Heyran Zöhrabova, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bəzi insanlar vardır, şam kimidirlər. Başqalarının qaranlığına işıq saçarkən öz ömürlərini əridirlər.

Allahın bəxş etdiyi ömür payında sadəcə özləri üçün deyil, mənsubu olduqları xalqın ümumi mənafeyi üçün çalışır, sadəcə özləri üçün deyil, insanlığın ümumi ideyaları üçün yaşayırlar.

Deyir, bir gün Abbas Səhhətdən soruşurlar ki: - Mirzə, siz həkimsiniz, niyə uzun illərdir ki, müəllimlik edirsiniz?

O isə cavabında belə deyir: - Mən müəllimlik etməklə öz xalqımın ən ağır xəstəliyini, onun savadsızlığını müalicə edirəm.

Qənirə xanım da dövrümüzün Abbas Səhhəti idi deyəsən. 

O da ixtisasca həkim olsa da, millətin vəkili olmaq missiyasını götürmüşdü öz üzərinə və layiqincə də daşıyırdı bu statusu.

Daim xalqının rifahı üçün çalışırdı. Əlindən gəldiyi qədər hər sahədə dəstəyini yurdunun insanından əsirgəmirdi.

İkinci Qarabağ müharibəsi dövründə də qızğın döyüşlərin getdiyi bölgələrə səfər edir, hərbiçilərə mənəvi cəhətdən dayaq olurdu.

Hətta təəssüf ki, mənfur düşmənin gülləsi ondan da yan keçməmiş, müharibə dövründə o da qolundan yaralanmışdı.

Onun xeyirxahlığı sadəcə ölkəmizlə çərçivələnmirdi. Onun xeyirxahlıq əli sərhədlər, kilometrlər aşıb Somalidəki xəstə uşaqların belə başını sığallaya bilirdi.

Təhsilli, güclü, öz ayaqları üzərində duran qadınları sevir, onlarla fəxr edirdi. Bütün şəhidlər haqqında məlumatı olur, hamısı haqqında fərəhlə danışırdı.

Təkcə özünün deyil, bütöv bir millətin dərdini, həsrətini, ağrısını, acısını, gətirməyən bəxtinin, yetişmədiyi xəyalının kədərini, təssüfünü daşıyırdı zərif çiyinlərində.

Bu gün Azərbaycan Respublikası III, IV, V və VI çağırış Milli Məclisinin üzvü, Mədəniyyət Komitəsinin sədri (mart 2000 - sentyabr 2023),  Asiya Parlament Assambleyasının sədr müavini (yanvar 2023 - sentyabr 2023)  telejurnalist, yazıçı-publisist, ictimai və siyasi xadim, siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru, professor  Qənirə xanım Paşayevanın doğum günüdür. Yaşasaydı yubileyini, 50 illiyini qeyd edəcəkdi.

Qənirə Ələsgər qızı Paşayeva 1975-ci il martın 24-də Tovuz rayonunun Düz Qırıqlı kəndində anadan olub.

Azərbaycan Dövlət Tibb Universitetinin Pediatriya və Bakı Dövlət Universitetinin Beynəlxalq hüquq fakültələrini bitirib. 

1998-ci ildən “ANS” televiziya şirkətinin Xəbərlər xidmətində reportyor, müxbir, redaktor, aparıcı redaktor, baş aparıcı redaktor, baş redaktorun müavini, Xəbərlər redaksiyası baş redaktorunun müavini vəzifələrində çalışıb. 2005-2012-ci illərdə Heydər Əliyev Fondunun İctimaiyyətlə əlaqələr şöbəsinin müdiri olub, 2012-2015-ci illərdə “Odlar Yurdu” Universitetinin Siyasi elmlər kafedrasına rəhbərlik edib.

Milli Məclisin Mədəniyyət komitəsinin sədri olub.

"Qarabağ hekayələri", "Xocalı soyqırımı: Şahidlərin dilindən", "Dünyanın itirdiyi böyük insan - ATATÜRK", "Dünyanı dəyişdirən alimlər", "Nobel mükafatlı qadınlar", "Tarixə adını yazan qadınlar" (3 cilddə), "Onun sevgi məktubları", "Aşk başka", "O", "Məndən sonra", "Sevgidən eşqə", "Rauf Denktaş: həyatı, mübarizəsi, arzusu, ümidi…", "Quzey Kıbrıs və Kıbrıs türkləri", "Qənirə Paşayeva ilə addım-addım Qaqauziya", "Addım-addım Özbəkistan", "Qardaşım QAZAXISTAN", "Qənirə Paşayeva ilə addım-addım Türk dünyası", "Addım-addım Yaponiya", "Addım-addım Albaniya", "Türk ruhunun söz bayrağı Əhməd Cavad" (ortaq), "Qarabağdan doğan Günəş – Xurşudbanu Natavan" (ortaq), "Bir Vatandan bir Vatana - Almas Yıldırım" (ortaq), "Ağ filin uğur gətirdiyi ölkə - Tailand", "Sirlər dünyasına səyahət - Misir", "Tovuz şəhidləri (44 günlük Vətən müharibəsi)", "Tarixə adını yazan Azərbaycan qadınları" kimi bir sıra kitabları işıq üzü görüb.

Bundan başqa o, bir çox kitabın  önsöz yazarı, redaktoru, məsləhətçisi və rəyçisi olub. 

Onun ssenarisi və rejissorluğu əsasında “Apreldən əvvəl may..." (2001), "Erməni soyqırımı. Türkün sözü" (2001), "Mənə inanın!" (2007), "Ruhum qarabağlıdır" (2012) və başqa filmlər çəkilib.

Qənirə xanım 24 sentyabr 2023-cü ildə komaya düşərək Mərkəzi Klinikaya yerləşdirilib. 28 sentyabr 2023-cü ildə müalicə olunduğu həmin xəstəxananın reanimasiya şöbəsində vəfat edib.

Sən söykənə biləcəyim

Tək varlıqsan...

Sevincimi bölüşdüm səninlə,

Amma üzülməyəsən deyə

Kədərimi bölüşmədim, ana. 

Kədərimdən əzilməyəsən, deyə.

Əslində kədərimi tək sən gördün,

İlk sevdam daşa dəyəndə,

Məni təkcə sən anladın.

Mən səndə gördüm insanı anlamağın 

necə səssiz olduğunu...

Sevdiyim mənə

- Sən mənim heç nəyimsən! -

Deyəndən beşcə dəqiqə sonra,

Sən mənə

- Sən mənim hər şeyimsən! – demişdin.

Sən mənə bunu deyəndə,

Mən sənin deyil, 

onun hər şeyi olmaq istəyirdim.

Amma həmişə belə oldu,

Yanımda həmişə sən oldun, ana... 

Sənin gözlərində

Qəzəblərin ən gözəli olurdu,

Kimlərsə məni ağladanda.

Gözlərində alovların ən qaynarı olurdu,

Kimlərsə məni aldadanda...

Qaçqınların yurd həsrətini,

Atılmış körpələrin göz yaşlarını

İçimdə hiss elədim.

Taledən yarımayanların ürkək baxışlarını

İçimdə hiss elədim.

Savaşda itirdiyim dostlarımın,

Gözlərini, arzularını, xəyallarını

Heç unutmadım, ana.. 

Məni ağrılar büyütdü,

Daha güclü oldum, ana!

Gəncliyin, eşqin, sevdanın dadı,

ağrılarda, savaşlarda itib getdi.

Sonra sevgini tanıyanda

O artıq məndən qaçırdı...

37 yaşıma çatdım, ana, 

Tonqala atılan Jannadan,

Vətən ugrunda Kirin başını kəsən Tomrisdən,

İsgəndərə ədalət dərsi keçən Nüşabədən,

Sevgi şəhidi Leylidən

Daha çox yaşadım, ana! 

Amma nə Tomris ola bildim,

Nə Nüşabə, nə Janna,

Leyli də ola bilmədim, ana...

Əvəzində sənin hər şeyin oldum,

Məni uşaqlığıma apar, ana, 

Sonu xoşbəxtliklə qurtaran nağıllar danış.

"Biri var”ları çox olsun,

37 yaşımın ilk sabahını

Sənin nağıllarına inanaraq açmaq istəyirəm. 

Janna dArk, Tomris, Nüşabə, Leyli olmaq istəyən Qənirə xanım onların hansısa biri olmadı bəlkə, amma elə onlardan biri oldu, xəbəri olmadı.

Ruhu şad olsun!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.03.2025)

Nemət Tahir, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qarabağ təmsilçisi

“Bilirəm, məni öldürəcəklər, amma xalq elə həmin gün qatili parça-parça edib tikələrini qapımızın ağzına qoyacaq. Xalq qoymaz ki, qanım yerdə qalsın” -  Bu sözləri Şıxəli Qurbanov öz həyat yoldaşı Xavər hatuna demişdir. 

Sovet İttifaqı dönəmində, bəzi qüvvələr dövləti bayram kimi qeyd edilməyə başlanılan Novruz bayramını İslam dini ilə bağlayır, bu bayrama bu sayaq dəyəri verən respublika rəhbəri Şıxəli Qurbanovun əsl adının isə Şeyx Əli olduğunu deyirlər. O, dərhal Moskvaya çağırılır.

Şıxəli Qurbanov Novruz bayramının dinlə heç bir əlaqəsi olmaması barədə 22 səhifəlik izahat yazır. Bir müddət sonra o, özünün təqib edildiyini hiss edir.

Xalq arasında hörmət qazanan Şıxəli Qurbanov Azərbaycanın milli əqidəsi uğrunda ömrünün sonuna qədər mübarizə apardığı üçün 4 dəfə sui-qəsdlə üzləşir. Birinci dəfə atılan güllə əlindən azacıq yan keçir, ikinci dəfə onu avtomobillə vurmaq istəyirlər, üçüncü sui-qəsddən də xilas ola bilir. Lakin 4-cü sonuncu olur və onu həyatdan aparır.

23 may günündə o, stomatoloq dostu Əliağa Əhmədovun yanına gəlir. Dostunun ona vurduğu iynədən sonra Şıxəli Qurbanov 42 yaşında elə yerindəcə dünyasını dəyişir.

Əslən Bakının Kürdəxanı kəndindən olan Şıxəli Qurbanov (16 avqust 1925, Bakı – 24 may 1967, Bakı) - yazıçı, dramaturq, şair, filoloq-alim, ədəbiyyatçı, dövlət və ictimai xadim, filologiya elmləri doktoru, Ü. Hacıbəyov adına Azərbaycan SSR Dövlət mükafatı laureatı (1967) idi. Ş. Qurbanov 1960-cı illərdə Azərbaycan EA-nın Dil və Ədəbiyyat İnstitutuna rəhbərlik etmişdir. Dəfələrlə Azərbaycan SSR Ali Sovetinə deputat seçilmiş, orden və medallarla təltif olunmuşdur.

Şıxəli Qurbanov uzunmüddətli fasilədən sonra 1967-ci ildə Azərbaycanda ilk dəfə dövlət səviyyəsində Novruz bayramının keçirilməsinə müvəffəq olmuşdur. O zaman o, Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin katibi idi. Mərkəzi Komitənin birinci katibi Vəli Axundov onu təhlükəli işlər gördüyü barədə xəbərdarlıq etmişdi. Şıxəli Qurbanov isə öz hərəkətlərinə görə özü cavab verəcəyini demişdi. Qeyd etdiyimiz kimi, Qurbanovu Moskvaya izahat yazmağa çağırdılar. O da Novruz bayramının tarixi ilə bağlı 22 səhifəlik izahat yazdı. Sübut etdi ki, Novruz bayramı heç də dinlə əlaqəli bayram deyil.

Qeyd etdik ki, Şıxəli Qurbanov həm də ədib kimi kifayət qədər uğurlara imza atmışdı. O, müxtəlif imzalarla şeirlər yazmışdır, əsasən o, “Şıxəli Qurbanzadə”, Şıxəli Sadiq”, “Şıxəli Qurbanov” imzalarından istifadə etmişdir. Şıxəli Qurbanovun müxtəlif mövzulara həsr olunmuş “Məktub yazılmışdır”, “Fırtına qabağı”, “Neftçi qardaşıma”, “Durnalar”, “Sülh göyərçini”, “Mahir”, “İnsanın gərək hər şeyi gözəl ola”, “Telefon zəngi”, “Keçəl dərman bilsəydi”, “Karyerist”, “Malades qanacağına”, “Alim”, “Gözdən olmasın”, “Bayram şamları” və s. bu kimi şeirlərində hiss olunur ki, sadə əmək adamlarına, yazıb-yaratmaq eşqi ilə yaşayan sənətkarlara, xalqın mənəviyyatına dərin kök salmış nəcib adət-ənənələrə, saf və səmimi dostluq duyğularına nə qədər məhəbbət bəsləyirsə, gündəlik yeniliklərdən yaradıcı istifadə edib sənətini təkmilləşdirməyən, telefon zəngləri ilə ali məktəblərə qəbul olunan, əzab-əziyyət çəkmədən müxtəlif yollarla alim adı almış fərsiz və istedadsız əfəllərə, süründürməçilik xəstəliyinə tutulmuş xəbislərə bir o qədər qüvvətli nifrət edir.

Şıxəli Qurbanovun ilk məlum nəsr əsəri “Telefon zəngləri” hekayəsidir. Bu hekayə ilk dəfə 1963-cü ildə “Kirpi” jurnalında, sonra isə “Əcəb işə düşdük” kitabında, daha sonralar 1968-ci ildə ilk əsərləri cildində çap olunmuşdur. Bunun ardınca isə mətbuatın müxtəlif sahələrində “”Elmi ezamiyyət”, “Mənə bu da azdır”, “Natiq”, “Balaxanımın dərdi”, “Xaş Məmiş”, “Mən niyə Qorki olmadım?”, “Yaxşılıq”, “Uğursuz başlanğıc”, “İnkubator danaları”, rus dilində nəşr olunan satirik hekayələr kitabında “Mənim qonşumun yuxusu” hekayəsi çap olunmuşdur.

Şıxəli Qurbanovun çap olunan və tamaşaya qoyulan əsərləri bunlardır: “Əcəb işə düşdük”, “Bahadır və Sona”, “Özümüz bilərik”, “Olmadı elə, oldu belə”, “Milyonçunun dilənçi oğlu”, “Sənsiz”, “Sevindik qız axtarır”, “Bitməmiş söhbət”.

Qayıdaq 1967-ci il may ayının 24-nə. Qeyd etdik ki, həmin gün Şıxəli Qurbanov dişlərini müalicə etdirmək üçün həkimə gedir və elə oradaca müəmmalı şəkildə vəfat edir. Həkim onun dişinə iynə vurarkən Şıxəli Qurbanov şok keçirərək həyatını itirir, həkimsə pəncərədən qaçır.

Ailəsi onun ölümünün dövlət səviyyəsində hazırlandığını iddia edir. Şıxəli Qurbanovun qızı Gülnarə Qurbanova deyir: "Aydın məsələdir ki, Şıxəli Qurbanovu öldürüblər. O zaman vəzifəyə gəlmək istəyənlər dövlət səviyyəsində bunu təşkil etdilər. Məlum oldu ki, ona diş həkimi keyləşdirici iynə vurmaq əvəzinə sianid turşusu vurub.”

Şıxəli Qurbanov ölümündən bir gün əvvəl sanki öləcəyini hiss etmişdi. Belə ki, mayın 24-ü – vəfat edən günü Azərbaycan Dram Teatrında Şıxəli Qurbanovun «Sənsiz» dramının ictimai baxışı idi. Mayın 23-də Şıxəli Qurbanov son məşqi xaricdən qonaqlar gəldiyinə görə yarımçıq qoyub getməli olmuşdu. Qapıdan çıxanda isə demişdi:

“ “Sənsiz”ə baxarsız mənsiz...”

Ruhu şad olsun, böyük hörmət və ehtiramla yad edirik.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.03.2025)

Əkbər Qoşalı, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Novruz - Yenigün bayramı türk ulusunun mədəniyyətində zamanın, məkanın və kimliyin ən qədim, vahid ifadə formalarından biridir. Onu yalnız gələnək kimi deyil, həm də gələcəyə yönəlmiş bir mədəniyyət kodu kimi qəbul etmək haqqımız vardır. 

Xalqların bayramyaratma norması və mədəniyyəti onların dünyagörüşünə, tarixi təcrübəsinə, doğa ilə, zamanla qurduqları bağlara dayanır. Bayramlar, adətən, doğanın dövri dəyişiklikləri, tarixi olaylar və ya dini-mifoloji inanc sistemləri ilə formalaşır. Onlar həm xalqın kollektiv kimliyini möhkəmləndirir, həm də zamanın ritmini tənzimləyərək sosial harmoniya yaradır.

Bu baxımdan Novruz - Yenigün bayramı türk xalqlarının ən qədim və fundamental bayramlarından biri, bəlkə birincisi kimi önəm daşıyır. Onun yaranması və yaşaması bir neçə əsas məzmun xəttini daşıyır.

İlk olaraq, 

kosmik və doğa əsaslı bayram vurğusunu edək. - Novruz yaz gecə-gündüz bərabərliyinə əsaslanır. Yazın başlanması ilə doğadakı yenilənmə insanlar üçün həm mənəvi, həm də fiziki oyanış anlamına gəlir. Bu, köhnənin yenisi ilə əvəz olunduğu, dirçəlişin simvolizə edildiyi bayramdır.

İkincisi, 

türk milli-mədəni kodlarının ifadəsini vurğulamalıyıq. – Türk xalqları üçün Novruz sadəcə doğa bayramı deyil, həm də yaşamın özünün ahəngini, yaradılış fəlsəfəsini ifadə edən dərin mədəni olaydır. O, qədim türk mifologiyasında, dünyagörüşündə yer alan mənəvi saflıq, torpağın oyanışı, suyun, odun və havanın harmoniyası kimi dəyərləri özündə birləşdirir.

Üçüncüsü, 

bayramı sosial və ailə bağlarını gücləndirən bir qüvvətli arac olaraq vurğulamaqda yarar vardır. – 

Bayram insanları bir araya gətirir, onların bir-birinə bağlılığını artırır. Novruz süfrəsi, qutlamalar, tonqalqalama, qonaqlıq və birlik ritualları ulusun sosial strukturunu qoruyub saxlayan əsas elementlərdəndir.

Dördüncü vurğumuz 

Türk dünyasının inteqrasiyası ilə bağlıdır. – 

Novruzun yalnız bir xalqın deyil, bütün türk xalqlarının (və bəzi əqraba, qonşu, yüzillərlə qaynayıb-qarışdığımız topluluqların) ortaq milli bayramı olması onun ölkələrarası bağlayıcı funksiyasını göstərir. Bu, türk birliyinin dərin köklərə sahib olduğunu və bayramın kollektiv yaddaşda önəmli yer tutduğunu göstərir.

Nəhayət, 

daha bir xətti - dini və mifoloji qatları vurğulamasaq, olmaz. – 

Çünki Novruzun bəzi mifoloji versiyalarında insanın yaradılışı ilə, doğanın dirçəlişi ilə bağlanması, İslamsonrası isə dini-mənəvi dəyərlərlə zənginləşdirilməsi (süfrədəki rəmzlər, saflaşma ayinləri) onu daha dərin anlam çalarları ilə süsləyir.

***

Bu yerdə bir vacib vurğu edim: 

Heç bir ulusu aşağılamaq, özümüzü yuxarılamaq kimi bir düşüncəm olmayıb, yoxdur, elə düşüncə heç gərək də deyil! Necə deyərlər, qoy, hər ulus özününkülərdən xeyir tapsın, başqasına xas olan dəyərlərə sayğı duysun. 

Bu vacib vurğudan sonra demək istərdim ki, farsların Novruz - Yenigün bayramını öz adlarına çıxma cəhdləri özlüyündə ayrıca - müstəqim bir mövzu sayılır. Bu, bir neçə tarixi və ideoloji kontekstdə yorumlana bilər. Öncə ada vurğu edək - bax, mənim adım ərəbcədir amma mən əlbəttə, ərəb deyiləm, fars heç deyiləm.

Novruzun əsas ritualları – tonqal üzərindən atlanmaq, suyun qutsal sayılması, şamançı və tenqriçi elementlər – farslardan daha çox türklərin animistik və kosmoqonik dünyagörüşünə yaxındır. Fars təsirində olan bayramlar əsasən saray və aristokratiya üçün nəzərdə tutulmuşdu, halbuki Novruz Türk dünyasında ümumxalq (ulus) bayramı kimi formalaşıb və geniş kütlələrin iştirakı ilə keçən törənlərdən ibarətdir.

Novruz bayramının guya atəşpərəstlərin, farsların və b.-nın ata bayramı olması iddiaların əsaslandığı məqamlar əsasən siyasi-mədəni təsir sahələrinin genişləndirilməsi, Sasani İmperiyası dönəmində bayramın rəsmi məzmun qazanması və çağdaş ideoloji manipulyasiyalarla sıx bağlıdır. Lakin tarixi-mədəni kontekstdə Novruzun sırf fars bayramı kimi təqdim edilməsi həm etno-mədəni gerçəkliklə, həm də onun türklər arasında geniş yayılma formasına illa uyğun gəlmir.

Sasani İmperiyası (224–651) dönəmində Zərdüştilik dövlət dini idi və bu dönəmdə yazın gəlişi ilə bağlı törənlər geniş vüsət almışdı. Fars qaynaqları Novruzun Sasani şahlarının rəsmi bayramlarından biri kimi qəbul olunduğunu vurğulayır. Lakin məsələ ondadır ki, Sasanilər Novruzu icad etməyiblər, sadəcə mövcud gələnəyi öz dövlət ideologiyasına uyğunlaşdırıblar. Örnəyi, İran İslam Cümhuriyyəti deyincə, nə İslamı, nə cümhuriyyət yönətim modelini farslar yaratmayıb və İran adlandırdıqları ərazinin önəmli bölümünün farslara aidiyyəti yoxdur, heç paytaxt Tehranı da onlar qurmayıb və s.

Əslində, Novruzun ilkin forması Sasani dönəmindən daha qədimdir və məhz Türk və İkiçayarası (Mesopotamiya) sivilizasiyalarında da müxtəlif formalarla keçib.

Zərdüştilik və Novruzun qaynaq probleminə gəldikdə isə “Avesta” mətnlərində Novruz adlı bayramın konkret adı yoxdur və onun Zərdüştiliklə birbaşa bağlılığı özü sual altındadır. (Orijinal “Avesta” mətnlərində (“Vendidat”, “Yasna”, “Vispered” və s.) Novruz adında bayramın mövcudluğuna dair heç bir açıq mətn yoxdur. “Avesta” günlərin və ayların dini mahiyyətini vurğulayır, amma konkret olaraq “Novruz” anlayışını təqdim etmir).

Əksinə, Novruzun əsas ritualları – tonqalqalama, su ilə bağlı ayinlər, yumurta boyama və s. – İran yaylasından daha çox Türk və Şumer mədəniyyətlərinin arxaik gələnəklərini andırır.

Türk xalqlarında Novruzun dominantlığından danışmaqsa tam ədalətlidir.

Türk xalqlarında Novruz qədimdən bəri milli identikliklə bağlı olub. Hun, Göytürk və Uyğur dönəminə aid qaynaqlarda yazın qarşılanması ilə bağlı müxtəlif rituallara rast gəlinir. Özəlliklə, Orhun-Yenisey yazılarında və qədim Çin salnamələrində türklərin yazın gəlişi ilə bağlı törənlər keçirdiyi vurğulanır. Göytürklər üçün də başay - yenigün (mart) ayı önəmli sayılırdı, çünki Dəmirqapı keçidinin açılması və türklərin yenidən gen dünyaya açılması ilə bağlı mifik (dastan) məzmun bu dönəmə aid edilirdi.

Siyasi və ideoloji manipulyasiyalara gəldikdə daha nələri vurğulamalıyıq? - Çağdaş dönəmdə Novruzu “fars bayramı” kimi təqdim etmə çabalarının arxasında mədəni-siyasi hegemonluq istəkləri dayanır. İran, Türk dünyasının ortaq bayramını öz mədəni irsi kimi göstərməklə bölgədə təsirini artırmağa çalışır. Ancaq keçməz də keçməz! Novruz müstəqil türk ölkələrində - Azərbaycan, Qazaxıstan, Qırğız Respublikası, Özbəkistan, Türkiyə və Türkmənistanda dövlət səviyyəsində keçirlir; Altay türkləri, saxa-yakutlar, qaqauzlar və Krım tatarları və b. türk xalqları arasında da geniş yayılıb.

Hətta, Çin və Monqolustanda belə, türk-mifoloji gələnəyi ilə bağlı Novruzvari bayramlar mövcuddur.

İndi isə gəlin Saxa-Yakut türklərinin İssıx bayramı ilə digər türk xalqlarının Novruz bayramı arasındakı dərin oxşarlıqlara baxaq. Deyəcəklərimiz İssıx və Novruzun ortaq qaynaqdan gəldiyini aydın göstərir.

İssıx və Novruz: 

fərqli iqlimlər, eyni düşüncə

İssıx bayramı və Novruz, hər ikisi təbii dövrün dəyişməsi, yazın gəlişi və həyatın yenidən doğulması (canlanması) ilə bağlıdır. Lakin fərq bundadır ki, Saxa-Yakutiya kimi soyuq coğrafiyalarda yazın təsirləri, doğanın oyanışı, Günəşin insanın və torpağın canını isitməsi daha gec hiss olunduğuna görə, Novruz mart ayında, İssıx isə üç ay sonra keçirlir. Ancaq mahiyyət eynidir: doğanın yenidən canlanması, Günəşin qayıdışı, həyatın təravət tapması və insanın göyüzüylə harmoniyasının bərpası…

Hər iki bayramın dərin kökləri şamanizm və tenqriçiliyə bağlanır. Həm Novruz, həm də İssıx Günəşin, suyun, odun və torpağın qutsallığını vurğulayan rituallara malikdir. Türk xalqlarının qədim inanclarına görə:

-Günəş həyatın qaynağıdır, onun qayıdışı yeni dönəmin başlanğıcıdır;

-Od, təmizləyici və yeniləyici gücə malikdir (Novruzda tonqal üzərindən atlanmaq, İssıxda atəş rituallarını yada salaq);

-Su qutsal sayılır və yazın gəlişi ilə suyun təmizləyici rolu vurğulanır.

Bax, bu rituallar bir daha sübut edir ki, İssıx və Novruz bayramları, türk xalqlarının ümumi kosmik təsəvvürlərindən doğan gələnəkləri barındırır.

Yəni, bayramın mahiyyət baxımından daha çox türk ruhu daşımasının danılmaz olduğunu bir daha görürük.

Bəs ortaq bayramımız Saxa-Yakutiyada niyə 3 ay ləngiməylə keçirilir?

Saxa-Yakutiyada iqlim çox sərtdir, qış uzun və soyuq keçir; hətta Yer üzünün insan yaşayan ən soyuq kəndi olan Oymyakon (Өймөкөөн; Öymököön; Оймяко́н) da Saxa-Yakutiyadadır (Oymyakonda hava istiliyinin (əgər buna istilik demək olarsa) tam -71.2 olaraq ölçüldüyü görülüb. Əhalisi 500 nəfərə yaxın olan, 63°27′46″ quzey enliyi və 142°47′13″ gündoğar uzunluğunda yerləşən Oymyakon, dəniz səviyyəsindən 750 m. yüksəkdədir). 

Beləliklə, Saxada doğanın canlanması iyun ayının 21-22-sinə uyğun gəlir. Yəni Saxa türkləri eynən Novruz fəlsəfəsini yaşadır, sadəcə olaraq, öz coğrafi ortamlarına uyğunlaşdırırlar.

Bu, onu göstərir ki, əgər Saxalar isti iqlimdə yaşasaydı, onların Novruzu da bizimlə eyni ayda, eyni gündə keçirilmiş olardı.

Beləliklə, İssıxın da, Novruzun da əslində eyni mifoloji-mədəni prosesin fərqli zaman və məkan kontekstlərində yaşadılan formaları olduğunu görürük.

İssıx və Novruz – uzaq coğrafiyada eyni ruhun ifadəsi olmaqla, bayramın türk kültür kökənini, türk bayramyaratma normasını, Turan sosial-kültürəl strukturunu bir daha göstərir.

***

Farsdilli yaxud İran təsirli ölkələrdə Novruzun keçirilməsinə diqqət yetirdikdə də ilginc məqamlar üzə çıxır. Örnəyi, Əfqanıstanda Novruz milli bayram olaraq keçirilir. Özəlliklə, Məzar-i Şərifdə yerləşən “Əli türbəsi”ndə keçirilən rituallar və “Gül-i Sürx” festivalları Novruzla bağlı gələnəksəl törənlərdəndir. Hz. Əli fars yox, ərəbdir; o ulu ad farslar üçün milli yox, dini məzmun daşıyır; deməli, bu planda da götürsək, Novruz türklər üçün milli və İslamöncəsindən gələn bir bayramdırsa, farslar üçün sonradan qazanılmış və məzmun dəyişikliyinə gedilmiş dini bayram dəyərindədir.

Tacikistan da Novruzu geniş miqyasda bayram edir. Lakin Tacikistan coğrafi və tarixi baxımdan Türk dünyası ilə daha sıx bağlıdır, Türküstanın bir parçası kimidir. Üstəlik, Tacikistanın sınır qonşusu Əfqanıstandakı durumu da öncəki cümlələrdə yığcam şəkildə yorumladıq.

Bizə qardaş Pakistanın bəzi bölgələri – özəllikə Bəlucistan və Xeybər-Pəştunxva bölgələrində Novruz bayramı keçirilir. Oralarda fars və türk kültür mirasları sanki konsesnsusdadır… Bəlucların bir bölümü İrandadır, onlar özlərini bölünmüş xalq sayır və farslarla gərgin münasibətləri öz mürəkkəbliyini saxlamaqdadır. Məzhəb, dil, gələnək fərqlilikləri bir də siyasi-ideoloji baxış fərqlilikləri ilə keçmişdən gələcəyə doğru davam edib gedir… Sizcə, onlar bunca fərqliliklər içrə olduqları xalqın cılxa öz bayramını bayram edərmi?..

Beləliklə,

Novruz farsdilli, fars təsirli ölkələrdə keçirilsə də, onun tarixi və mədəniyyət dairəsi Türk dünyasında daha güclüdür.

Fars təsirinin olduğu bölgələrdə bayram, əsasən, Sasani dönəminin “qalıq”ları kimi yaşayıb. Türk xalqları isə Novruzu orijinal mifoloji və kosmoqonik (sakral) baxışları ilə qoruyub saxlayıb. Bu səbəbdən Novruzun türk kökənli olduğunu və Türk dünyasının əsas bayramlarından biri kimi qaldığını demək daha doğrudur. Bu daha doğrunu vurğulayarkən belə, Novruz-Yenigün bayramının ayrıcı deyil, qucaqlayıcı, birləşdirici ruh, güc və mahiyyətini unutmuruq. - Necə ki UNESCO da Novruzu “çoxmillətli nominasiya” üzrə “bəşəriyyətin qeyri-maddi mədəni irsi” sayıb.

Bayramınız qutlu olsun!

DÖVLƏTİMİZ ZAVAL GÖRMƏSİN!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.03.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Novruz bayramı günlərində çox məşhurlarımız dünyaya gəlib. Onlardan biri də Atif Zeynallıdır. Bu gün onun barəsində söz açmaq istəyərdim.

Atif Zeynallı 20 mart 1927-ci ildə dünyaya göz açmışdı. Azərbaycan tarixinin ən qarışıq, ən qanlı-qadalı illəri idi. Xalq kommunizm ideyalarına inananlara və inanmayanlara bölünmüşdü, təbəqələşmə böyük vüsət almışdı. Uşaqlıq yaddaşında öncə 37-ci ilin qırmızı terror, ardınca da 2-ci dünya müharibəsi möhkəm yer tutmuşdu Atif Zeynallının. Və o, belə bir mühitdə ədəbiyyata, şeirə maraq göstərməkdəydi.

Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü Atif Zeynallı ədəbiyyata 1947-ci ildə "Azərbaycan gəncləri" qəzetində çap olunmuş "Azərbaycan" adlı şeiri ilə gəlmiş, ömrünün sonuna qədər on dörddən artıq şeir kitabı dərc edilmişdir. Yeddinci sinfə qədər Bakıdakı 132 saylı orta məktəbdə oxumuşdur. Böyük Vətən müharibəsi başlanandan sonra ailəsi aclığa görə Mərdəkandakı bağ evinə köçmüşdür. O,  ömrünün son illərini də bu evdə yaşadı.

1944-1949-cu illərdə ADU-nun Şərqşünaslıq fakültəsində təhsil almışdır. Əmək fəaliyyətinə Cəlilabadda müəllim kimi başlamış, sonra Mərdəkandakı 156 saylı axşam məktəbində (vaxtilə burada 8-10-cu sifləri oxumuşdu) müəllimlik etmişdir. Müəllimliklə yanaşı, gündüzlər "Azərnəşr"də redaktor kimi çalışmışdır.

Özünü ədəbiyyatda şair kimi görmək istəyən Atif Zeynallı elmin də dalınca getməkdəydi.

1953-cü ildə Moskvada SSRİ EA Şərqşünaslıq İnstitutunun aspiranturasına daxil olur. 1956-cı ildə Azərbaycan EA Ədəbiyyat İnstitutunda işə girir. Stalinin bütünün sındırılması o zaman ədəbi mühitdə gərginlik və parçalanma yaratmışdı, qoca ədiblərin çoxu açıq-gizlin Stalinin ifşasına qarşı idilər. O  isə bir alim və şair kimi stalinizmin tənqidinə tərəfdar idi.

Ədib 1957-ci ildə "C.Cabbarlının dramaturgiyasında yeni insan surətləri" mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə etmişdir. Həmin ildən Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının üzvü idi.

Poeziya ilə yanaşı  dram əsərləri də yazırdı. "Sirlər yuvası", "Nəriman ata", "Məmmədəli kurorta gedir", "Ləkə"  kimi pyesləri Bakı, Gəncə teatrlarında səhnəyə qoyulmuşdu. Ədibin pyesləri əsasən komik-dramatik üslubda idi. Təəssüf ki, bu əsərlər toplanıb çap edilməmişdir. Ümumən onun səliqəli arxivi yoxdur.

Atif Zeynallı 28 yanvar 1991ci ildə vəfat etmişdir.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.03.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ədəbiyyat qəzet” ilə birgə ƏDƏBİYYATI SEVDİRƏK layihəsində bu gün sizlərə akademik Nizami Cəfərovun məqaləsi təqdim edilir. 

Türk-müsəlman panteizminin əsasında dayanan sufizm öz ideya-məzmunu etibarilə metafizik bir hadisə olduğundan burada hər hansı təkamüldən danışmaq ilk baxışda müəyyən etiraza səbəb ola bilər, ancaq nəzərə alsaq ki, söhbət sufizmin özünün deyil, onun poeziyada təxminən, min illik bir epoxanı ehtiva edən təzahüründən gedir, onda təkamülün keyfiyyətcə bir-birindən seçilən paradiqmalar miqyasında meydana çıxması imkanları, yəqin ki, şübhə doğurmamalıdır. Əlbəttə, türk-müsəlman (ümumən, müsəlman!) sufizminin yalnız ideya-məzmunu yox, həmin ideya-məzmunun ezoterik ifadəsi olan metafora sistemi də metafizikdir. Və şam - pərvanə, nəfs, div, at - araba - sürücü, rəqib, büt, gur(ahu), güzgü, pərdə, vücud şəhəri, qəsr (vadi),vətən, həbsxana, nöqtə, hübab və s. nümunələr əsasında orta əsrlər türk-Azərbaycan poeziyasındakı konseptual (koqnitiv) metaforaları araşdıran professor Mətanət Abdullayeva da "Mətn şərhinin metodoloji əsasları" (Bakı, 2024) adlı çox dəyərli kitabında, tamamilə haqlı olaraq, həmin metafizikaya istinad edir. Ancaq ideya-məzmun qədər onun bilavasitə ifadə-üslub tərəfi olan metafora sistemindəki bu "strateji stabillik" də türk poeziyasında sufizmin təkamülü kimi maraqlı bir məsələnin öyrənilməsinə nəinki mane olur, əksinə, xüsusilə, müqayisə üçün zəngin material (və bəzi hallarda, hətta metodoloji imkanlar) verir. Hər şeydən əvvəl o baxımdan ki, milli ədəbi-ictimai təfəkkürün daim hərəkətdə olan stixiyası (dialektikası) mahiyyət etibarilə ümumbəşəri səciyyə daşıyan sufizmin (panteizmin) hər cəhətdən sabit ideya-məzmun və poetika-forma kanonlarına (metafizikasına) dayanmaqla, bir tərəfdən, öz hərəkət magistralını müəyyən edirdisə, digər tərəfdən, həmin kanonları canlı həyatın müzakirəsinə çıxarmış olurdu. Bununla belə, dəfələrlə qeyd edildiyi kimi, eyni ideya-məzmun (və poetika-forma) ətrafında dolanmaq müəyyən "trafaret" yaradırdı ki, orada yeniliklər edərək öz üslubunu formalaşdırmaq heç də hər qələm adamına nəsib olmurdu. Və həmin "trafaretliy"in müqavimət miqyasını, hətta təkamül paradiqmaları keyfiyyətində fərqləndirdiyimiz klassiklər arasındakı yaxınlıqla da müşahidə etmək mümkündür.

Doğrudur, "təsəvvüf poeziyası ezoterik "söz xəzinəsi"dir ki, burada dərk edilməsi üçün yüksək erudisiya tələb olunan sözlərdən, çoxmərtəbəli metaforalardan, anlaşılması bəzən mümkün olmayan söz-kodlardan məharətlə istifadə olunur. Müəlliflər (burada söhbət Nizami, Nəsimi, Füzuli səviyyəli müəlliflərdən gedir - N.C.) əsərlərinin dili haqqında danışarkən mütləq surətdə orada alt mənanın, gizli qalan "cövhər"in olmasına işarə edirlər", eyni zamanda "sözün, metaforik obrazın öz mənasından da artıq məna bildirməsi sözün ilkin dərk səviyyəsindən (yəni linqvistik funksiyasından - N.C.) çıxıb dərin semantik qatlarda yeni məna, fəlsəfi koqnitiv yük qazanması deməkdir" (Mətanət Abdullayeva), ancaq sufi poeziyanın sözügedən "introspektiv təcrübələr"i öz-özlüyündə nə qədər mükəmməl idrak faktı olsa da, hər halda mahiyyət etibarilə mistikadır. Və bu mistika kosmosun intəhasız harmoniyasına nə qədər geniş şərh verməyə, nəticə etibarilə, onu bütünlükdə ehtiva eləməyə çalışsa da, yəni o baxımdan "məhdud idi" ki, öz mühakimələrində hər hansı opponent qəbul etmirdi. Ona görə də orta əsrlər bitib yeni dövr başlayan kimi rassional düşüncə özünün çoxlu sayda ədəbi cərəyan və ya məktəbləri ilə sufizmi (panteizmi) yeganə mükəmməl yaradıcılıq metodu (hətta Nizami, Nəsimi, Füzuli səviyyəsində belə!) olmaqdan məhrum etdi. Və odur ki, türk poeziyasında sufizmin təkamül paradiqmalarından danışarkən yaddan çıxarmırıq ki, "Qurani-Kərim"in (ümumən müqəddəs dini-ruhani mətnlərin) dərki təcrübələrindən biri olan sufizmə (yəni rassional yox, irrassional; ağılla yox, hisslə dərkə!) əsaslanan poeziya insanın ideya-estetik idrakının bütün imkanlarını təmsil edə bilməzdi. Əlbəttə, yeni dövrün ideya-estetik axtarışları bu həqiqəti heç bir nəzəri mülahizəyə yer qoymadan sübut elədi.

Sufizmin, "məqsədi Allahla birləşmə olan sakral introspektiv təcrübə" (Mətanət Abdullayeva) olaraq, arxaikləşməsi tədricən getmiş, onun poeziyadakı "hakimiyyət"i də elə həmin tədriciliklə arxasınca, həqiqətən, zəngin bir tarix qoyaraq sona çatmışdır. Doğrudur, günü bu gün də Müsəlman dünyasında sufizmi həm mistika, həm fəlsəfə, həm də din kimi canlandırmaq iddiaları kifayət qədər güclüdür, ancaq bir məsələ var ki, bütün bunlar, çox nadir istisnaları nəzərə almasaq, ədəbiyyatın, poeziyanın fövqündə baş verir. Və o da doğrudur ki, "milli mədəniyyət, ədəbiyyat, fəlsəfi düşüncə tariximizin hələ də metaforik pərdələr altında ("arxasında" daha dəqiq olardı - N.C.) qalan hissələri gələcək şərhçilərini gözləyir" (Mətanət Abdullayeva), ancaq bu halda da söhbət məhz keçmişdən gedir.

Sufi-panteist poeziyanın bütöv bir sıra metafora və ya obrazları orta əsrlərdən sonra da türk xalqlarının bədii təfəkkürünü tərk etməmiş, ancaq klassik ezoterik məzmununu tamamilə itirməklə yanaşı, elə bir nəzər nöqtəsi əmələ gətirmişdir ki, oradan hər hansı retrospektiv baxış sufi-panteist poeziyanın həmin metafora və ya obrazlarını "yuxulu" yox, məhz "ayıq" təfəkkürlə şərh etmək imkanı verir. Məsələn, yeni dövr ədəbiyyatımızda baharın gəlişinin təsviri artıq orta əsrlərdəki kimi alleqoriya deyil. Və əsrlər keçdikcə aydın görünür ki, bu cür təsvirlərdə batini gözəlliyin yerini zahiri (təbii!) gözəllik tutur.

Səməd Vurğunun poetik dühası ona "Bahar, istəklimsən başdan-binadan, Ən gözəl qızısan sən təbiətin" misralarını yazdıranda, heç şübhəsiz, şairə klassik bahariyyələrin təsiri olmamış deyildi. Ancaq bu, sonralar həm ictimailəşən, həm də teatrallaşan "Bahar qızı" obrazı ilə birlikdə məhz ekzoterik metafora statusu almaqla öz ezoterik sələfini ən azı populyarlıq baxımından arxada qoydu.

Əgər insanın (ümumən, cəmiyyətin) təkamülü mifdən mistikaya, oradan da rassionarlığa gedirsə, mistikada mif, rassionarlıqda isə mistika "substrat"ının, relikt şəklində olsa belə, qalacağı istisna olunmur.

Türk poeziyasında sufizmin təkamül prosesini müşahidə edərkən, ilk növbədə, aşağıdakı paradiqmalar gözə dəyir:

1) mistik sufizm;

2) ictimai-siyasi və ya ideoloji sufizm;

3) estetik sufizm;

4) mənəvi-əxlaqi və ya didaktik sufizm.

Mistik sufizmin ən qüdrətli nümayəndələri Əhməd Yəsəvi ilə Yunus Əmrədir. Və onların hər ikisində sufi-panteist üslub, ifadə-intonasiya son dərəcə təmkinli, müdrik, öyrədici bir vüsətə malikdir. Türk mütəsəvvüflərinin babası, Türküstan müdriki, Yəsəvilik təriqətinin banisi Əhməd Yəsəvi (XI əsr) sufi mistikasını türkcə danışdıran ilk şair-mütəfəkkirlərdəndir:

Qul Xacə Əhməd tutisi pərvaz edədir uçmağa,

Neyləsin miskin kim, ol hökmi-xudadır, dostlarım?!

O, çoxsaylı müridlərinə həm "eşq yolu"nun nəzəriyyəsini öyrətmiş, həm də öz həyat tərzi ilə bu yolda yürüməyin təcrübələrini vermişdir. Allahı dərk etməyin ağılla (rassional) deyil, məhz qəlblə (irrasional) mümkün olacağı ondan yadigar qalmış "Divani-hikmət"in ideya əsasını təşkil etməkdədir:

Zahid olma, abid olma, aşiq ol,

Möhnət çəkib eşq yolunda sadiq ol,

Nəfsi təpib dərgahına layiq ol,

Eşqsizlərin həm canı yox, imanı yox.

Yunus Əmrə (XIII əsrin sonu, XIV əsrin əvvəlləri) öz şeirlərini sələfi Əhməd Yəsəvidən fərqli olaraq daha canlı xalq dilində söyləsə də, sufi mistikanın təfərrüatlarına "terminoloji dəqiqlik"lə varmışdır:

Şəriət, təriqət yoldur varana,

Həqiqət, mərifət ondan içəri.

Süleyman quş dilin bilir, dedilər,

Süleyman var Süleymandan içəri.

Türk mistik sufizminin XIII əsrdə yaşamış, ancaq əsərlərini farsca qələmə almış bir dühası da, heç şübhəsiz, Mövlanə Cəlaləddin Rumidir ki, onun yaradıcılığı ümumən sufizmin ərəbcə, yaxud farsca, yaxud da türkcə təzahürünə rəğmən, ümumi (vahid) bir "dil"i olduğunu bir daha təsdiq edir. Və bu ümumbəşəriliyi dərindən anlayan Rumi mənsub olduğu dərgahın qapısının hər kəsə açıq olduğunu cəsarətlə bildirmişdir:

Yenə gəl, yenə gəl.

Nə olursan ol,

İstər kafir ol, istər atəşə tapın,

istər bütə,

istər yüz kərə tövbə etmiş ol,

istər yüz kərə pozmuş ol tövbəni,

Umudsuzluq qapısı deyil bu qapı.

Necəsənsə, öylə gəl.

İctimai-siyasi və ya ideoloji sufizmin türk poeziyasında ilk ən görkəmli nümayəndəsi, fikrimizcə, İmadəddin Nəsimidir (XIV əsrin sonu, XV əsrin əvvəlləri). O Nəsimi ki, sufizmi sadəcə təbliğ etməklə kifayətlənməmiş, bu yolda ömrünün sonuna - dar ağacından asılıb dərisi soyulana qədər üsyankar sələfi Həllac Mənsur kimi "ənəlhəq!" deyə ardıcılı mübarizə aparmışdır. Mürşidi Fəzlullah Nəimiyə (XIV əsr) məxsus fəlsəfi təmkindən fərqli olaraq, Nəsiminin həm tərcümeyi-halı, həm də türkcə, farsca, ərəbcə yaradıcılığı göstərir ki, o son dərəcə çılğın xarakterə malik imiş. Şeirlərindəki xitab - müraciətlər, təkrarlar, suallar, hökmlər və s. şairin tək daxili təlatümlərini əks etdirərək qalmır, həm də çox geniş ictimai-siyasi (ideoloji!) rezonans verir:

Dilbəra, mən səndən ayru ömrü canı neylərəm?!

Tacü təxtü mülkü malü xanimanı neylərəm?!

İstərəm vəsli-cəmalın, ta qılam dərdə dəva,

Mən sənin bimarınam, özgə dəvanı neylərəm?!

Ey müsəlmanlar, bilin ki, yar ilə xoşdur cahan,

Çünki yardan ayru düşdüm, bu cahanı neylərəm?!

Nəsimi sufizmindəki ictimai-siyasi və ya ideoloji motivlər Qazi Bürhanəddin (XIV əsr), Cahanşah Həqiqi (XV əsr), Şah İsmayıl Xətayi (XVI əsr) kimi hökmdar-şairlərin şeirlərində də özünü göstərir. Hər şeydən əvvəl ona görə ki, həmin söz ustalarının dövlət xadimi xarakteri onların yaradıcılığına təsirsiz qala bilməzdi. Və heç ola bilməzdi ki, orta əsrlər şəraitində apardıqları gərgin hərbi- siyasi mübarizələr, hər nə qədər sufi məzmunlu olsa belə, təfəkkürlərində iz buraxmasın. Məsələn, Xətayinin aşağıdakı məşhur misraları onun ictimai-siyasi kimliyinin də təzahürüdür:

Allah, Allah deyin, qazilər!

Qazilər, deyin şah mənəm!

Qarşu gəlin, səcdə qılın,

Qazilər, deyin şah mənəm!

Uçmaqda tuti quşuyam,

Ağır ləşkər ər başıyam,

Mən sufilər yoldaşıyam,

Qazilər, deyin şah mənəm!

...Xətayiyəm, al atlıyam,

Sözü şəkərdən dadlıyam,

Murtəza Əli zatlıyam,

Qazilər, deyin şah mənəm!

Kifayət qədər aydın görünür ki, Xətayinin tarixi missiyası onu sufizmin populyarlaşmış yeni təriqətinin - şiəlik, səfəvilik, yaxud qızılbaşlığın emosiyaları ilə coşdurur.

Türk poeziyasında estetik sufizmin ən görkəmli nümayəndələri Şərqdə Əlişir Nəvayi, Qərbdə Məhəmməd Füzulidir. Əgər belə demək mümkünsə, türk sufizmi həmin poeziya dühalarının yaradıcılığı timsalında özünün ən yüksək ədəbi səviyyəsinə çatır. Və əvvəlki əsrlərin axtarışlarını da ehtiva etməklə mükəmməl bir məktəbə çevrilir.

Nəvayi (XV əsr) sufizmində, məsələn, nə Əhməd Yəsəvi, yaxud Yunus Əmrədəki mistizm, nə də Nəsimidəki hiss-həyəcan, çılğınlıq var. Bunların əvəzində isə elə mükəmməl obrazlılıq, metaforik idrak genişliyi var ki, bir çox hallarda sufizmin mistik hüdudlarından kənara çıxaraq gözlərimiz qarşısında məhz estetik meyarlarla dəyərləndirilə biləcək üfüqlər açır:

Hər kimin ki bir mələksima pərivəş yarı var,

Nə pəridən ehtiyacı, nə mələkdən arı var.

...Məst olub, bixud olub qoy çıxmasın meyxanədən,

Çün mənim tək dövr əlindən dərdi var, azarı var.

Ey Nəvayi, yar üzər olsa məhəbbət riştəsini,

Gəlməz olsa ol sənin sarı, sən anın sarı var!

Füzuliyə gəldikdə isə, onun estetik sufizmdəki "xidmətlər"i o qədər böyükdür ki, ədəbiyyatda realizm (rassionalizm!) ayaq tutan kimi, ilk növbədə, tənqid hədəfinə məhz o düçar olmuş, Mirzə Fətəlinin xəfif ironiyası ilə "nazimi- ustad" ünvanına layiq görülmüşdür. Füzuli yazır:

Nola qan tökməyə mahir olsa çeşmim mərdümü,

Hütfeyi-qabildürür, qəmzən kimi ustadı var.

Qıl təfaxür kim, sənin həm var mənimtək aşıqın,

Leylinin Məcnunu, Şirinin əgər Fərhadı var.

Əhli-təmkinəm, məni bənzətmə, ey gül, bülbülə,

Dərdə yox səbri onun, hər ləhzə min fəryadı var.

Füzuli sufizminin estetikliyində onun (estetikanın!) harmoniyasına xələl gətirməyən mütəvaze (və müdrik!) bir elmilik də var:

Füzuli, aləmi-qeyd içrəsən, dəm vurma eşqindən,

Kəmali-cəhl ilə dəvayi-irfan eyləmək olmaz.

Nəvayi ilə Füzulidən sonra türk sufi poeziyasında estetizm güclənmiş, mistika get-gedə arxa plana keçməyə, hətta demək olar ki, unudulmağa başlamışdır.

Türk poeziyasında sufizmin təkamülünün son paradiqması - mənəvi-əxlaqi və  ya didaktik sufizm üçün aşıq sənətinə minnətdarıq. Bu sənət öz köklərini nə qədər qədim dövrlərdən alsa da, orta əsrlərin sonu, yeni dövrün əvvəllərindən başlayaraq məhz sufizmin birbaşa təsiri altında formalaşmışdır ki, onun son klassiklərindən olan Aşıq Ələsgər həmin sənətin hansı ideallar əsasında formalaşdığı barədə demişdir:

Aşıq olub, tərki-vətən olanın

Əvvəl başdan pür kamalı gərəkdi.

Oturub-durmaqda ədəbin bilə,

Mərifət elmində dolu gərəkdi.

Xalqa həqiqətdən mətləb qandıra,

Şeytanı öldürə, nəfsin yandıra,

El içində pak otura, pak dura,

Dalısınca xoş sədalı gərəkdi.

...Ələsgər haqq sözün isbatın verə,

Əməlin mələklər yaza dəftərə.

Hər yanı istəsə, baxanda görə,

Təriqətdə bu sevdalı gərəkdi.

Sufizmin türk poeziyasında (onun həm bütöv etnik, həm də diferensial milli təzahürlərində) mistikadan didaktikaya doğru təkamülü, göründüyü kimi, türk ədəbi-ictimai təfəkkürünün inkişafının strateji istiqamətlərindən biridir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.03.2025)

Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bugünkü yumor hansı vəziyyətdədir? Özünü komik aktyor adlandıranlar komedik ssenari yazanların fitnəsi ilə vulqar ifadə, söyüş, tərbiyəsizlik elementləri ilə gülüş yaradırlar. Amma bir vaxtlar komediya ən ciddi incəsənət sahəsi idi, burada ən tanınmış yazıçı-rejissor-aktyor üçlüyü cəlb edilərdi. Həmin pleadada Lütfəli Abdullayevin də öz şəkisi, öz yeri var idi. O, sanki dünyaya insanları güldürmək üçün gəlmişdi. Hər səhnəyə çıxışı tamaşaçı üçün əsl bayrama çevrilirdi.

Bu gün Xalq artisti, Azərbaycan Dövlət Akademik Musiqili Teatrının yaradıcılarından olan Lütfəli Abdullayevin anadan olmasının 111-ci ildönümü tamam olur.

Lütfəli Abdullayev 1914-cü il martın 22-də Şəkidə dünyaya göz açıb. Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasında təhsil aldığı müddətdə artıq sözsüz və epizodik rollarda, tezliklə isə “Arşın mal alan” operettasında Vəli rolunda oynayıb. 1938-ci ildə Musiqili Teatr yarananda L.Abdullayev truppaya qəbul edilib. Teatr fəaliyyətini dayandırdığı müddətdə L.Abdullayev Azərbaycan Dövlət Akademik Milli Dram Teatrında çalışıb, Tulio (“Rəqs müəllimi”), Rəşid (“Kimdir müqəssir?”), Tağı (“Köhnə dudman”), Oddamdı (“Od gəlini”), Nadir (“Çiçəklənən arzular”) rollarında çıxış edib.

1956-cı ildə Azərbaycan Dövlət Akademik Musiqili Teatrının fəaliyyəti bərpa olunduqdan sonra L.Abdullayev bu teatrın aparıcı sənətkarı kimi əksər tamaşalarında çıxış edib. Onun zəngin obrazlar qalereyasına Vəli və Soltan bəy (“Arşın mal alan”), Hambal, Cəfər və Məşədi İbad (“Məşədi İbad”), Kəblə Heydər (“Evliykən subay”), Vəli və Sandro (“Aşıq Qərib”), Qulu (“Əlli yaşında cavan”), Kərim (“Lənkəran xanının vəziri”), Qulaməli (Hekayəti-Müsyö Jordan həkimi-nəbatat və dərviş Məstəlişah caduküni-məşhur”), Trufaldino (“İki ağanın bir nökəri”), Hamlet (“Tiflis nəğməsi”), Avo (“Şirin arzular”), Çako (“Keto və Kote”) və digər əsərlər daxildir.

L.Abdullayev həm də populyar kino aktyoru kimi ad-san qazanıb. Kinoda ilk işi “Arşın mal alan” filmində (1945) Vəli rolu olub. Dahi Üzeyir bəy “Arşın mal alan” filminin çəkilişləri üçün aktyor truppasını yığanda iki obraza sınaq üçün heç kimin dəvət olunmasına icazə verməyib. “Gülçöhrə obrazını Leyla Bədirbəyli, Vəli rolunu Lütfəli Abdullayev oynayacaq” deyib. O, bu rola görə 1946-cı ildə Dövlət Mükafatına layiq görülüb. Aktyor həmçinin “Əhməd haradadır” (Zülümov), “Ulduz” (Məhəmməd), “Qəribə əhvalat” (Kefcilov) filmlərinə çəkilib.

Sevimli aktyor L.Abdullayevin sənəti yüksək qiymətləndirilib, ən yüksək fəxri adlara layiq görülüb, orden və medallarla təltif olunub.

L.Abdullayev 1973-cü il dekabrın 9-da Bakıda vəfat edib. Məzarı İkinci Fəxri xiyabandadır.

Prezident İlham Əliyevin müvafiq Sərəncamı ilə 2014-cü ildə Azərbaycan teatr və kino sənətinin görkəmli nümayəndəsi Lütfəli Abdullayevin anadan olmasının 100 illiyi silsilə tədbirlərlə qeyd edilib.

Ruhu şad olsun!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.03.2025)

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

BMT-nin Baş Assambleyası vəfatından üç il əvvəl, 47/193 nömrəli qətnaməyə əsasən, onun dünyaya gəldiyi günü "Ümumdünya Su Günü" elan edib. Bilirəm, bu təsadüfdür, amma hər təsadüfdə bir hikmət var, deyiblər. Bəli, SU kimi pak gəldi, SU kimi saf yaşadı, SU kimi coşub, SU kimi yazıb yaratdı. Və əsərlərinə SU ömrü bəxş edə bildi- əbədi bir ömür...

Son dərəcə dinamik, enerjili, özünə güvənən, müstəqil düşüncəli, azad bir insan idi. Şəxsi keyfiyyətləri o dərəcədə yüksək idi ki, xalq içində bir şəxsiyyət kimi böyük nüfuz qazana bilmişdi. Dostları üçün çox şeylər etmişdi. İnsanlara yardımçı olmağı və onların problemlərini bölüşməyi sevərdi. Göstəriş almaqdan xoşlanmaz, inadcıl, öz sözündən dönməzdi. Yeri gələndə sərt çıxışları ilə auditoriyanı lərzəyə gətirə bilirdi...

1919-cu il martın 22-də Qazaxın İkinci Şıxlı kəndində müəllim ailəsində dünyaya gəlmişdi. Kosalar kəndində ibtidai məktəbi bitirib, üç il Qazax pedaqoji məktəbində təhsil almışdı. Bir il Kosalar kənd orta məktəbində baş dəstə rəhbəri və müəllim işlədikdən sonra Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunun dil və ədəbiyyat fakültəsində təhsilini davam etdirmişdi. Oranı bitirərək bir il Qazax rayonunun Kosalar kənd orta məktəbində dərs hissə müdiri işləmişdi. İkinci dünya müharibəsinə qatılmış, sovet ordusu tərkibində ön cəbhələrdə siravi əsgər olmuşdu. Ordudan tərxis edildikdən sonra altı ay Kosalar kənd məktəbində tədris hissə müdiri, Azərbaycan Pedaqoji İnstitunun filologiya fakültəsində aspirant, müəllim, baş müəllim olmuş, xarici ölkələr ədəbiyyatı kafedrasının müdiri, bir müddət Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının katibi vəzifələrində çalışmısdı. Daha sonra "Azərbaycan" jurnalında baş redaktor, Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının birinci katibi, SSRİ Yazıçılar İttifaqının katibi olmuşdu. 1986-cı ildə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının sədri, 1991-ci ildə Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin Ağsaqqallar Şurasının sədri seçilmişdi. 1995-ci il iyulun 26-da vəfat edib...

O, dünyaya gələndə Azərbaycan Demokratik Respublikası cəmi bir il idi ki, qurulmuşdu. Ölkədə güclü ictimai-siyasi proseslər gedirdi. Atası Qəhrəman kişinin halal müəllim süfrəsində gələcək şöhrətindən xəbərsiz böyüyürdü. Və bir gün, on doqquz yaşında ikən ilk "Quşlar" şeiri "Ədəbiyyat" qəzetində dərc olundu. Bu onda böyük həvəs yaratdı. Başı müharibəyə qarışsa da qələbədən bir il sonra "İnqilab və mədəniyyət" jurnalında çap etdirdiyi "Həkimin nağılı" hekayəsi ilə mükəmməl ədəbi yaradıcılığa başladı. O vaxtdan son nəfəsinədək özünü ədəbiyyata həsr etdi...

Başladığı işi sona çatdırmağı xoşlayırdı. Möhkəm iradə və fiziki gücə, eyni zamanda idarəetmə qabiliyyətinə sahib idi. Həllini tapmamış problemlərə nifrət edirdi. Davamlı olaraq yenilik arzusunda olması onun ən diqqət çəkən xüsusiyyətlərindən biri olub. Heç zaman özünü məhdudlaşdırmağa çalışmazdı. Ona nəyisə bəyəndirməyə cəhd etmək mənasız olsa da olduqca həssas insan idi...

Ərsəyə gətirdiyi əsərlər çoxdur. Amma ona ümumxalq məhəbbəti gətirən əsəri isə “Dəli Kür” oldu. Bəlkə də əsərin baş qəhrəmanı Cahandar ağa obrazı onun daxili dünyasının təzahürü idi. Onun vasitəsi ilə Cahandar ağanı sevdik, qəlbimizdə, yaddaşımızda yuva qurdu. Nə qədər ki, Cahandar ağa yaşayır, haqqında söhbət açdığım xalq yazıçısı İsmayıl Şıxlı da yaşayacaq. Bəli, illər ötəcək, əsrlər bir-birini əvəz edəcək, Azərbaycan ədəbiyyatının Cahandar ağası- İsmayıl Şıxlı heç zaman unudulmayacaq...

Ruhun şad olsun, USTAD!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.03.2025)

Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bu il Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi, Xalq yazıçısı, Dövlət mükafatı laureatı, tanınmış ictimai xadim Maqsud İbrahimbəyovun anadan olmasının 90 ili tamam olur. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin Xalq yazıçısı Maqsud İbrahimbəyovun 90 illik yubileyinin keçirilməsinə dair imzaladığı Sərəncamdan irəli gələn tədbirləri həyata keçirmək məqsədilə əlaqədar qurumlar nə kimi işlər görürlər?

Sualla Cəfər Cabbarlı adına Respublika Gənclər Kitabxanasına üz tutduq və məlum oldu ki, kitabxanada "Maqsud İbrahimbəyov nəsri - milli kolorit, milli xarakter" adlı virtual kitab sərgisi hazırlanıb. Virtual sərgidə Maqsud İbrahimbəyovun çoxşaxəli fəaliyyəti, zəngin bədii irsi haqqında məlumat verilir, onun istedadlı nasir olması ilə yanaşı dramaturq, kinossenarist kimi də yaddaqalan ekran əsərlərinin müəllifi olması qeyd edilir. Kitabxana əməkdaşları tərəfindən hazırlanan sərgidə Maqsud İbrahimbəyovun Azərbaycan Respublikası və Rusiya Federasiyası tərəfindən layiq görüldüyü orden, medal və fəxri adlar haqqında məlumat verilir, müəllifin kitablarının 36 xarici dilə tərcümə olunduğu, dünyanın bir çox ölkələrində dərc edildiyi və səhnələşdirildiyi diqqətə çatdırılır. Materialda adət-ənənələrə bağlılıq faktorunun, Bakı mühitinin özünəməxsus, milli koloritili təsvirinin Maqsud İbrahimbəyovun yaradıcılığını səciyyələndirən əsas xüsusiyyətlər olması qeyd edilir.

Virtual kitab sərgisində müəllifin “Cəhənnəmə sərinlik gəldi”, “Müharibənin 1001 gecəsi”, “Ondan yaxşı qardaş yox idi”, “Qara paltarlı qadın”, “Qoy o bizimlə qalsın”, “Püstə ağacı”, “Uşaqlığın son gecəsi” kimi kitablarının qısa annotasiyası təqdim edilir və onun haqqında qələmə alınan dövrü mətbuat nümunələri sərgilənir.

"Maqsud İbrahimbəyov nəsri - milli kolorit, milli xarakter" adlı virtual kitab sərgisi kitabxananın rəsmi saytında yerləşdirilib.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.03.2025)