“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birlikdə BİRİ İKİSİNDƏ layihəsində uşaq saatı davam edir. Bu gün sizlərə Hədiyyə Şəfaqətin “Əjdaha şərabı” məqaləsi təqdim edilir. Məqalə Rey Bredberinin “Zəncirotu şərabı” romanı barədədir.
Hər bir insanın sinəsində vaxtı ilə uşaq ürəyi döyünüb. Amma deyəsən, bunu çoxları xatırlamır...
***
Amma elə adamlar var, nəinki xatırlayır, ondan heç vaxt ayrılmırlar. İldən-ilə, hadisədən-hadisəyə, həyatın, taleyin pilləsindən pilləsinə keçərkən əllərindəki ən qiymətli xəzinə elə həmin ürəkdir. Elə həmin ürəklə bütün çətinliklərə sinə gərir, etiraz edir, nəyisə dəyişməyə çalışır, nəyisə qoruyub saxlamağa və ötürməyə can atır... Bu adamların ürəyi sözün hər mənasında dünyanın gözəlləşməsi üçün döyünür. Rey Bredberinin ürəyi kimi. O isə bu döyüntüləri sözbəsöz, cümləbəcümlə ifadə edərək bizə miras qoyub gedib. Rey Bredberi ürək döyüntülərinə adlar qoyub, cürbəcür, yüzlərlə ad, indi hamının və ya az adamın bildiyi adlar.
***
Bredberi gələcəkdən qayıdan yazıçıdır. Onu, adətən, əksəriyyətin qəbul etdiyi kimi, fantast adlandırırlar. Elə-belə də deyil – Böyük fantast! Amma Bredberini təkcə fantast adlandırmaq ədalətsizlikdir. Çünki hekayələrini, romanlarını oxuyarkən sanki hansısa sehrli qapıdan adlayıb gələcəkdə peyda olduğunu, sonra yaddaşını möcüzəvi şəkildə özü ilə götürərək, həyatın bu tayından yenidən do - ğularaq böyüməyə başladığını, özü ilə gətirdiyi xatirələri yazıya köçürməyə baş ladığını fikirləşirsən. Bəlkə də, biz indi, hazır da Bredberi ilə eyni zamanda yaşayırıq, lakin o yenə geri qayıdacaq, başqa bir qapıdan keçib orada əvvəlki nəsillər üçün yazmağa başlayacaq. Keçmişə indi barədə danışacaq.
***
Lakin günlərin bir günü indiyə keçmiş barədə danışmaq fikrinə düşəndə dünyanın ən heyrətamiz əsərlərindən birini – "Zəncirotu şərabı"nı yazır. Bu haqda belə deyir: "Bir gün avtobusda bir oğlanın ayağında gördüyüm tennis ayaqqabıları məni uşaqlığıma apardı. Evə qayıtdım və dəli kimi yazmağa başladım..." Həmin uşaqlığın isə az qala yüz yaşı var...
***
Deməli, yüz il əvvəl barədə hekayə oxuyuruq. Fərqi yoxdur, - "Zəncirotu şərabı" romanı hekayəsindən bir qədər cavandır, 66 yaşı var, müəllif onu 37 yaşında yazıb – hələ uzun illər və mətnin diri qaldığı əsrlər boyu oxuyacağıq... Yaxşı mətnin yaşı olmur, əksinə, üstündən illər keçdikcə daha çox dəyərləndirilir, daha çox fikir oyadır. Məsələn, keçən əsrin uşaq mətnləri onları uşaqkən oxumuş bizlər lə birlikdə yaşlandıqca qayıdıb bir daha oxuyursan, bir daha zövq alırsan və ən gözəli, indi daha çox mətləblərdən hali olur və anlayırsan: gözəl yazılar sənin əbədi yol yoldaşındır, səni son mənzilə qədər tək qoy mur, səni bir qapıdan ötürüb başqa bir qapıda yolunu gözləyir. İndi o illərin uşaq larından çətin sağ adam qala, amma "Zəncirotu şərabı" o uşaqların dövrünü, arzularını, xatirələrini ağuşuna alıb, əbədi həyat bəxş edib. Bəli. Nə yollasa, təsadüfənmi, qəsdənmi – mü əllifin həyatına daxil olan hər şeyi bir gün mətnə çevrilmək mükafatı və ya cəzası gözləməkdədir...
***
Lakin Bredberi uşaqlıq illərinə qayıdaraq onu olduğu yerdən sakitcə götürüb bu günə gətirməyib. Nəzər salıb, analiz edib, uşaqlığını yenidən yaradıb. Gözəl şeylər artırıb, xoşagəlməz şeyləri arzularının işığında yoxa çıxartmağa çalışıb. Bunu ona qüsur tutanlara isə deyib: "Mən bütün eybəcər sayılan şeyləri görürdüm və xatırlayıram, amma bunlar uşaq gözündə heç vaxt mənasız və eybəcər təsir buraxmır". Bredberinin bu şərhi böyük dərsdir. Çünki uşaq əsərləri yazmağın çətinliklərindən danışılarkən əksər hallarda müəlliflərin dərk və analiz qabiliyyətinin, xatirələrin üstündəki sehrli pərdə sürüşüb götürüldükcə ortaya çıxan aydın mənzərənin təxəyyülün arzu kimi arxa plana atdığı, susdurduğu təmizliyi və məsumluğu zədələdiyi deyilir. Yəni yetkin müəllif qayıdıb uşaq ola, uşaq gözüylə baxa, uşaq diliylə nəql edə bilmir. Dərk edilənlər ona mane olur. Bredberinin gücü məhz bu məqamda nəhəngliyi ilə fərqlənir: O buna nail ola bilib! Bilib, çünki gələcəyin hər üzünü görüb, eybəcərliklərin uşaqlıqda gizləndiyini deyil, uşaq arzularının və xəyallarının qorunmamasının gələcək eybəcərliklərə rəvac verdiyini başa düşüb. Bredberi dünyanın səhvlərindən səbəbə, nəticədən bünövrəyə qayıdıb. On iki yaşlı Duqlasın həyatı otuz beşotuz yeddi yaşlı və ondan sonrakı Bredberinin uşaqlıq həyatı deyil. Amma Bredberi bunu vecinə almayacaq, nəyinə lazımdır? O məhz belə uşaqlıq yaşamaq arzusundadır, necə olsa, geriyə qayıdır, gələ cək ayaqları altında olduğu kimi, keçmiş də əlinin altındadırsa, niyə onu yenidən qurmasın? Bəli, bu, çoxlarında çatışmayan, təəssüf ki, çatışmayan bacarıq və əminlikdir...
***
"Zəncirotu şərabı"nda çoxlu böyük adam var. Valideynlər, nənə-baba, qohumlar, qonşular, tanışlar, satıcılar, ev qadınları, müxtəlif peşə sahibləri, müxtəlif yaşlı, xasiyyətli çoxlu qadın və kişi. Burada arzumu, həqiqətmi, heç vaxt öyrənə bil mə yəcəyimiz bir nüans var – böyüklər uşaqlarla danışırlar. Bəzən bütün ciddiyyəti, bə zən zarafatyana nağılvariliyi, bəzən ölüm qədər qaçılmaz hadisədən əvvəl, bəzən isə elə-belə, özözlərinə – amma uşaqlar bu nu eşidirlər. Uşaqlar böyüklərlə çox vaxt keçirirlər. Ya da böyüklər uşaqlarla, – on larla hər şeyi müzakirə edir, fikir bildirir, uşaqların dünyasına dalıb onlar kimi yalanlar uydurmağa çalışırlar. Zəncirotu şərabı hazır layan və içən böyüklər bəzən onları nə zamansa özlərinin də uşaq olduqlarına inan dırmağa çalışanda uğursuzluqla üzləşsələr də, müəllif gələcəyin verdiyi saxta im tiyazdan yararlanıb onlara heç yerdə mü daxilə, nəyi isə başa salmaq, nəsihət vermək, zəhlətökənlik etmək imkanı vermir. İmkan vermir ki, qoca babalar, qarı nənələr uşaqların qulağından yapışıb həyatı başa sal sınlar. Uşaqlar onsuz da başa düşürlər, böyüdükcə də daha yaxşı başa düşəcəklər... Bəlkə də, Duqlasın qulağından da yapışan nəsihət ustaları olub, amma Bredberi onların üstündən sadəcə xətt çəkib – vəssalam, yoxdurlar. İlahi, dünyanın belə müəlliflərə necə böyük ehtiyacı var!
***
"Bir özün fikirləş! Fikirləş! On iki yaşın var, amma sağ olduğunu hələ indi öyrənmisən". Bu daxili monoloqun oxucularda hansı hisslər və emosiyalar oyatdığını təsəv vür edin. Hamını özünə sual vermə yə sövq etməyəcəkmi? Hərə özünə boy lanmayacaqmı? Bəlkə, neçə insan zamanın sıxıntıları arasında başını bulayıb gözünü ye rə dikəcək, neçə insan ah çəkəcək. Amma ne çə insan da gülümsəyəcək və bu həqiqətə ha nsı yaşda, hansı anda çatdığını xatırlayacaq. Bəlkə, kimsə göz yaşları arasından, bəlkə, kimsə yumulu gözlərinin ardında görəcək o anı. Bəlkə, kimsə əllərinə baxacaq və vaxtın bar maqlarının arasından süzülüb necə get diyinə ilk dəfə fikir verəcək... və bəlkə, kimlərsə də başını gündəlik xaosdan qaldırıb uşaqlara tərəf boylanacaq – bəs görəsən, onlar həyat barədə nə fikirdədirlər? Bəlkə, onlar sağ olduqlarını çoxdan öyrəniblər? Bəs görəsən, onlardan daha nələr öyrənmək olar? "Ömrüm boyu mən atamla soyuq münasibətdə olmuşam. Amma ondan keçmiş haqqında danışmağı xahiş edəndə atamın səsi tədricən dəyişirdi, onun hekayətlərində ritm, məna, həqiqət və əsl poeziya duyulurdu, çünki atam ilhama gəlirdi, həqiqət onun içindən çıxıb axırdı", – Rey Bredberi xatırlayırdı...
***
Uşaqlar böyük müəllimdirlər. Onlar bizə nəyin yaxşı, nəyin qaydasında oldu ğundan çox nəyin pis yönə getdiyini, nəyin qay dasında olmadığını göstərən böyük gücdürlər. Uşaq sözləri sehrlidir, uşaq təsəvvürü möcüzəvidir, uşaq həqiqəti dünyanın üzünə tutulmuş ən təmiz güzgüdür. Hər yerdə uşaqlara baxmalıyıq – müharibənin getdiyi torpaqlarda, evlərin dağıdıldığı yerlərdə, ayrı-seçkiliyin, sosial ədalətsizliyin, yoxsulluğun, zorakılığın baş alıb getdiyi, dünyanın cəhənnəm hesab edildiyi nöqtələrdə də, sülhün bərqərar olduğu, uşaqların diləndirilmədiyi, satılmadığı, yaxşı təhsil aldığı, sağlam böyüdüyü, həyata ümidlə deyil, əmin liklə, dünyanın sahibi kimi baxdığı nöqtələrdə də. Gözlərimizi qaçırmağa, sözümüzü udmağa, özümüzü geri çəkməyə haqqımız yoxdur. Gün gələr, bu iki fərqli dünyanın övladları bir-birinin əlini sıxa da bilər, birbirinin qanını tökə də. Gələcək keçmişin mey vəsidir. Qəzəb keçmişin meyvəsidir, aman sızlıq keçmişin meyvəsidir və təəssüf ki, bu meyvənin adı – indi və gələcəkdir. Məhz buna görə də hər bir xalqın, hər bir lokal və dünyəvi ədəbiyyatın uşaqlığa can atması, uşaqlığın ayağına getməsi, uşaqlığın günahsızlığı qarşısında diz çökməsi lazımdır. Fərqi yoxdur, bu, sənin uşaqlığındır, yoxsa başqalarının. Dostlarının uşaqlığıdır, yoxsa düşmənlərinin. Uşaqlardan soruşmaq lazımdır ki, müharibə istəyirlərmi? Uşaq lardan soruşmaq lazımdır ki, müharibə olsunmu? Uşaqlardan soruşmaq lazımdır ki, nə istəyirlər? Nəyin dəyişməsini arzulayırlar? Onlar onsuz da nələrisə dəyişəcəklər, amma hansı yolla – bax, bu, bizim problemimizdir. Uşaqlar əvvəl öz arzularını dilə gəti rəcəklər, sonra özümüzü necə aparma ğı mızdan təsirlənib bizim arzularımızı… Sonra böyüyəcəklər, gələcəyin onlara verdiyi hə - yatın qarşısında bizi günahlandıracaqlar. Bizim ehtiraslarımızı, bizim acgözlüyümüzü, bizim despotluğumuzu, bizim saxtalığımızı, süniliyimizi ürək bulantısı ilə xatırlaya caqlar... Hazırsınızmı? Bu sualı isə mən uşaqlar üçün yazan müəlliflərə vermişdim... Cəhənnəm bağbanı kimi ayağınızdan asılacaqsınız... – çünki o uşaqlardan kimsə gələcəkdə bir gün avtobusda üstü-başı törtöküntü bir uşaq görəcək, xatirələr dilə gələcək, tələsik evə qayıdıb oturacaq və yazmağa başlayacaq...
***
"Tom, görəsən, bu dünyada hamı sağ olduğunu bilirmi?" Uşaqlar da ölüm barədə fikirləşirlər. Bəlkə, bizdən də çox fikirləşirlər. Kimi bu sualın verilməməli olduğu təsiriylə susur və sualı ya unudur, ya daxilində cavabını tapacağı vaxta kimi gizlədir. Kimi isə – əsasən uşağın ürəklə böyüdüyü ailələrdə – birbaşa soruşur: "Adamlar niyə ölürlər?" Bu sual qarşısında balaca bir qıza verilmiş bir cavabı unutmuram: "Adamlar yaşaya bilməyəndə ölürlər". Gözəl cavabdır. Qoy uşaq fikirləşməyə başlasın – bəs adamlar niyə yaşaya bilmirlər? Həmçinin ölümü qorxulu, dəhşətli, qara qüvvə kimi şüuraltında saxlamaqdan xilas olsun. Bu suala növbəti gözəl cavabı "Zəncirotu şərabı"nda Bredberi verir. Ola bilsin, bu cavab da onun arzularından biri idi, geri qayıdıb bütün uşaqlıq boşluqlarını doldurduğu əsnada həmin cavabı qoca nənəsinin dilindən səsləndirir. Təxminən belə: Mənim mən hissəm yorulub, istirahət etməlidir. Amma sizdə olan hissələrimin həyatı davam edir. Siz, əslində, elə mənsiniz, deməli, sizinlə birlikdə ev təmizləyəcək, dərsə gedəcək, kitab oxuyacaq, maşını təmir edəcək, yemək bişirəcəyəm. Gördüyünüz kimi, iş çoxdur, imkan verin, gedim istirahət edim. Qabığımı dəyişib qayıdacağam... Bredberi, yəqin, özü gedəndə də belə rahatlıqla gülümsəyib deyib: "Hələ xeyli işim var, siz davam edin, mən qayıdacağam". O qayıdar. Bredberi qayıtmağın ustasıdır. Qayıtmağın və sahmana salmağın...
***
"Hara baxsan, problem görürsən. Diqqətlə baxsan – problemin həll olunma yolunu görərsən". Şübhəsiz, Bredberi böyüklüyünü həm də problemləri mətnə çevirmək ustalığı ilə sübut edir. Onun diqqətli nəzərləri səni yandırıb kül edir – axı nəyə yarayırsan? Ancaq şikayətlənirsən – o, qaydasında deyil, bu, yolunda getmir. Nə olsun?
"İşlə!" Bir neçə il əvvəl dostlardan biri məni tənbeh edirdi ki, ucuz işçi qüvvəsi kimi istifadə olunmağıma imkan verirəm, eyni işə görə daha çox qazana bilərəm, filan yerdə redaktəyə filan qədər verirlər, filan yerdə tərcüməçilər bu qədər alırlar. "Sən isə..." Əvvəl susdum, sonra diqqətlə üzünə baxıb dedim: "Yaxşı, təklifin nədir?" Heç nə deyə bilmədi. Ətraf belə ağıllı boş boğazlarla doludur. Nəyisə dağıdıb yerinə nə qoyacağını ağlına gətirməyənlərlə, fəlsəfənin altından vurub üstündən çıxan, amma heç nəyə yaramayanlarla. Müdrik deyir ki, adamlara balıq verməyin, balıq tutmağı öyrədin. Bu yerdə, məsələn, mən deyə bilərəm: Mənə dənizin yerini deyin, balıq tutmağı özüm bacarıram. Bredberi isə mənim və çoxları qədər hazıra nazir deyil, öz gölünü, öz qarmağını, öz balığını özü yaradır... Elə bilirsiniz özü də yeyir? Xeyr. Bizimlə bölüşür. Bredberi dünyaya da belə baxır, onu sökür-tökür, hissələrə ayırır, detalların arasındakı boşluqlardakı zir-zibili təmizləyib yerə salır, kiri-pası sürtüb təmizləyir, detalları birləşdirir. Bütün bunları isə gözümüzün qarşısında edir, inanılmaz fantaziyaların, zümzümələrin, zarafatların, atmacaların və sətiraltı xəbərdarlıqların müşayiəti ilə. Prosesi göstərir. "Bir ara yersiz yoxlamalarından cana doymuşdum. Qəzəbliydim, dişimi qıcayıb gə zirdim. Yumruğumu düyünləyib hazır da yanmışdım. Amma nəhayət, bu barədə he kayə yazdım və tezliklə neçə yerdə çap olundu. Buyur, bu da sizin cavabınız!" Bredberi hamımızın yerinə cavab verməyə hazırdır. Amma tənbəlliyimizi bağışlamamaq şərti ilə: "Biz heç vaxt işsiz deyilik. Biz doldurulmalı qablarıq. Sadəcə, dərk etməliyik, bu qaba yığılanlar dünyanın yaxşılığına necə təsir edəcək". Bredberi özü də bu qabları doldurmağa çılışır – məsələn, "Zəncirotu şərabı" ilə... Sonra bir gün Tanrını "Zəncirotu şərabı"na qonaq edir və ona cənab Conas adlı bir nəfərdən danışır. Cənab Conas şəhərin zibilxanalarında eşələnib atılmış əşyaları ara basına yükləyir və onları lazımi ünvanlara çatdırır. Pulsuz-parasız. Birinin zibili digərinin ehtiyacıdır. Birinə artıqlıq edən şey di gərini sevindirir. Kiminsə evində görmək istəmədiyi əşya başqa birinin arzusudur. Cənab Conas hər şeyi yerbəyer etməklə məşğuldur. Onu təqdim edən Bredberi, yəqin, Tanrının üzünə qınayıcı nəzərlərlə də baxıb: Məgər belə etmək olmazdımı? Bəlkə, Tanrı hələ də daxilimizdə bu suala gülümsəyib cavab verir: "Niyə etmək olmasın ki..."
***
"İnsan yaşadığı şəhərdən ayrılanda o şəhər fantaziyaya çevrilir" – və tezliklə də bunu təkcə şəhərlərə aid etmək fikrindən daşınır. "İndi mən də burda, İllinoysda, sakit bir gölün kənarında yerləşən Yaşıl şəhərdə kiminsə fantaziyasıyam". Biz həm də özümüzün fantaziyasıyıq. Bred beri uşaqlığına qayıdaraq öz fanta ziyalarının mövcudluğuna inandırır. Onun, aya ğını qoyduğu yeri dünyanın mər kəzi, ol duğu zamanı zamanın mərkəzi adlan dırmağa haqqı çatır. Çünki o, əjdahalara ina nır. Çünki o, uşaqkən xəyalən qorxduğu çardaqda yaşayan əjdahanı yerə endirib onun la bir ömür keçirib. "Hər kəsin öz əjdahası var. Bir gün o, aşağı enə bilər..." Əlbəttə, siz öz çardağınızdakı əjdahanı böyüklərə öldürtdürməmisinizsə… Bir dəfə demişdim: "Müharibə barədə ağ lı nıza gələni yazmayın". İndi isə deyirəm: Əjdahanız olmayıbsa, uşaqlar üçün "şərab" çəkməyin...
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(22.04.2024)
