu məsələ ilə bağlı sultanımla görü­şəcəm. Nurunun hələ otuz yaşı yoxdur. Döyüşləri də, ömrü kimi, irəlidədir, Xəlil bəy. Əminəm ki, hökmdarım Nuru paşaya ferik rütbəsini əta edəcək. O, buna layiqdir.

***

Titr yazı... 1918-ci il. Mart. Heydərpaşa iskələsi...

Yolasalma salonunun qarşısındakı açıq perron...

Qatarın qarşısında Ənvər paşa ilə Nuru paşa söhbət edir.

Nuru paşa artıq ferik poqonları taxıb...

Fonda əsgər marşı çalınır...

Qafqaz İslam Ordusunun zabitləri qatarlara minirlər...

Bölük o qədər də çoxsaylı deyil.

Nuru paşanı yola salanlar arasında Hüsaməddin bəy də var.

Ənvər paşa: – Allahın hökmü ilə mart ayının iyirmi be­şin­də Mosula çatmalısan. Aprelin əvvəllərinə qədər ora toplaşacaq hərbçilərimizlə məsləhətləşəndən sonra Yev­laxa gi­rər­sən. Gür­cüs­tan yolu almanların əlindədir. İngi­lislər İranı tutub. Yev­lax­dan Gəncəyə keçməyin məslə­hətdir. Ordakı er­mə­niləri tərk­si­lah etməmiş Bakını azad etmə. Bakıda bir-iki erməni ölsə, er­mə­nilər Gəncə ca­maatını qıracaqlar. Onları ruslar yaxşı silah­lan­dırıblar. Haydı... yolçu yolda gərək. Turan amanatı, Nuru. Gəncədən başlamalısan.

Nuru paşa ilə Ənvər paşa qucaqlaşıb ayrılırlar...

Nuru paşa qatarın açıq qapılarından Ənvər paşaya təzim edir...

Ənvər paşa: – Anamız Aişə xanım deyib ki, başla­dığınız işi bitirmədən geriyə dönsəniz, südümü sizə halal etmərəm. Onun sözlərini unutma, Nuru.

Nuru paşa təbəssüm və cəsarət dolu baxışlarla Ənvər paşadan ayrılır...

Qatar iskələdən tərpənir...

Keçid... Onbaşı İzzət başını sudan çıxardıqda atı gör­mür... Çevrilib meşə tərəfə baxır. At kimdənsə qorxub çaparaq qalın ormanlığa girir. Onbaşı İzzət sudan çıxan zaman paltar­larının üstündə oturmuş əli silahlı iki bolşevik əsgəri görür. Onlar bir-biri ilə erməni dilində danışırlar. Onbaşı İzzətin ya­xın­laşdığını görən bolşe­viklərdən biri əlindəki təklülədən ona doğru atəş açıb: “Yerə çök!” – bağırır.

Onbaşı İzzət torpaq üstünə çökür...

Bolşeviklər onbaşı İzzətin şinelinin ciblərini eşələ­yəndən sonra ona yaxınlaşırlar.

Onlardan biri İzzətə yaxınlaşıb təpiklə çənəsinə vurmaq istəyir.

Çevik hərəkətlə bolşevikin ayağından tutan onbaşı onu yerə yıxır. Qoburundan tapançasını çıxarıb ayaq üstə dayanmış ikinci bolşeviki öldürür. İkinci güllə ilə yerə yıxdığı bolşeviki də öldürüb fit çalmaqla atı səsləyir.

At fit səsinə meşədən çıxır...

Onbaşı atın belinə qalxıb yenidən çaparaq meşəyə qayıdır...

 “Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.04.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birlikdə BİRİ İKİSİNDƏ layihəsində uşaq saatı davam edir. Bu gün sizlərə Hədiyyə Şəfaqətin “Əjdaha şərabı” məqaləsi təqdim edilir. Məqalə Rey Bredberinin “Zəncirotu şərabı” romanı barədədir.

Hər bir insanın sinəsində vaxtı ilə uşaq ürəyi döyünüb. Amma deyəsən, bunu çoxları xatırlamır...

***

Amma elə adamlar var, nəinki xatırlayır, ondan heç vaxt ayrılmırlar. İldən-ilə, hadisədən-hadisəyə, həyatın, taleyin pilləsindən pilləsinə keçərkən əllərindəki ən qiymətli xəzinə elə həmin ürəkdir. Elə həmin ürəklə bütün çətinliklərə sinə gərir, etiraz edir, nəyisə dəyişməyə çalışır, nəyisə qoruyub saxlamağa və ötürməyə can atır... Bu adamların ürəyi sözün hər mənasında dünyanın gözəlləşməsi üçün döyünür. Rey Bredberinin ürəyi kimi. O isə bu döyüntüləri sözbəsöz, cümləbəcümlə ifadə edərək bizə miras qoyub gedib. Rey Bredberi ürək döyüntülərinə adlar qoyub, cürbəcür, yüzlərlə ad, indi hamının və ya az adamın bildiyi adlar.

***

Bredberi gələcəkdən qayıdan yazıçıdır. Onu, adətən, əksəriyyətin qəbul etdiyi kimi, fantast adlandırırlar. Elə-belə də deyil – Böyük fantast! Amma Bredberini təkcə fantast adlandırmaq ədalətsizlikdir. Çünki hekayələrini, romanlarını oxuyarkən sanki hansısa sehrli qapıdan adlayıb gələcəkdə peyda olduğunu, sonra yaddaşını möcüzəvi şəkildə özü ilə götürərək, həyatın bu tayından yenidən do - ğularaq böyüməyə başladığını, özü ilə gətirdiyi xatirələri yazıya köçürməyə baş ladığını fikirləşirsən. Bəlkə də, biz indi, hazır da Bredberi ilə eyni zamanda yaşayırıq, lakin o yenə geri qayıdacaq, başqa bir qapıdan keçib orada əvvəlki nəsillər üçün yazmağa başlayacaq. Keçmişə indi barədə danışacaq.

***

Lakin günlərin bir günü indiyə keçmiş barədə danışmaq fikrinə düşəndə dünyanın ən heyrətamiz əsərlərindən birini – "Zəncirotu şərabı"nı yazır. Bu haqda belə deyir: "Bir gün avtobusda bir oğlanın ayağında gördüyüm tennis ayaqqabıları məni uşaqlığıma apardı. Evə qayıtdım və dəli kimi yazmağa başladım..." Həmin uşaqlığın isə az qala yüz yaşı var...

***

Deməli, yüz il əvvəl barədə hekayə oxuyuruq. Fərqi yoxdur, - "Zəncirotu şərabı" romanı hekayəsindən bir qədər cavandır, 66 yaşı var, müəllif onu 37 yaşında yazıb – hələ uzun illər və mətnin diri qaldığı əsrlər boyu oxuyacağıq... Yaxşı mətnin yaşı olmur, əksinə, üstündən illər keçdikcə daha çox dəyərləndirilir, daha çox fikir oyadır. Məsələn, keçən əsrin uşaq mətnləri onları uşaqkən oxumuş bizlər lə birlikdə yaşlandıqca qayıdıb bir daha oxuyursan, bir daha zövq alırsan və ən gözəli, indi daha çox mətləblərdən hali olur və anlayırsan: gözəl yazılar sənin əbədi yol yoldaşındır, səni son mənzilə qədər tək qoy mur, səni bir qapıdan ötürüb başqa bir qapıda yolunu gözləyir. İndi o illərin uşaq larından çətin sağ adam qala, amma "Zəncirotu şərabı" o uşaqların dövrünü, arzularını, xatirələrini ağuşuna alıb, əbədi həyat bəxş edib. Bəli. Nə yollasa, təsadüfənmi, qəsdənmi – mü əllifin həyatına daxil olan hər şeyi bir gün mətnə çevrilmək mükafatı və ya cəzası gözləməkdədir...

***

Lakin Bredberi uşaqlıq illərinə qayıdaraq onu olduğu yerdən sakitcə götürüb bu günə gətirməyib. Nəzər salıb, analiz edib, uşaqlığını yenidən yaradıb. Gözəl şeylər artırıb, xoşagəlməz şeyləri arzularının işığında yoxa çıxartmağa çalışıb. Bunu ona qüsur tutanlara isə deyib: "Mən bütün eybəcər sayılan şeyləri görürdüm və xatırlayıram, amma bunlar uşaq gözündə heç vaxt mənasız və eybəcər təsir buraxmır". Bredberinin bu şərhi böyük dərsdir. Çünki uşaq əsərləri yazmağın çətinliklərindən danışılarkən əksər hallarda müəlliflərin dərk və analiz qabiliyyətinin, xatirələrin üstündəki sehrli pərdə sürüşüb götürüldükcə ortaya çıxan aydın mənzərənin təxəyyülün arzu kimi arxa plana atdığı, susdurduğu təmizliyi və məsumluğu zədələdiyi deyilir. Yəni yetkin müəllif qayıdıb uşaq ola, uşaq gözüylə baxa, uşaq diliylə nəql edə bilmir. Dərk edilənlər ona mane olur. Bredberinin gücü məhz bu məqamda nəhəngliyi ilə fərqlənir: O buna nail ola bilib! Bilib, çünki gələcəyin hər üzünü görüb, eybəcərliklərin uşaqlıqda gizləndiyini deyil, uşaq arzularının və xəyallarının qorunmamasının gələcək eybəcərliklərə rəvac verdiyini başa düşüb. Bredberi dünyanın səhvlərindən səbəbə, nəticədən bünövrəyə qayıdıb. On iki yaşlı Duqlasın həyatı otuz beşotuz yeddi yaşlı və ondan sonrakı Bredberinin uşaqlıq həyatı deyil. Amma Bredberi bunu vecinə almayacaq, nəyinə lazımdır? O məhz belə uşaqlıq yaşamaq arzusundadır, necə olsa, geriyə qayıdır, gələ cək ayaqları altında olduğu kimi, keçmiş də əlinin altındadırsa, niyə onu yenidən qurmasın? Bəli, bu, çoxlarında çatışmayan, təəssüf ki, çatışmayan bacarıq və əminlikdir...

***

"Zəncirotu şərabı"nda çoxlu böyük adam var. Valideynlər, nənə-baba, qohumlar, qonşular, tanışlar, satıcılar, ev qadınları, müxtəlif peşə sahibləri, müxtəlif yaşlı, xasiyyətli çoxlu qadın və kişi. Burada arzumu, həqiqətmi, heç vaxt öyrənə bil mə yəcəyimiz bir nüans var – böyüklər uşaqlarla danışırlar. Bəzən bütün ciddiyyəti, bə zən zarafatyana nağılvariliyi, bəzən ölüm qədər qaçılmaz hadisədən əvvəl, bəzən isə elə-belə, özözlərinə – amma uşaqlar bu nu eşidirlər. Uşaqlar böyüklərlə çox vaxt keçirirlər. Ya da böyüklər uşaqlarla, – on larla hər şeyi müzakirə edir, fikir bildirir, uşaqların dünyasına dalıb onlar kimi yalanlar uydurmağa çalışırlar. Zəncirotu şərabı hazır layan və içən böyüklər bəzən onları nə zamansa özlərinin də uşaq olduqlarına inan dırmağa çalışanda uğursuzluqla üzləşsələr də, müəllif gələcəyin verdiyi saxta im tiyazdan yararlanıb onlara heç yerdə mü daxilə, nəyi isə başa salmaq, nəsihət vermək, zəhlətökənlik etmək imkanı vermir. İmkan vermir ki, qoca babalar, qarı nənələr uşaqların qulağından yapışıb həyatı başa sal sınlar. Uşaqlar onsuz da başa düşürlər, böyüdükcə də daha yaxşı başa düşəcəklər... Bəlkə də, Duqlasın qulağından da yapışan nəsihət ustaları olub, amma Bredberi onların üstündən sadəcə xətt çəkib – vəssalam, yoxdurlar. İlahi, dünyanın belə müəlliflərə necə böyük ehtiyacı var!

***

"Bir özün fikirləş! Fikirləş! On iki yaşın var, amma sağ olduğunu hələ indi öyrənmisən". Bu daxili monoloqun oxucularda hansı hisslər və emosiyalar oyatdığını təsəv vür edin. Hamını özünə sual vermə yə sövq etməyəcəkmi? Hərə özünə boy lanmayacaqmı? Bəlkə, neçə insan zamanın sıxıntıları arasında başını bulayıb gözünü ye rə dikəcək, neçə insan ah çəkəcək. Amma ne çə insan da gülümsəyəcək və bu həqiqətə ha nsı yaşda, hansı anda çatdığını xatırlayacaq. Bəlkə, kimsə göz yaşları arasından, bəlkə, kimsə yumulu gözlərinin ardında görəcək o anı. Bəlkə, kimsə əllərinə baxacaq və vaxtın bar maqlarının arasından süzülüb necə get diyinə ilk dəfə fikir verəcək... və bəlkə, kimlərsə də başını gündəlik xaosdan qaldırıb uşaqlara tərəf boylanacaq – bəs görəsən, onlar həyat barədə nə fikirdədirlər? Bəlkə, onlar sağ olduqlarını çoxdan öyrəniblər? Bəs görəsən, onlardan daha nələr öyrənmək olar? "Ömrüm boyu mən atamla soyuq münasibətdə olmuşam. Amma ondan keçmiş haqqında danışmağı xahiş edəndə atamın səsi tədricən dəyişirdi, onun hekayətlərində ritm, məna, həqiqət və əsl poeziya duyulurdu, çünki atam ilhama gəlirdi, həqiqət onun içindən çıxıb axırdı", – Rey Bredberi xatırlayırdı...

***

 Uşaqlar böyük müəllimdirlər. Onlar bizə nəyin yaxşı, nəyin qaydasında oldu ğundan çox nəyin pis yönə getdiyini, nəyin qay dasında olmadığını göstərən böyük gücdürlər. Uşaq sözləri sehrlidir, uşaq təsəvvürü möcüzəvidir, uşaq həqiqəti dünyanın üzünə tutulmuş ən təmiz güzgüdür. Hər yerdə uşaqlara baxmalıyıq – müharibənin getdiyi torpaqlarda, evlərin dağıdıldığı yerlərdə, ayrı-seçkiliyin, sosial ədalətsizliyin, yoxsulluğun, zorakılığın baş alıb getdiyi, dünyanın cəhənnəm hesab edildiyi nöqtələrdə də, sülhün bərqərar olduğu, uşaqların diləndirilmədiyi, satılmadığı, yaxşı təhsil aldığı, sağlam böyüdüyü, həyata ümidlə deyil, əmin liklə, dünyanın sahibi kimi baxdığı nöqtələrdə də. Gözlərimizi qaçırmağa, sözümüzü udmağa, özümüzü geri çəkməyə haqqımız yoxdur. Gün gələr, bu iki fərqli dünyanın övladları bir-birinin əlini sıxa da bilər, birbirinin qanını tökə də. Gələcək keçmişin mey vəsidir. Qəzəb keçmişin meyvəsidir, aman sızlıq keçmişin meyvəsidir və təəssüf ki, bu meyvənin adı – indi və gələcəkdir. Məhz buna görə də hər bir xalqın, hər bir lokal və dünyəvi ədəbiyyatın uşaqlığa can atması, uşaqlığın ayağına getməsi, uşaqlığın günahsızlığı qarşısında diz çökməsi lazımdır. Fərqi yoxdur, bu, sənin uşaqlığındır, yoxsa başqalarının. Dostlarının uşaqlığıdır, yoxsa düşmənlərinin. Uşaqlardan soruşmaq lazımdır ki, müharibə istəyirlərmi? Uşaq lardan soruşmaq lazımdır ki, müharibə olsunmu? Uşaqlardan soruşmaq lazımdır ki, nə istəyirlər? Nəyin dəyişməsini arzulayırlar? Onlar onsuz da nələrisə dəyişəcəklər, amma hansı yolla – bax, bu, bizim problemimizdir. Uşaqlar əvvəl öz arzularını dilə gəti rəcəklər, sonra özümüzü necə aparma ğı mızdan təsirlənib bizim arzularımızı… Sonra böyüyəcəklər, gələcəyin onlara verdiyi hə - yatın qarşısında bizi günahlandıracaqlar. Bizim ehtiraslarımızı, bizim acgözlüyümüzü, bizim despotluğumuzu, bizim saxtalığımızı, süniliyimizi ürək bulantısı ilə xatırlaya caqlar... Hazırsınızmı? Bu sualı isə mən uşaqlar üçün yazan müəlliflərə vermişdim... Cəhənnəm bağbanı kimi ayağınızdan asılacaqsınız... – çünki o uşaqlardan kimsə gələcəkdə bir gün avtobusda üstü-başı törtöküntü bir uşaq görəcək, xatirələr dilə gələcək, tələsik evə qayıdıb oturacaq və yazmağa başlayacaq...

***

"Tom, görəsən, bu dünyada hamı sağ olduğunu bilirmi?" Uşaqlar da ölüm barədə fikirləşirlər. Bəlkə, bizdən də çox fikirləşirlər. Kimi bu sualın verilməməli olduğu təsiriylə susur və sualı ya unudur, ya daxilində cavabını tapacağı vaxta kimi gizlədir. Kimi isə – əsasən uşağın ürəklə böyüdüyü ailələrdə – birbaşa soruşur: "Adamlar niyə ölürlər?" Bu sual qarşısında balaca bir qıza verilmiş bir cavabı unutmuram: "Adamlar yaşaya bilməyəndə ölürlər". Gözəl cavabdır. Qoy uşaq fikirləşməyə başlasın – bəs adamlar niyə yaşaya bilmirlər? Həmçinin ölümü qorxulu, dəhşətli, qara qüvvə kimi şüuraltında saxlamaqdan xilas olsun. Bu suala növbəti gözəl cavabı "Zəncirotu şərabı"nda Bredberi verir. Ola bilsin, bu cavab da onun arzularından biri idi, geri qayıdıb bütün uşaqlıq boşluqlarını doldurduğu əsnada həmin cavabı qoca nənəsinin dilindən səsləndirir. Təxminən belə: Mənim mən hissəm yorulub, istirahət etməlidir. Amma sizdə olan hissələrimin həyatı davam edir. Siz, əslində, elə mənsiniz, deməli, sizinlə birlikdə ev təmizləyəcək, dərsə gedəcək, kitab oxuyacaq, maşını təmir edəcək, yemək bişirəcəyəm. Gördüyünüz kimi, iş çoxdur, imkan verin, gedim istirahət edim. Qabığımı dəyişib qayıdacağam... Bredberi, yəqin, özü gedəndə də belə rahatlıqla gülümsəyib deyib: "Hələ xeyli işim var, siz davam edin, mən qayıdacağam". O qayıdar. Bredberi qayıtmağın ustasıdır. Qayıtmağın və sahmana salmağın...

***

 "Hara baxsan, problem görürsən. Diqqətlə baxsan – problemin həll olunma yolunu görərsən". Şübhəsiz, Bredberi böyüklüyünü həm də problemləri mətnə çevirmək ustalığı ilə sübut edir. Onun diqqətli nəzərləri səni yandırıb kül edir – axı nəyə yarayırsan? Ancaq şikayətlənirsən – o, qaydasında deyil, bu, yolunda getmir. Nə olsun?

"İşlə!" Bir neçə il əvvəl dostlardan biri məni tənbeh edirdi ki, ucuz işçi qüvvəsi kimi istifadə olunmağıma imkan verirəm, eyni işə görə daha çox qazana bilərəm, filan yerdə redaktəyə filan qədər verirlər, filan yerdə tərcüməçilər bu qədər alırlar. "Sən isə..." Əvvəl susdum, sonra diqqətlə üzünə baxıb dedim: "Yaxşı, təklifin nədir?" Heç nə deyə bilmədi. Ətraf belə ağıllı boş boğazlarla doludur. Nəyisə dağıdıb yerinə nə qoyacağını ağlına gətirməyənlərlə, fəlsəfənin altından vurub üstündən çıxan, amma heç nəyə yaramayanlarla. Müdrik deyir ki, adamlara balıq verməyin, balıq tutmağı öyrədin. Bu yerdə, məsələn, mən deyə bilərəm: Mənə dənizin yerini deyin, balıq tutmağı özüm bacarıram. Bredberi isə mənim və çoxları qədər hazıra nazir deyil, öz gölünü, öz qarmağını, öz balığını özü yaradır... Elə bilirsiniz özü də yeyir? Xeyr. Bizimlə bölüşür. Bredberi dünyaya da belə baxır, onu sökür-tökür, hissələrə ayırır, detalların arasındakı boşluqlardakı zir-zibili təmizləyib yerə salır, kiri-pası sürtüb təmizləyir, detalları birləşdirir. Bütün bunları isə gözümüzün qarşısında edir, inanılmaz fantaziyaların, zümzümələrin, zarafatların, atmacaların və sətiraltı xəbərdarlıqların müşayiəti ilə. Prosesi göstərir. "Bir ara yersiz yoxlamalarından cana doymuşdum. Qəzəbliydim, dişimi qıcayıb gə zirdim. Yumruğumu düyünləyib hazır da yanmışdım. Amma nəhayət, bu barədə he kayə yazdım və tezliklə neçə yerdə çap olundu. Buyur, bu da sizin cavabınız!" Bredberi hamımızın yerinə cavab verməyə hazırdır. Amma tənbəlliyimizi bağışlamamaq şərti ilə: "Biz heç vaxt işsiz deyilik. Biz doldurulmalı qablarıq. Sadəcə, dərk etməliyik, bu qaba yığılanlar dünyanın yaxşılığına necə təsir edəcək". Bredberi özü də bu qabları doldurmağa çılışır – məsələn, "Zəncirotu şərabı" ilə... Sonra bir gün Tanrını "Zəncirotu şərabı"na qonaq edir və ona cənab Conas adlı bir nəfərdən danışır. Cənab Conas şəhərin zibilxanalarında eşələnib atılmış əşyaları ara basına yükləyir və onları lazımi ünvanlara çatdırır. Pulsuz-parasız. Birinin zibili digərinin ehtiyacıdır. Birinə artıqlıq edən şey di gərini sevindirir. Kiminsə evində görmək istəmədiyi əşya başqa birinin arzusudur. Cənab Conas hər şeyi yerbəyer etməklə məşğuldur. Onu təqdim edən Bredberi, yəqin, Tanrının üzünə qınayıcı nəzərlərlə də baxıb: Məgər belə etmək olmazdımı? Bəlkə, Tanrı hələ də daxilimizdə bu suala gülümsəyib cavab verir: "Niyə etmək olmasın ki..."

 ***

 "İnsan yaşadığı şəhərdən ayrılanda o şəhər fantaziyaya çevrilir" – və tezliklə də bunu təkcə şəhərlərə aid etmək fikrindən daşınır. "İndi mən də burda, İllinoysda, sakit bir gölün kənarında yerləşən Yaşıl şəhərdə kiminsə fantaziyasıyam". Biz həm də özümüzün fantaziyasıyıq. Bred beri uşaqlığına qayıdaraq öz fanta ziyalarının mövcudluğuna inandırır. Onun, aya ğını qoyduğu yeri dünyanın mər kəzi, ol duğu zamanı zamanın mərkəzi adlan dırmağa haqqı çatır. Çünki o, əjdahalara ina nır. Çünki o, uşaqkən xəyalən qorxduğu çardaqda yaşayan əjdahanı yerə endirib onun la bir ömür keçirib. "Hər kəsin öz əjdahası var. Bir gün o, aşağı enə bilər..." Əlbəttə, siz öz çardağınızdakı əjdahanı böyüklərə öldürtdürməmisinizsə… Bir dəfə demişdim: "Müharibə barədə ağ lı nıza gələni yazmayın". İndi isə deyirəm: Əjdahanız olmayıbsa, uşaqlar üçün "şərab" çəkməyin...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.04.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət”  portalı klassik poeziyamızın ünlülərindən olan Mirzə Şəfi Vazehin (1794-1852) indiyədək çap edilməmiş 65 lirik şeirinin dərcini davam edir.  Şeirlər Azad Yaşarın təqdimatında sizlərə çatdırılır.

“Ötən ilin noyabrında görkəmli şair, xəttat və pedaqoq Mirzə Şəfi Vazehin vəfatının 160-cı ili tamam oldu. Bu ildönümüylə bağlı oxucuların diqqətinə təqdim etdiyim silsilə şeirlər Fridrix fon Bodenştedin 1851-ci ildə Almaniyada nəşr olunan “Mirzə Şəfinin nəğmələri” kitabına salınmışdı.

Nüfuzlu dilçilərimizdən Fəxrəddin Veysəlli və Yusif Savalan tərəfindən edilən sətri tərcümələr əsasında onları yazıldığı vaxtdan təxminən 180 il sonra ədəbi irsimizə təkrar qazandırmağa çalışdım. Bu mətnlər M.Ş.Vazeh irsindən çevirdiyim 270 şeirin hələlik çap olunmayan qisminə daxildir.” (Azad Yaşar)

13

Görəsən, necə meyvə, nübar verərdi axı

yağışa və günəşə həsrət duyan bir ağac?!

Nəcib əməlləriylə

çörəyə və ruziyə

qovuşursa, insan da tanımaz bir ehtiyac.

14

Bəzən dərd-qəmdən də könül açılar,

Yetər ki dünyaya biz fərqli baxaq.

Bəzən ölüm ilə əlləşən həkim

Xəstəsin ağuyla çəkər sınağa.

Fəqət bu istisna... qayda sayılmaz:

Ağu da hər dərdin çarəsi olmaz.

15

Heç də yaxşı qurtarmaz hər təcrübənin sonu,

nə olsun ki, qoymusan onca ili geridə?!

Sən – dərdə alışmısan,

gətirmisən özünlə

o ağır əzabları, çəkilməz dərdləri də. 

16

Mirzə Şəfi, bəlkə də, sən kor doğulmalıydın,

çünki yaşa dolsan da,

için – safdır, sözün – düz.

Şeirinə, əməlinə bələd olmayan biri

cahilliyin yolunu seçərdi tərəddüdsüz.

17

"Adəm oğlu dərdə nökər yaranıb..."

Bir dəli sözüdür, gəzir diyarı.

O vaxtdan dillərdə əzbərə dönüb:

"Allah bilən məsləhətdir" şüarı.

Səfeh yığnağıymış qara camaat,

gülməyi unudub,

qalmayıb duzu.

Niyə bu gündədir? – deyə bilmərəm,

gözlər qıyıq olub,

qulaqlar uzun.

18

Bu dünyada ən ağır

ən çəkilməz acılar...

nə gözlərdə yaş qoyar,

nə sirdaşa açılar.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.04.2024)

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının mart ayında ən çox oxunan yazılarını müəyyənləşdirdik, düşünürük ki, oxucularımız üçün də onların açıqlanması  maraqlı olar. 

20.Ədəbiyyat. “Yeni yaşında yazıçı Anar barədə düşüncələrim” -Təranə Dəmir. 

19.Ədəbiyyat. “Eşq. İspan kafesi” - Aysel Fikrətin hekayəsi. 

18.Ədəbiyyat. “Məhəmməd Füzuli və folklor” - İmran Verdiyev. 

17.Və digər. “Sevgiyə, dostluğa olan inamınızı itirməyin” - Elman Eldaroğlu. 

16.Türksoy. “Ədəbiyyata marağım…” - Zafer Yigitaslanla Habil Yaşarın müsahibəsi.

15.Ədəbiyyat. “Bir həsrət üşüyür…” -Təranə Dəmirin şeirləri

14.Türksoy. “Müxtəlif mədəniyyətdən olan gənclərlə…” - Aydan Bilgesoyla Habil Yaşarın müsahibəsi.

13.Ədəbiyyat. “Üç hekayəyə bir baxış” -Bədirxan Əhmədli

12.Ədəbiyyat. “Xaqani Qayıblı: “Dünya söz-söz keçir məndən” - Ramiz Göyüş

11.Ədəbiyyat. “Qardaşımın arzusu” - Salatın Əhmədlinin hekayəsi

10.Musiqi. “Hüseyn Dəryanın anım gününə” - Elman Eldaroğlu

9.Ədəbiyyat. “Cinin oğurluğu” - Qafar Cəfərlinin novellası

8.Reytinq. “Vaqif Səmədoğlunun 85 illiyi münasibətilə şeir müsabiqəsi elan edilir” - xəbər

7.Reytinq. “Bir direktor, bir şagird” layihəsində Almaz Bayramova və Tərlan Həsənova

6.Life. “Əkbər Qoşalının sevdiyi şeir: Məmməd Araz, “İlhamım”

5.Musiqi. “Sevinc Tofiqqızı: “Musiqidə hər üçü…” - Ülviyyə Əbülfəzqızının müsahibəsi 

4.Life. “Məni bağışla, ana” - Təranə Dəmirin essesi

3.Life. “Səməd Vurğun “Ceyran” şeirini heç bilirsinizmi harada yazıb?” - İmran Verdiyev

2.Ədəbiyyat. “Poeziya hissin xülasəsidir” - Adilə Nəzər

1.Reytinq. “İsmayıl Şıxlı və Çingiz Abdullayev - ruh və düşüncə doğmalığı” - redaksiya yazısı.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.04.2024)