“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə “Biri ikisində” layihəsində bu gün növbədə Debütdür, Ləman Musayevanın şeirləri ilə tanışlıqdır.

 

 

 

DEBÜT

 

 

Ləman Musayeva

 

 

NİCAT

 

Çarpayı.

Dolab.

Kitab.

Nərdivan

Sağa gedən yol

Və ya tərəfsiz

Yoldaşla yol...

Utancsızlıq.

Bir fincan çay.

Qaranlığın xəlvətini gözləyən

Rəngsiz damcı,

Yalnız zülmət olanda

Doluluq boşluğa dönür.

 

 

PAUZA

 

Ağzı olsa da, deməyə sözü yox idi...

Çığırtı.

Uğultu.

Pauza, pauza, yenə pauza...

Bərələ gözləri ilə sükut içində oranı tərk etdi.

Saçlarında ağ dənələri olan içəri girib,

astadan əllərini onun kürəyinə uzadaraq “bitdi” – dedi.

Sonra iri insanların portretlərinə baxmağa getdilər.

 

 

NOT

 

Daxilindəki boşluq təkcə sənin deyil.

O boşluq

heç nə olmamış kimi səs-küy salanlarındır.

Boş olmayan yeganə şey otaqdır,

bir də ağarmağa can atan içi qara notlar.

 

 

TOZ

 

Qışqırıq dolu səslər, dar məkana səpələnmiş varlıqlar,

yorğun  simalardan bərələnən gözlər

yerdəki torba kimi heç də heyrət doğurmur.

Nə dünən, nə də bu gün.

O başa düşdü ki, qəsr sözü əsr sözü ilə qafiyələnir,

amma bunun fərqi yoxdur.

Dəyişən keçmiş qonaqların qayıdışı oldu.

Ümumiyyətlə, bunlar kağızdakı yazılara görədir.

 

 

ABDULLAYEVA  İLAHƏ

 

Bir-biri ilə kəsişən əşyalar,

İçəridəki gülüşlər...

Nə təlaş, nə həyəcan var.

Sadəcə imtahandır.

Sarı libas,

Buruq saçlar,

Qaçaraq həyat,

Məsuliyyətli iş –

Bunların hamısı onun həyatının bir hissəsidir.

 

 

TƏLƏBƏ

Sözünü auditoriyaya səs dalğaları ilə ötürdü,

Tələb edən və tələb edilən görünürdü.

Balaca otaqda bizə aid olan bircə isti çay idi.

Çöldən pəncərəni dimdiyi ilə döyən qarğa,

Ayağını sürüyən canlı nə qədər dolaşsa da,

Bir yerə çıxırdı.

 

 

NƏRMİN HƏSƏNOVA

 

Yaxşı görünmək arzusu dissonanslıq yaradır.

Birdən çox itin hürüşməsi.

Gözümün zilləndiyi köhnə qutunun üstündə

sarı kağızda yazılmış “qarışıq” kəlməsi ətrafdakı səliqəni dağıtdı.

Bəlkə, xaos elə mətnin içindədir?

Bu gün həftənin altıncı günüdür,

Saatın əqrəbləri ikini gözləmir.

Sakitdir, istidir, kimsə belə deyərdi: durğunluqdur.

Daxili dialoq ahəng yaratmır.

Sən susursan, ətraf qaynayır.

Cümlələr arasında əlaqələr pozulub, amma

Müəllim fikrin hamar olmasını tələb edir.

Müəllim həm də kənardan gələn səslərin

musiqiyə daxil edilməsini deyir.

Bu şeir özündə heç nəyi əks etdirmir.

 

 

ŞAİRİN DOSTU

 

Musiqi,

Riyaziyyat,

Fəlsəfə... bunlardan hansı daha vacibdir?

Şair sözlərin şərti olduğunu deyir,

Həm də “şair” sözünün sınıq cəmi “şeir, əşar, şüəra”dır.

Beyin sağ, sol yarımkürələrin çarpazlaşmasından idarə olunur.

Hər nöqtə bir mərkəzdə toplanır,

Müxtəlif üsullar eyni nəticəni verir,

Qar dənələrinin hər biri fərqlidir.

 

 

ŞÜUR

 

Görünən kiməsə zəruri,

Kiməsə təsadüfdür.

Etina göstərməyən də var.

Bəlkə, bu barədə düşünmək lazım deyil?

Bəs doğru nədir?

Norma statistikaya əsaslanır.

Bütün suallara cavab verəni tanıyırsan?

Qafiyəli şeirdə sonuncu misra sərbəst olur.

 

 

ŞÜUR 2

 

Yaxınlaşıb ünvanı soruşanda hamı bir ağızdan "dəlixana" dedi...

Xane fars dilində ev deməkdir.

Təsəvvür nitqi qabaqlayır.

Hər şey dialoqda məlum olur.

Ardıcıllıqlar uyğun gəlməsə də,

Bir-birini həmişə izləyir.

 

 

***

 

Stoldakı dəftərdən vərəqi dartıb çıxartdı,

həm də  gülümsəyə-gülümsəyə.

Qapı arabir açılırdı.

Kimsə içəri girməyə, ya da nəsə xahiş etməyə çalışır.

Səni bənövşəyi təsəvvür edirəm.

Təşvişlər.

Soyuqdur.

Buludludur.

Qərarsızlıq...

Bəlkə də, ardı olacaq.

 

 

***

 

Əgər seçim varsa, pəncərədən içəri düşən

günəşdən imtina edib soyuqda qalardım.

Fincandakı köpük bir azdan əriyəcək.

Bir ədəd şeirin tərcüməsini istəyən oğlan bir gün

başa düşəcək ki, əslində, poeziya metaforalardan ibarət deyil.

 

 

***

 

Hər şey doğrudur, heç nə doğru deyil –

Görünür, görünmür...

Bəlkə, küləyin istiqaməti,

Bəlkə, küləyin istiqamətinin əksi?

Seçim, yoxsa film?

Evdən çıxanda şəffaf maskanı tax...

Oyun.

Uduzmaq – səbir.

Növbədə bir qədər gözləmək...

 

 

QAPILAR

 

Dördü bağlıdır,

Biri açıq,

Biri digəri ilə üz-üzə.

Hər birindən insan çıxır,

Biri isə açılmaq üzrədir

Hər an  biri açılır, o biri bağlanır...

Mən hələ də rəfiqəmi gözləyirəm.

 

 

***

 

Qara bənizli içəri heç kəsi buraxmır.

Başqa birinin yuxuları barədə nəqli

özündən savayı heç kimi təəccübləndirmir.

Palıd qozası küknar ağacının budaqlarından sallanır,

Amma o budaqlardakı sərçələrin səsi musiqi deyil.

Bir gün hər kəs dəyişə bilər...

Qışın qayıdışını gözləyirəm!..

 

 

***

 

Hadisə yeni formada təkrarlanır,

Maraq var, yaxud yoxdur –

Fərqli neyronlar,

Axşam gəzintisi,

Radikal qərarlar,

Qəflətən xorultu,

İt hürməsi,

Külək,

 

 

***

 

Hissiyyatsızlıq,

Dur, get və et.

Məqsəd.

Dərman.

Arzu.

Maraq.

Qaçış.

Hara gedirsən?

Hər gün eyni şeyi düşünürsən

Dostum deyir ki, səni tərk etməyən yeganə şey xəstəlikdir.

Bəs ozün?

İndi məni yalnız quşların səsi narahat edir...

Yeni xəbərlər.

Minimalizm.

Optimist düşüncə.

Deyilən tapşırıqda bir doğru, bir yanlış var...

 

 

***

 

Mən kənardakı müşahidəçiyəm.

Qapısı iç-içə açılan otağın içində

Özünü yeni sahibinə təhvil verən it boynundakı zəncirin açılacağını gözləyir...

Eyvanları küçələrə baxan evlər.

Güldanın arxasında gizlənən günəbaxan yarpağı.

Dərmanlarla qidalanan kitab vərəqləri.

Üfürməyə şarı olmayan uşağın baxışında gizlənmişəm,

Küləkdə hərəkət edən ip kimiyəm,

Heç nə düşünməyən canlı kimi,

Qarnını dolduran heyvan kimi...

Şüurumun kənarında hərəkət edən orqanlarım...

Sadəcə, eşitdiklərimə bir dəqiqə sonra reaksiya verə bilərəm.

Mən zibillərini bəsləyən insan içindəyəm.

Evə tələsmirik,

Qarşımda gördüyümün xaricində hər şey mənasızdır.

 

 

İNDİRA USMAN

 

Uzaq – yalnız məsafədir.

Günorta çağı skamyada oturub, danışıb dağılışdıq...

Zərdəki şans qədər gözəlsən.

Zarafatlarındakı doğru = Dostluqdakı sevgi

Hər bir cəhd mübarizəni davam etdirir.

 

 

HÜMBƏTOVA ELNARƏ

 

Təmkinli görünürdü.

Yadımda,

Qabaqda əyləşib dinləyirdi.

Təmkinli görünürdü, hədəfi olan biri kimi –

Müşahidələrim məni doğru ünvana apardı.

Özünün dediyi kimi eyniyik və zidd

Hələ, bəlkə də, bilmədiklərim var,

Növbəti görüşümüz barədə dũşünürəm.

 

 

BİZ

 

İndi bizə özünü yaxşı hiss etmək vacibdir.

Oyunda iştirak edək,

Dostlarla görüşüb söhbətləşək.

Ağacın kölgəsində otururuq.

Ikimizin harmoniyası,

Üstəlik, bizi təqib edən keçmişlə bərabər

Düşünürəm:

Yaxşı ki, ümidlərimiz var,

Ehtiyatdakı enerji bitib

Mexanika, ola bilsin, çatışmayan budur.

Bayırdakı səsləri eşidirəm...

 

 

NÖQTƏ

 

Axşam düşüb.

Fürsəti görən külək otağa doldu.

Açıq qalıb pəncərələr.

Çıraq altında daldalanan birisi

Sakitcə söhbət edirdi,

Qəfildən titrəyib

Pəncərələri bağlamağa yollandı.

Səhərin şehi

arxasından çıxan günəş

Söndürdü evdəki lampanı...

Söz birləşmələrindən ibarət şe’r yazıram –

Köhnə estetikada – apostrofla...

 

 

LAQEYD

 

Gecə. Bir neçə dilim çörək.

Göyərti. Masanın ətrafında toplaşanlar

və cəmlənməyən çoxluq...

Dolanıb qayıdıb yoxluq,

Xəbər çatıb, səfalət maddım-maddım

Qəsb edir.

Uzun-uzadı durğunluq,

lakin çəhrayı çantanın üzərindəki enli zolaqlar

pişiyin qabırğası tək otaqdakı musiqiyə çevrilə bilər.

Yuxarıdan aşağıya doğru siyahıda

əlaqəsiz əşyalar sistematik cədvələ tabe deyil.

In B.

Hərəkətin dinamikası.

 

 

AFAQ

 

Zəng vurdum,

Əhvalını soruşdum.

Xahiş etmək istədim,

Üşüdüm.

Hava da yaman soyuyub,

Külək də yerdəki xəzəlləri

Torpaqla birgə göyə sovurur,

Payız yetişib.

 

 

***

 

Sitat: Mən sənin kitabına baxıram, sən mənim şəklimə (c)

Avtoreferata kim baxır?

Məqsəd dəyişsə də, qəsdən həmin yerə çatırsan.

Əgər darıxmaq istəsəz, gəlin bir yerdə darıxaq (c)

Kadrlarda qorxu, hücum:

Filmdən reallığa.

 

 

***

 

Əvvəllər hər şeyi tilsim kimi görürdüm,

Özümə gücüm çatmazdı…

Bir-biri ilə əlaqəsi olmayan hərf birləşmələri

eyni adlı insanları bir yerdə görüşdürür...

Güzgülər qarşı-qarşıyadır, pattern-lər təkrarlanır,

Hələ də bəsit düşüncələrdən xilas ola bilmirəm

Yol tam qət olunmasa da, yüngülcə doğmalıq yaranmışdı.

Təəccüblü ola bilərdi, lakin təcrübə əksini deyirdi.

Əslində, yazmaq çətindir:

məsafə, ailə, qayğılar.

Bir neçə dəqiqəlik özündən ayrılıb mənimlə davam etdi.

Problemin həlli dəmir qutunun üstündədir.

Dairə.

Diqqəti yayındırmaq olmaz,

Dolaşıq düşüncə rəflərə bölünüb.

Bu, hələ heç nə deyil.

Time goes on –

Fikri mütləq tamamlamaq lazımdır, – o dedi:

Kitabçadakı tarix qeydləri,

Əyri-üyrü qırıq-qırıq xətlər.

 

 

***

 

Dar dölmələrlə gedirəm

Məndən qabaqdakılarla bərabər.

Bir də əbədi təmirdən xilas ola bilməyən paytaxtın küçələrində

Siqnallar eşidirəm

Beş dəqiqə bundan qabaq hər şey başqaydı.

Tənək yarpağı

Pəncərəyə dolanıb.

Növbəti dayanacaqda

Əlləri ciblərində bir uşaq

Tələskən sərnişinlər içindən

Mənə sarı baxırdı.

 

 

***

 

Sınıq nəlbəkidəki suda əks olunuram.

Əziz körpəm, burda olmadığına görə təşəkkür edə bilərsən

Şəkil çəkən uşağın binasından düşən işığam –

Suallarım ip kimi özümə dolanıb,

Azdığım yerdən çıxış axtarıram...

 

 

SAHİLƏ HÜSEYNLİ

 

Mən sevgini ondan öyrəndim.

Ayaqqablarımı geyinib, davam edirəm.

Cavabsız qalan suallardan yeni suallar doğur.

Sonsuzluq sonsuzluqla haçalanır.

Bəzilərinin  bəxti gətirib: düşünmədən xöşbəxtliklə əhatələniblər.

Bəs görəsən, bütün bunlar zamana təsir edir?

Pişik də özü özünə ağalıq edir.

Qarğa da iti dimdiyilə pəncərəni döyərək çörək istəyəcək.

Şeirin qafiyəsi tapılmasaydı, qapılar hansı tərəfə açılardı?

 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(17.03.2023)

Professor Əlibala Məhərrəmzadə “Ev tapşırığı: Uğur düsturunu tapacağıq”  layihəsini sizlərə təqdim edir. Bu dəfəki mövzumuz böyük uğrlar sərgiləmiş Uorren Baffetin uğur qazanmaq qaydalarıdır. Qaydalar 13-dür. Hər buraxılışımızda sizlərə 1 yeni qayda verərək əvvəlkiləri də təkrarən saxlayırıq ki, biliyiniz daha təkmil və mükəmməl olsun.

 

Beləliklə 12-ci qayda.

Həmişə hər şeyin perspektivinə diqqət edin

«Həmişə öz növbəti gedişinizi və ondan sonrakını qiymətləndirin. Ətrafınızda baş verən şeylərə adekvat baxmağa çalışın. Belədə çox şey əldə edəcəksiniz».

 

Əvvəlki qaydalar bunlar idi:

Unutmayın – həmişə  özünə investisiya qoymaq lazımdır!

«Hər gün öz xarakterinzin zəif cəhətləri üzərində çalışın, onları daha yaxşı edin, öz qabiliyyət və bacarıqlarınızı inkişaf etdirin. Özünə investisiya qoymaq həmişə universitetlərə təhsil haqqı ödəmək anlamında deyil. Mənim iki diplomum var, amma mən onları çərçivəyə salıb divardan asmıram. Mən hətta bilmirəm ki, onları hara qoymuşam».

«Yox!» deməyi öyrənin

«Siz «yox» deməyi öyrənməsəniz, heç vaxt öz zamanınızı tam olaraq idarə edə, ona nəzarət edə bilməyəcəksiniz».

Heç vaxt başqalarına qulaq asmayın

«Çalışın, başqalarının düşüncəsinə əsaslanan qərar qəbul etməyəsiniz. Karyeramın əvvəlində mənə yalnız uğursuzluq vəd edirdilər. Hətta mən investorlardan 100 min dollar toplamağı bacaranda da həmin şəxslərin  fikirləri dəyişməmişdi. Təsəvvür edin, 10 ildən sonra bu pullar mənə 100 milyon dollar gətirəndə onların sifətlərinin ifadələri nə cür oldu.

Özünüzə yalnız öz daxili şkalanız ilə qiymət verin!»

Cəld və məhsuldar hərəkət edin

«Qərarı çox uzadıb çox düşünməyin. Həmişə çalışın, hər şeyin məğzini cəld, zamanında anlayasınız. Sonradan başa düşəcəksiniz ki, bu, pul qazanmağın yeganə vasitəsidir».

Çalışın, öz gəlirlərinizi təkrar investisiyaya qoyasınız

«Öz ilk biznesinizlə qazandığınız pulu çalışın xərcləməyəsiniz, işin inkişafına qoyasınız. Haçansa mən dostumla bərbərxanada oyun avtomatı quraşdırıb bir qədər pul qazanmışdım. Amma bu pulu digər yeniyetmələr kimi xərcləmədik, dövriyyəyə buraxdıq. Nəticədə, 26 yaşda artıq mənim 1,4 milyon dollarım var idi».

Hər şey barədə əvvəlcədən razılaşın

«İstənilən işi başlayanda dərhal  maliyyə məsələsində razılaşın. Bunu etməsəniz, böyük ehtimalla siz aldadılacaqsınız. Bu dərsi mən yeniyetməlik vaxtımda əxz eləmişəm. Necəsə, mənim babam məndən və dostumdan mağazasını təmizləməyi xahiş etmişdi. Biz 5 saat ərzində süpürgələrlə işlədik, yeşikləri daşıdıq. İş qurtaranda babam bizim ikimizə cəmi 90 sent ödədi. Həmin anda şəraitin ədalətsizliyindən mən çox sarsılmışdım».

Ən xırda şeylərə belə diqqət edin və onlardan öz maraqlarınız üçün istifadə eləyin

«Həmişə xırda şeylərə diqqət etsəniz yaxşıca qənaət etmiş olacaqsınız. Bir yaxşı nümunə gətirim: Mənim bir tanışım evinin küçə divarlarını rəngləmək qərarına gəlmişdi, o bunu çox ağılla etdi. 4 divarın hamısını yox, yalnız əsas küçəyə baxan divarı rənglədi».

Öz pullarınızdan düzgün istifadə edin

«Birinci yarımqayda: heç vaxt pulunuzu itirməyin. İkinci yarımqayda: heç vaxt birinci qaydanı unutmayın.

Foreks bazarında ticarətlə məşğulsunuzsa həmişə məntiqsiz risklərdən qaçın. Ticarətlə necəgəldi məşğul olmayın. Həmişə pula qənaət metodundan yararlanın ki, nəticədə kapitalınız qorunsun və artsın».

Öz vəsaitinizlə yaşayın!

«Çalışın, heç vaxit borca pul göitürməyin. Götürsəniz, heç cür inkişaf edə bilməyəcək, bütün həyatınızı yoxsulluq içində keçirəcəksiniz. Cəld borclarınızı qaytarın və dövriyyəyə buraxmaq üçün azacıq kapital  toplayın».

Qətiyyətli olun!

«Qətiyyətsizliklə siz heç nəyə nail ola bilməyəcəksiniz. 1984-cü ildə mən bir kompaniya almışdım. Bu kompaniyada bir qadından – kompaniyanın qurucusundan çox xoşum gəlirdi. İş onda idi ki, böyük maliyyəsi olmayan və olduqca qətiyyətli olan bu xanım yalnız qətiyyəti hesabına mebel satışı ilə məşğul olan böyük bir mağazalar şəbəkəsi aça bilmişdi».

Çökən müəssisədən vaxtında çıxmağa çalışın!

«Gəncliyimdə mən bir dəfə qaçış yarışlarına pul qoymuşdum, uduzdum, pulumu qaytarmaqçün yenə qoydum, yenə uduzdum. Bundan sonra mən fikrimi toplamağı bacardım. Sonralar mənə yalnız ziyan gətirən biznesdən dərhal çıxmağa başladım».

 

13-cü qayda  “Uğurun sizinçün nə olduğunu anlayın!” olacaq.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(17.03.2023)

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı dünya ədəbiyyatı irsində əhəmiyyətli yer tutan Emil Zolyanın naturalizm cərəyanının nəzəri əsasını təşkil edən “Eksperimental roman” məqaləsini tanınmış ədəbiyyatşünas Məti Osmanoğlunun tərcüməsində diqqətinzə çatdırır.

 

 

Emil ZOLYA

 

EKSPERİMENTAL ROMAN

 

Ədəbi esselərimdə tez-tez eksperimental metodun roman və dram əsərlərində tətbiqinin zəruriliyindən bəhs etmişəm. Təbiətə qayıdış, çağımızı valeh edən naturalizmin inkişafı insanın zehni fəaliyyətinin bütün növlərini tədricən geriyə dönülməz elmi yola yönəldir. Lakin elmin də ədəbiyyata istiqamət verməsi fikri təəccüblü görünə bilər, çünki bu fikir dəqiq ifadə olunmayıb və anlaşılmamış qalıb. Buna görə də eksperimental roman deyəndə, mənim fikrimcə, nəyi başa düşməli olduğumuzu aydınlaşdırmağı faydalı hesab edirəm.

Beləliklə, mən burada yalnız Klod Bernardın “Eksperimental təbabətin öyrənilməsinə giriş” kitabında heyrətamiz güc və aydınlıqla ifadə etdiyi eksperimental metodun ədəbiyyata tətbiqindən danışmalı olacağam. Nüfuzlu bir alimin bu kitabı mənim üçün mötəbər təməl olacaq. Bu kitabda sualın hərtərəfli şərhi verilib və mən ondan təkzibedilməz arqumentlər kimi lazım olan sitatları gətirməklə kifayətlənəcəyəm. Beləliklə, mən kompilyasiya işinə başlayacağam və bütün məqamlarda Klod Bernarda istinad edəcəyəm. Fikrimin aydınlaşması və ciddi elmi həqiqət xarakteri daşıması üçün çox vaxt “həkim” sözünü “romançı” sözü ilə əvəz etməyim kifayət edəcək.

Ona görə “Giriş”i seçdim ki, çoxlarının nəzərində tibb hələ də incəsənətdir – lap roman kimi. Klod Bernard bütün həyatı boyu tibbin həqiqi elm yoluna girməsi üçün mübarizə apardı. Biz də tədricən empirizmdən qurtulan və eksperimental metod sayəsində həqiqəti dərk etməyə başlayan elmin dilinin açılması ərəfəsindəyik. Klod Bernard sübut edir ki, kimya və fizikada cansız cisimlərin öyrənilməsində tətbiq edilən bu metod canlıların öyrənilməsində, fiziologiya və tibbdə də tətbiq edilməlidir. Mən də öz növbəmdə sübut etməyə çalışıram ki, əgər eksperimental metod fiziki həyatın dərk olunmasına gətirib çıxarırsa, ehtiraslar həyatının və zehni həyatın dərk olunmasına da gətirib çıxarmalıdır. Bu, sadəcə, eyni yolun kimyadan fiziologiyaya, fiziologiyadan antropologiyaya və sosiologiyaya aparan pillələri məsələsidir. Sonda isə eksperimental roman gəlir.

Aydınlıq üçün “Giriş”in xülasəsini verməyi zəruri hesab edirəm. Bu elmi əsərin planı və orada işlənən mövzu ilə tanış olduqdan sonra oxucular mətndən istinad etdiyim çıxarışları daha yaxşı başa düşəcəklər.

Təbabətin bundan sonra fiziologiyaya əsaslanmaqla və təcrübi metoddan istifadə etməklə elmi yola qədəm qoyduğunu göstərən Klod Bernard ilk növbədə müşahidəyə əsaslanan elmlərin eksperimental elmlərdən nə ilə fərqləndiyini açıqlayır. Və o, belə bir nəticəyə gəlir ki, mahiyyət etibarilə təcrübə şüurlu şəkildə ərsəyə gətirilmiş müşahidədir. Bütün eksperimental mülahizələr şübhə üzərində qurulur, çünki eksperimentatorun təbiət qarşısında heç bir qərəzli niyyəti olmamalıdır və o həmişə mühakimə azadlığını saxlamalıdır. O, hadisələri yalnız sübut olunduğu zaman qeydə alır.

Kitabın ikinci hissəsində Bernard əsas mövzuya keçir və sübut edir ki, orqanizmlərin müstəqil mövcudluğu onlara eksperimentin tətbiq edilməsinə mane olmur. Fərq yalnız ondan irəli gəlir ki, cansız cisim xarici və adi mühitdə olduğu halda, canlı orqanizmlərin elementləri daxili və daha mükəmməl bir mühitin içindədir, lakin daxili mühit də xarici mühit kimi daimi fiziki və kimyəvi xassələrə malikdir. Buradan həm canlı varlıqlar, həm də cansız cisimlər üçün təbiət hadisələrinin mövcudluğu şəraitində tam determinizm meydana gəlir. Klod Bernard müəyyən hadisələri yaradan, “şərtləndirən” səbəbi "determinizm" adlandırır. Bu, onun dediyi kimi,  birbaşa səbəbdir, hadisələrin mövcudluğunun və ya baş verməsinin fiziki və maddi vəziyyətindən başqa bir şey deyildir. Deməli, eksperimental metodun məqsədi, hər hansı elmi araşdırmanın vəzifəsi canlı və cansız varlıqlara münasibətdə eynidir: bunun hər ikisində hansısa hadisə ilə onun birbaşa səbəbi arasında əlaqə tapmaq lazımdır, başqa sözlə desək, hər hansı bir hadisənin baş verməsi üçün hansı şərtlərin lazım olduğunu müəyyənləşdirməyə ehtiyac var. Eksperimental elm "niyə" sualı ilə məşğul olmamalıdır, o yalnız və yalnız hadisənin necə baş verdiyini izah edir.

Canlı varlıqlar və cansız cisimlər üzərində təcrübələr haqqında ümumi mülahizələri qeyd edən Klod Bernard yalnız canlılar üzərində aparılan təcrübələrlə bağlı mülahizələrə yer verir. Burada böyük və yeganə fərq ondan ibarətdir ki, canlı orqanizmlərin tədqiqi zamanı gərək öyrənilən hadisələrin ahəngdar bir bütövlük təşkil etdiyini nəzərə alasan. Daha sonra o, canlı varlıqlar üzərində eksperimentdən – tibbi  əməliyyatdan, anatomik hazırlıq şəraitindən, canlıların seçilməsindən, hadisələrin öyrənilməsinə riyaziyyatın tətbiqindən və nəhayət, fizioloqun laboratoriyasından danışır.

“Giriş”in son hissəsində Klod Bernard öz fikirlərini gücləndirərək eksperimental fizioloji tədqiqatlardan nümunələr verir. Daha sonra o, fiziologiyada eksperimental tənqiddən nümunələr verir və nəhayət, eksperimental tibbin hansı fəlsəfi xarakterli maneələrlə qarşılaşdığını göstərir. O, birinci sıraya fiziologiyanın təbabətə yanlış tətbiqini, psevdoelmi cəhaləti, eləcə də həkimlər arasında mövcud olan bəzi illüziyaları qoyur. Bununla belə, yekunda deyir ki, empirik və eksperimental təbabət nəinki bir-birinə uyğun gəlmir, əksinə, onları bir-birindən ayırmaq olmaz. Kitabın son sətirlərində eksperimental təbabətin heç bir tibbi doktrinaya və heç bir fəlsəfi sistemə uyğun gəlmədiyi deyilir.

Bu, ümumi şəkildə desək, "Giriş"in, üstünün əti götürülmüş skeletidir. Ümid edirəm ki, bu qısa sxem Klod Bernardın mətninə müraciət edərkən qaçılmaz olaraq yaranacaq boşluqları doldurmaq üçün mənə kifayət edəcək, yəqin ki, oradan yalnız "eksperimental roman" anlayışını müəyyənləşdirmək və şərh etmək üçün mənə lazım olan sitatları götürəcəyəm. Yenə deyirəm, Klod Bernardın əsəri mənim üçün yalnız üzərində dayandığım, arqumentlərlə və hər cür dəlillərlə dolu olan təməldir. Dili açılmaq ərəfəsində körpəlik dövrünü yaşayan eksperimental təbabət bizdə hələ südəmər olan və danışmaq səviyyəsinə yetişməmiş eksperimental ədəbiyyat haqqında təsəvvür yarada bilər.

 

I

 

İlk növbədə belə bir sual yaranır: ədəbiyyatda eksperiment mümkündürmü? İndiyə qədər onda yalnız müşahidədən istifadə edilib.

Klod Bernard müşahidə və eksperiment haqqında çox danışır. Burada onların ikisi arasında çox aydın bir hədd qoyulur: “O kəs müşahidəçi adlanır ki, sadə və ya mürəkkəb təhqiqat metodlarından istifadə edərək, hadisələri dəyişdirmədən öyrənir və buna görə də həmin hadisələri təbiətin ona təklif etdiyi kimi qəbul edir; eksperimentator isə sadə və ya mürəkkəb tədqiqat üsullarını tətbiq etməklə təbiət hadisələrini təbiətin yaratmadığı şərait və ya şərtlərdə meydana çıxması üçün hər hansı məqsəd naminə dəyişdirir və ya fərqli hala gətirir”. Məsələn, astronomiya yalnız müşahidədən istifadə edən elmdir, çünki astronom səma cisimlərinə təsir edə bilməz; kimya isə eksperimental elmdir, çünki kimyaçı təbiətə təsir edir və onu dəyişdirir. Bu, Klod Bernardın fikrincə, müşahidə və eksperiment arasındakı yeganə əsas fərqdir.

Mən eksperiment və müşahidənin indiyə qədər mövcud olan müxtəlif təriflərini təhlil edərkən Klod Bernardın ardınca getmək imkanında deyiləm. Dediyim kimi, o belə qənaətə gəlir ki, əslində, eksperiment şüurlu şəkildə yaranmış müşahidədir. Onun sözlərini sitat gətirirəm: “Eksperimental metodda faktların nəzərdən keçirilməsi, yəni tədqiqat həmişə əsaslandırma ilə müşayiət olunur – adətən, eksperimentator irəli sürülmüş fikrin düzgünlüyünə nəzarət etmək, onu yoxlamaq məqsədilə eksperiment aparır. Deyə bilərik ki, bu halda eksperiment nəzarət məqsədilə aparılan müşahidədir”.

Ancaq naturalist romanda müşahidənin hansı rol oynadığını və eksperimentin hansı rol oynadığını təyin etmək üçün bu parçanı sitat gətirməyim kifayətdir: “Müşahidəçi sadəcə olaraq, öz gözü qarşısında hansı hadisələrin baş verdiyini müəyyən edir... O, hadisələrin fotoqrafı olmalıdır; onun müşahidələri naturanı dəqiq əks etdirməlidir... O, təbiəti dinləyir və təbiətin diktəsi ilə yazır. Ancaq fakt müəyyən edildikdə və hadisə müşahidə edildikdə fikir yaranır, əsaslandırma məsələyə müdaxilə edir, sonra isə eksperimentator hadisəni yozan rolunda çıxış edir. Eksperimentator – az və ya çox ehtimal olunan, lakin müşahidə etdiyi hadisələrin ilkin təhlili üzərində elə bir eksperiment quran şəxsdir ki, məntiqi təxminlər silsiləsi əsasında fərziyyəyə və ya apriori ideyaya nəzarət etmək mümkün olsun... Təcrübənin nəticəsi məlum olduqda isə eksperimentator özünün təxmin etdiyi əsl müşahidə ilə üz-üzə gəlir, bu müşahidəyə də o biri müşahidələr kimi, heç bir ön yarğılı fikirlə yanaşmaq olmaz. Təxmin etdiyi  müşahidə ilə üz-üzə gələn eksperimentator yoxa çıxmalı, daha doğrusu, bir an içində müşahidəçiyə çevrilməlidir; və yalnız eksperimentin nəticələrini adi müşahidədə olduğu kimi təsbit etdikdən sonra o, eksperimentin ifadə olunmuş fərziyyəni təsdiq və ya təkzib etdiyini düşünməyə, müqayisə və mühakimə etməyə başlayacaq”.

Bütün mexanizm burada verilib. Bu, kifayət qədər mürəkkəbdir və Klod Bernard belə deməli olmuşdu: “Bütün bunlar tibb kimi qeyri-dəqiq elm sahəsində tədqiqat aparan bir alimin başında baş verəndə, burada müşahidədən doğan elementlərlə eksperimentdən alınan elementlərin o qədər sıx çulğalaşması olur ki, həllolunmaz bir qarışıqdakı elementlərin hər birini analiz etməyə çalışmaq qeyri-mümkün və mənasız olardı”. Ümumiyyətlə, onu deyə bilərik ki, müşahidə “göstərir”, eksperiment isə “öyrədir”.

Romana müraciət etsək, görərik ki, romançı həm müşahidəçi, həm də eksperimentatordur. O, müşahidəçi olaraq faktları müşahidə etdiyi kimi təsvir edir, başlanğıc nöqtəsini müəyyənləşdirir, personajlarının fəaliyyət göstərəcəyi və hadisələrin cərəyan edəcəyi möhkəm zəmini hazırlayır. Sonra o, eksperimentator olur və eksperiment aparır – yəni konkret əsər çərçivəsində personajları hərəkətə gətirir, orada baş verən hadisələrin ardıcıllığının tədqiq olunan hadisələrin məntiqinin tələb etdiyi kimi tam eyni olacağını göstərir. Burada, demək olar ki, həmişə qarşımızda, Klod Bernardın sözü ilə desək, “əyanilik üçün” bir eksperiment var. Romançı həqiqət axtarışına çıxır. Məsələn, götürək Balzakın “Betta bacı” əsərindəki baron Yulo obrazını. Balzakın müşahidələri ilə müəyyən edilən əsas fakt məhvolmadır, ehtiraslı kişilər özünü, ailəsini və cəmiyyəti məhv edirlər. Yazıçı süjeti ona müşahidələrdən məlum olan faktlara əsasən seçir, sonra eksperiment aparır, ehtiras mexanizminin necə işlədiyini göstərmək üçün Baron Yulonu silsilə sınaqlara məruz qoyur, öz personajını bu və ya digər mühitə daxil edir. Tamamilə aydındır ki, qarşımızda təkcə müşahidə yox, həm də eksperiment var, çünki Balzak topladığı faktları göstərən fotoqraf roluna tam əməl etmir, birbaşa öz obrazını özünün idarə etdiyi müəyyən şəraitlərdə yerləşdirmək məqsədini güdür. Vəzifə bunu göstərməkdir ki, hansısa insan ehtirası hansısa mühitdə, hansısa şəraitdə inkişaf edərsə, nə baş verəcək, ayrıca fərd və bütün cəmiyyət baxımından bu nələrə səbəb olacaq; və “Betta bacı” kimi eksperimental roman, sadəcə olaraq, yazıçının ictimaiyyət qarşısında bir neçə dəfə təkrar etdiyi təcrübənin protokol qeydini əks etdirir. Bir sözlə, bütün əməliyyat bundan ibarətdir ki, faktlar naturadan götürülür, sonra hadisələrin yaranma mexanizmi öyrənilir, bunun üçün hadisələrə dəyişən şərait və ətraf mühit təsir edir, onlar heç vaxt təbiətin qanunlarından kənara çıxmır. Son məqsəd isə insanı anlamaq, onu ayrıca bir fərd və cəmiyyətin bir üzvü kimi elmi baxımdan dərk etməkdir.

Əlbəttə, burada biz kimyada və hətta fiziologiyada əldə etdiyimiz dəqiqlikdən uzağıq. İnsan ehtiraslarını tərkib hissələrinə parçalayan və onları təhlil etməyə imkan verən reagentlər hələ kəşf edilməmişdir. Bu essedə bir neçə dəfə sizə xatırlatmalı olacağam ki, eksperimental roman təzəcə dünyaya gəlmiş eksperimental tibbdən daha gəncdir. Ancaq mən onun artıq hansı nəticələri əldə etdiyini müəyyən etmək fikrində deyiləm, yalnız metodun özünün nə olduğunu aydın şəkildə ifadə etmək istəyirəm. Əgər eksperimental romanın müəllifi hələ də bütün elmlərin ən qaranlığı və ən mürəkkəbi ərazisində əl havasına hərəkət edirsə, bu da onun mövcudluğuna mane olmur. Və naturalist roman, şübhəsiz ki, indi qarşımızda göründüyü kimi, yazıçının öz müşahidələrinin köməyi ilə bir insan üzərində apardığı həqiqi bir eksperiment hesab edilməlidir.

Yeri gəlmişkən, bu təkcə mənim deyil, həm də Klod Bernardın fikridir. Bir yerdə o deyir: “Praktik həyatda insanlar bir-birləri üzərində eksperiment aparmaqdan başqa heç nə etmirlər”. Bu isə onun daha inandırıcı ifadəsi, eksperimental romanın bütöv bir nəzəriyyəsidir: “Biz öz əməllərimiz haqqında danışarkən sadiq bir bələdçimiz – şüurumuz var: biz nə düşündüyümüzü, nə hiss etdiyimizi bilirik. Başqa bir insanın hərəkətlərini mühakimə etmək, onu bu cür hərəkətlərə sövq edən səbəbləri anlamaq istədikdə isə vəziyyət tamamilə fərqlidir. Təbii ki, gözümüzün qabağında bu insanın hərəkətləri, eləcə də, şübhəsiz, bizim fikrimizcə, onun hiss və istəklərinin başqa təzahürləri var. Bundan əlavə, biz hesab edirik ki, əməllər və onların səbəbləri arasında zəruri əlaqə var. Bəs həmin səbəb nədir? Biz bunu hiss etmirik, özümüzdə olduğunu dərk etdiyimiz kimi onu dərk etmirik; ona görə də onu şərh etməli, gördüyümüz hərəkətlərə və eşitdiyimiz sözlərə görə təxmin etməliyik. Bu adamın bir hərəkətini digər hərəkətləri ilə tutuşdurmaq məcburiyyətindəyik; hər hansı bir şəraitdə onun özünü necə apardığına baxacağıq – bir sözlə, eksperimental metoda əl atacağıq”. Yuxarıda dediklərimin hamısı alimin bu son ifadəsində yığcam şəkildə ifadə olunub.

Klod Bernardın məni heyrətləndirən başqa bir obrazlı ifadəsi: “Eksperimentator təbiət hadisələrini təhqiq edən müstəntiqdir”. Biz romançılar da insanları və onların ehtiraslarını araşdıran müstəntiqlərik.

Və eksperimental metodun indiki imkan daxilində bütün ciddiyyəti ilə  tətbiqinə  bu nöqteyi-nəzərdən baxanda işığın dərhal şəfəq saçmağa başladığını görün. Biz – naturalist yazıçılar gülünc bir qınağa tuş gəlmişik, guya biz sadəcə fotoqraf olmaq istəyirikmiş. İnsanın həm temperamentini, həm də şəxsiyyətinin digər təzahürlərini nəzərə almağımızla bağlı təsbitlərimizə heç kim qulaq asmır, cavab olaraq bizə qarşı axmaq arqumentlər irəli sürməkdə davam edirlər, gerçəkliyi dəqiq şəkildə təsvir etməyin mümkün olmadığını və heç olmasa bir neçə bədii əsər yaratmaq üçün faktları “nizamlamağın” zəruri olduğunu deyirlər. Yaxşı, onda romanda eksperimental metodu tətbiq edin, bütün fikir ayrılıqları aradan qalxacaq. Eksperiment ideyası modifikasiya ideyasını ehtiva edir. Biz həqiqi faktlardan çıxış edirik, gerçəklik bizim sarsılmaz təməlimizdir; lakin faktların mexanizmini göstərmək üçün biz hadisələrə üz tutmalı və onları istiqamətləndirməliyik və burada biz yaradıcı təxəyyülümüzə sərbəstlik veririk. Beləliklə, aşağıda müraciət edəcəyim forma və üslub məsələlərinə toxunmadan, indidən iddia edirəm ki, romanda naturalistik metodu tətbiq etməklə, təbiilik çərçivəsindən kənara çıxmadan naturanı dəyişdirməliyik. Yuxarıdakı "Müşahidə göstərir, təcrübə isə öyrədir" tərifinə sadiq qalaraq biz  artıq kitablarımızın eksperiment yolu ilə öyrətmək hüququnun tanınmasını tələb edə bilərik.

Bu, yazıçının rolunu azaltmır, əksinə, onu son dərəcə yüksəldir. Ən sadə təcrübə belə həmişə öz mahiyyətində müşahidə nəticəsində yaranan ideyanı ehtiva edir. Klod Bernardın dediyi kimi: “Təcrübə ilə təsdiqlənmiş fikir heç bir halda özbaşına deyil, sırf bizim uydurmamız deyil: onun həmişə müşahidəyə məruz qalan gerçəklikdə, yəni naturada dayaq nöqtəsi olmalıdır”. Eksperimental metod tamamilə müşahidə nəticəsində yaranan ideyaya və ona qarşı şübhələrə əsaslanır. “Sonra eksperiment ilə nəzarət olunan ideya, – o davam edir, – kortəbii yaranır və öz təbiətinə görə tamamilə fərdi olur; bu, xüsusi duyğudan irəli gəlir, bu "quid proprium"dur, yəni hər bir insanın orijinallığı, özünəməxsusluğu, mənəvi varlığının incəlikləridir”. Daha sonra Klod Bernard şübhəni elmi idrakın güclü alətinə çevirir: “Alimin şübhə etməsi təbiidir; alim yalnız özünə və özünün izahlarına şübhə edir, elmə isə inanır; hətta eksperimental elmlərdə belə canlı təbiət hadisələri kimi həm də ölü təbiət hadisələri üçün mütləq olan bir meyarın və ya mütləq prinsipin – hadisələrin determinizminin mövcudluğunu etiraf edir”. Beləliklə, eksperimental metod romançını dar bir çərçivəyə qapamır, onun bir mütəfəkkir kimi zehninə, sənətkar istedadına tam sərbəstlik verir. Axı yazıçı görməli, anlamalı, icad etməlidir. Müşahidə olunan faktlardan onun qarşıdakı eksperimentlə – reallığı dərindən dərk etmək üçün yazılmalı olan romanla bağlı ideyası doğulmalıdır. Bu eksperimentin planını düşünüb qurduqdan sonra isə o, hadisələrin determinizminə yalnız uyğun gələn faktları qəbul edən bir insan kimi eksperimentin nəticələrini tam sərbəst götür-qoy edəcək. O, tam biliyə çatmaq üçün şübhədən çıxır və yalnız özünün sökdüyü və yenidən yığdığı ehtiraslar mexanizminin təbiət qanunlarına uyğun işlədiyinə əmin olduqda şübhəyə son qoyur. İnsan ağlı üçün daha böyük və daha sərbəst həll olunan problem yoxdur. Sonralar biz sxolastiklərin, ideal sistemləşdiricilərinin və nəzəriyyəçilərin yoxsulluğunun, bununla yanaşı, eksperimentatorların zəfərinin şahidi olacağıq.

Sonda bir daha təkrar edirəm ki, naturalist romançılar müşahidə edir və eksperiment aparırlar, onların bütün yaradıcılığı şübhədən doğulur, bu şübhə isə yaxşı başa düşülməyən həqiqətlərdən və izaha gəlməyən hadisələrdən mayalanır; günlərin birində bu və ya digər eksperimentin aparılmasının zəruri olduğu düşüncəsi naturalist romançıların istedadını oyadır və onlar faktları təhlil edib anlamağa çalışaraq eksperiment aparmağa başlayırlar...

 

 “Ədəbiyyat və incəsənət”

(17.03.2023)

 

 

Şandor Petefinin əsərlərinin türk dillərinə ən yaxşı tərcüməsi üzrə müsabiqədə həmyerlilərimiz fərqləniblər

 

Macarıstanda görkəmli şair Şandor Petefinin 200 illik yubileyi münasibətilə onun əsərlərinin TÜRKSOY təşkilatının üzvü olan xalqların dillərinə ən yaxşı tərcüməsi üzrə müsabiqə keçirilib. Mükafatların Macarıstanın milli bayramı olan 15 Mart tarixində təqdim edilməsi ona verilən önəmdən xəbər verib. 

Müsabiqədə Türk Dövlətləri Təşkilatının üzv dövlətləri – Azərbaycan, Türkiyə, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan və Türkmənistan şairləri iştirak ediblər. Bu ölkələrdən olan yüzdən çox şair Şandor Petefinin əsərlərinin 500 tərcüməsini təqdim ediblər. 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı fəxrlə bildirir ki, bu qədər şair arasından yeddi şair seçilərək qalib elan edilib. Onlardan ikisi - Ramil Əhməd və Cavid Mövsümlü Azərbaycandandır. Dauren Berikkajyulı (Qazaxıstan), Tolukbek Mendebayev (Qırğızıstan), Dursun Ayan (Türkiyə), Akmırat Rəcəbov (Türkmənistan) və Rustam Musurmon (Özbəkistan) bu müsabiqənin digər qalibləridir. 

Bədii tərcümələr üzrə müsabiqə Macarıstan Baş nazirinin dəftərxanası, Xarici İşlər və Ticarət Nazirliyi, Kişkunfeleqixaz meriyası, Macarıstan Yazıçılar Assosiasiyası, Macarıstan Elmlər Akademiyası, Milli Mədəniyyət İnstitutu, Petefi Ədəbiyyat Muzeyi və Tolstov Cəmiyyətinin dəstəyi ilə təşkil edilib. 

Mükafatların təntənəli təqdimatı mərasimi Kişkunfeleqixazdakı Mor Ferents adına Mədəniyyət Mərkəzində keçirilib. 

Mükafatlandırma mərasimində Azərbaycanın Macarıstandakı fövqəladə və səlahiyyətli səfiri Tahir Tağızadə də iştirak edib.

Mərasimdə giriş nitqi ilə çıxış edən şəhər meri Yojef Çanyi xatırladıb ki, 1948-ci il martın 15-də Peşt və Budada inqilab alovlanıb. Əvvəlcə macar xalqının üsyanının yatırılması üçün milli qvardiya və Habsburq imperiyasının ordu hissələri cəlb olunub. Sonra avstriyalıların köməyinə xarici monarxiyalar yetişiblər. 

Müsabiqənin hər bir iştirakçısı Petefinin şeirlərini seçməklə yanaşı, onun “Azadlıq və sevgi” poemasını öz ana dilinə tərcümə etməli idi. Qeyd etdiyimiz kimi, Azərbaycan və Mərkəzi Asiya ölkələrindən olan şairlər müsabiqəyə 500-ə yaxın tərcümə təqdim ediblər. Hər bir ölkədən olan qalib-namizədlər Macarıstana səkkizgünlük səyahət hüququ qazanıblar. 

Macarıstan parlamentinin sədr müavini Şandor Lejak mərasimdəki çıxışında ədəbi fəaliyyətlə yanaşı, türkdilli xalqların mədəniyyətlərin yaxınlaşmasında yaxından iştirak edən TÜRKSOY beynəlxalq təşkilatının baş katibi Sultan Rayevin əməyini yüksək qiymətləndirib. O, bədii tərcümə proqramına dəstəyə görə Türk Dövlətləri Təşkilatının ölkələrinin səfirlərinə də təşəkkürünü bildirib. 

TÜRKSOY beynəlxalq təşkilatının baş katibi Sultan Rayev çıxışında qeyd edib ki, Şandor Petefinin əsərlərinin tərcüməsi üzrə uğurla başa çatan müsabiqə şairin yaradıcılığının təşkilata üzv olan ölkələrdə təbliği baxımından mühüm tədbirdir. O, tərcümə müsabiqəsini təşkil etdiyinə görə rəhbərlik etdiyi təşkilatın adından Şandor Lejaka minnətdarlıq edib. 

Müsabiqə çərçivəsində Kişkunfeleqixaz şəhəri Şandor Petefi adına Şəhər Kitabxanasının ən yaxşı təmsilçiləri və Mor Ferents adına Xalq Mədəniyyət Assosiasiyasının qiraətçilər müsabiqəsinin qalibləri də mükafatlara layiq görülüblər. Parlamentin sədr müavini Şandor Lejak orta məktəb şagirdləri Noemi Şeri, Dora Adam və Jofiya Qalfiyə hədiyyə paketləri təqdim edib.

Elə Petefi günlərində qədirbilən macarlar öz dahi şairlərinə iki şəhərdə abidə ucaldıblar. 

Qaliblərdən olan istedadlı şairimiz Ramil Əhməd söyləyir: 

“Jaszszentlazso şəhərində Şandor Petefinin  heykəlinin açılış mərasimində iştirak etdik. sonra isə Moricgat şəhərində növbəti heykəlinin açılışı mərasimində olduq. Bir həftə ərzində Macarıstanda Petefiyə

iki heykəl açıldı. Hər ikisində iştirak etmək, bu tarixi anların bir parçası olmaq xoş idi.”

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(17.03.2023)