Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının birgə layihəsində mövzu türk xalqlarının dilləridir.

 

Türk dillərində dualizm və ikilik prinsipinin linqvosemantik aspektləri

Türk xalqlarının dili və mədəniyyəti qədim dövrlərdən etibarən ikili struktur və qarşılıqlar üzərində qurulmuşdur. Bu qarşılıqlar – ağ/qara, göy/yer, kişi/qadın, sağ/sol, yuxarı/aşağı və s. – sadəcə mifoloji və mədəni anlam daşımır, eyni zamanda dilin öz semantik sistemində də öz əksini tapır. Türk dillərində bu dualizm həm leksik, həm morfoloji, həm də semantik səviyyədə müşahidə olunur.

Dualizm nədir və türk kontekstində necə anlaşılır?

Dualizm— fəlsəfədə və mədəniyyətdə iki əks başlanğıcın qarşıdurması və eyni zamanda tamamlayıcılığı kimi başa düşülür. Türk mədəni kontekstində bu qarşıtlıqlar mütləq ziddiyyət deyil, balans yaradan qüvvələr kimi təqdim olunur. Bu ideya Şamanist və Tenqriçi dünyagörüşlə sıx bağlıdır.

 Türk dillərində ikilik prinsipinin izləri

 1. Leksik səviyyədə

Bir çox türk sözündə mənalar ikili prinsipə əsaslanaraq qurulub. Məsələn:

• Ağ – həm rəng, həm də müsbət simvol (uğur, paklıq, cənnət)
• Qara – həm rəng, həm də neqativ simvol (məlumatsızlıq, matəm, cəhənnəm)
• Sağ – həyat, düzgünlük
• Sol – zəiflik, uğursuzluq

 2. Semantik qarşılıqlar

Türk dillərində bəzi sözlər yalnız əks mənalarla birlikdə anlam qazanır:

• Göy–Yer – İlahi olanla dünyəvi olanın münasibəti
• Kişi–qadın – Cəmiyyətdə tamamlayıcı funksiyalı ikilik
• İç–Çöl – Məkan və sosial məna kontekstində qarşıtlıqlar

3. İfadələrdə və deyimlərdə

• “Ağ gün, qara gün” – həyatın qarşıt dövrləri
• “Sağ əlimdən gələn budur” – doğruluq və etibar göstəricisi
• “Üzü ağ olsun” – şərəfli, təmiz biri olmaq (pozitiv dəyər yüklü)

Morfoloji aspekt: İkili formalar

Türk dillərində bəzi morfoloji strukturlar da ikilik üzərində qurulur:

• Cütlük bildirən formalar: "iki bacı", "iki dost", "cüt at"
• Dual formanın arxaik izləri: bəzi qədim türk dillərində (Orxon-Yenisey abidələrində) müəyyən ikilik formalar müşahidə olunur (məsələn, bəzi hallarda “ikilik” mənanı ifadə edən morfemlərin izləri).

Mifoloji və mədəni kodlaşdırma ilə əlaqə

Türk mifologiyasında dualist strukturlar əsas dünyagörüş modelidir:

• Göy Tanrı və Yer-Su ruhları – kişi və qadın enerjilərinin qarşılıqlı münasibəti
• Üç dünya modeli– göy, orta və yeraltı aləm
  Bu struktur dildə sabitləşmiş semantik qruplar və dual konsepsiyalar vasitəsilə yaşamağa davam edir.

 Türk mədəniyyətində ikilik və dualizm yalnız dilin strukturu ilə məhdudlaşmır; bu anlayışlar həm də sosial və mədəni həyatın təməl prinsiplərini təşkil edir. Məsələn, **"Göy-Tanrı" və "Yer" inancı, bir tərəfdən müsbət və ilahi qüvvələri, digər tərəfdən isə dünyəvi və müvəqqəti olanları əks etdirir. Bu ideyalar, türklərin öz dünyagörüşünü və həyat anlayışını formalaşdıran ikili prinsipin ifadəsidir. Türk mifologiyasında, göy və yer arasında qarşılıqlı əlaqə, həm də Göy Tanrı (Tengri) ilə yerə aid olan qüvvələrin harmonik birləşməsini təsvir edir. Bu, dualizmin dilin sintaktik və semantik strukturlarında özünü göstərən vacib bir mövzudur.

 Türk xalqının sosial strukturunda da dualizm özünü göstərir. Kişi və qadın anlayışları bir-birini tamamlayıcı rola sahibdir. Həm də sosial status və güc balansı "sağ" və "sol" anlayışları ilə əlaqələndirilir:

• Sağ əl – qüdrət, doğruluq, şərəf
• Sol əl – zəiflik, yanlışlıq, günah
  Bu qarşıtlıq həm gündəlik həyatda, həm də rituallarda öz yerini tapmışdır. Məsələn, qədim türklərin mərasimlərində sağ əl daha çox təmiz və şərəfli hesab edilir, buna görə də hər hansı bir müqəddəs əşyaya toxunarkən və ya dua edərkən sağ əl istifadə olunur.

 Türk mifologiyasının çoxsaylı obrazlarında ikilik və dualizm daha aydın şəkildə özünü göstərir. Dədə Qorqud dastanları, Oğuznamələr və digər qədim türkdilli mətnlərdə ruhani dünyadakı ikili qarşılıqlı əlaqələrə rast gəlirik. Məsələn, İkilik mövzusu, Oğuz namələrindəki qəhrəmanların ziddiyyətli xarakterləri ilə sıx bağlıdır. Oğuzların qəhrəmanları həm güclü, həm də zəif, həm döyüşçü, həm də mərhəmətli ola bilərlər. Bu, qəhrəmanlıq anlayışının ikili təbiətini simvolizə edir: bir tərəfdən cəsur və döyüşçü, digər tərəfdən isə şəfqətli və mərhəmətli olmaq.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.05.2025)

 

Nemət Tahir, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qarabağ təmsilçisi

 

 

Bu gün sizə haqqında danışacağım Fərqli insan həqiqətən də fərqlilərin fərqlisidir. Yapon Tsutomu Yamaquçi (1916- 2010) 1945-ci il avqust ayında ABŞ tərəfindən Yaponiyanın Hiroşima və Naqasaki şəhərlərinə atılmış hər iki atom bombasına tuş gələn və sağ çıxan yeganə şəxs kimi tarixə düşüb.

 

Məncə bu insan barədə ətraflı danışmağa dəyər.

T. Yamaquçi 1940-cı illərdə Naqasakidə “Mitsubishi” şirkətində texniki rəssam olaraq çalışırdı. İşi ilə əlaqədar Xirosimaya gedən Tsutomu qatardan düşən kimi bomba partlayışının təsirindən özünü itirir:

 

"Hava gözəl idi. Havada bircə təyyarə vardı. Aşağıya iki paraşüt buraxdı. Enən paraşütlərə baxarkən birdən koredici nəhəng işıq parıldadı, ardından yandırıcı hava dalğasıyla birlikdə gurultu səsi gəldi və ayaqlarım yerdən kəsildi".

 

Amerika bombardman təyyarəsinin buraxdığı “Balaca Oğlan” atom bombası Xirosimanın 580 metr yüksəkliyində partlamışdı. Yamaquçi davam edir:

 

"Bütün şəhər yanırdı və səma qaranlıq idi. Xirosima dümdüz olmuşdu. Məhşər günü kimi idi. Hər yerdə uşaqlar vardı. Kimi qaçır, kimi sürünərək irəliləməyə çalışırdı. Saçları yanmışdı, çoxu tamamilə çılpaq idi. Amma heç biri ağlamırdı. Yerdə çoxlu yanmış qadın və kişi vardı. Bəziləri ölmüş, bəziləri ölmək üzrə idi. Amma kimsədən səs belə çıxmırdı. Bunun üçün gücləri yox idi".

 

Tsutomu gecəni sığınacaqda keçirir, səhər tək qatar xətti ilə avqustun 8-də Naqasakiyə getməyi bacarır. Artıq xilas olduğunu düşünərək, ailəsinə qovuşduğu üçün sevinirdi. Yaralarını müalicə etməyə başlamışdı. Avqustun 9-da üzü sarıqlı işə gedir.

 

"Müdirim məni çağırıb Xirosimada nələr olduğunu soruşdu. Bir bombanın bütün şəhəri yerlə-yeskan etdiyini söyləyərkən mənə inanmadı. “Ağılını itirmisən”, - deyə, mənə qışqırdığı zaman birdən ətrafı işıq bürüdü. Ofis içindəki hər şeylə birlikdə havaya uçdu. Yıxılanda nə baş verdiyini dərhal anlamışdım. Bu Xirosimada olanla eyni şey idi".

 

Bu, avqustun 9-da Naqasakiyə atılan və “Gombul” adlanan ikinci atom bombasının partlayışı idi. Özünü ələ alıb evə gedən Tsutomu şüurunu itirmiş halda yoldaşı və 6 aylıq uşağı ilə birlikdə evinin altında qazıb düzəltdiyi sığınacağa yerləşərək orada yatır. Yalnız avqustun 15-də hökumət qüvvələri tərəfindən xilas edilir. İkinci atom bombasından sonra Tsutomunun bir qulağı kar olur. Həyat yoldaşı və övladı isə radiasiya təsirindən xərçəng xəstəliyinə tutularaq bu xəstəliyin əzabları içində ömür boyu yaşamağa məhkum olurlar.

 

"Hamı mənə deyir ki, bəxtəvər adamsan ki, o bəladan sağ çıxmısan. Amma heç kəs başa düşmək istəmir ki, bunu yaşadığım və bunun nə demək olduğunu öz üzərimdə hiss etdiyim üçün bəlkə də dünyanın ən bədbəxt adamıyam", - deyə Yamaquçi bildirir. Yapon hökuməti Tsutomu Yamaquçini Nidzyuxi-bakusya, yəni ikiqat nüvə bombasının qurbanı kimi hər iki hücumdan sonra sağ qalan yeganə şəxs kimi qəbul edib.

Tsutomu Yamaquçi 2010-cu ildə isə 93 yaşlı mədə xərçəngindən vəfat edib.

 

Bax belə bir qəribə əhvalat.

İki şəhərə atom bombası atılır. Və tale səni məhz həmin o bomba atılan saatlarda hər iki şəhərə təhkim edir. Təhkim edir ki, o dəhşətləri görüb canlı şahid kimi bunu növbəti nəsillərə danışasan.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.05.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı PORTAL AKADEMİYASInda növbəti, üçüncü abituriyent kurslarına davam edir. Həyatda necə uğur qazanmalı, hədəfi necə seçməli, hədəfə doğru necə irəliləməli, necə lider olmalı – bu sayaq suallar hər birinizi düşündürür, bilirik. Onlara PORTAL AKADEMİYASI məşğələlərinə qatılmaqla çavab tapacaqsınız.

 

Rubrikanı millət vəkili, motivasiya spikeri, yazıçı Əlibala Məhərrəmzadə aparır.   

 

Abituriyentin uğur formulu

     

Gəlin, çox sadədən başlayaq. Zaman az, oxunacaq, mənimsəniləcək biliklər çox. Dərslikləri öz axarı ilə, bədii ədəbiyyat oxuyurmuş kimi oxusanız imtahanlaradək tam hazırlıqlı olmağa zamanınız təbii ki, yetməyəcək. Bəs onda nə etməli? Əlbəttə ki, sürətli-effektiv oxu qaydalarına riayət etməli. Bu barədə o qədər çox metodika, kurslar, treninqlər var, saymaqla qurtarmaz. Tam dərinə getmədən gəlin bir neçə çox vacib qaydalara nəzər yetirək:

 

 

E. Məğzi tutmaq

 

Psixologiyada «Mətni dərk etmək» termini var, «dərk etmək», «anlamaq» anlayışları «oxumaq» anlayışının məntiqi nəticəsi olmalıdır. Öz mövcud biliklərindən istifadə edərək oxunulan mətnin həyatla inikası arasındakı məntiqi əlaqəni tuta bilmək, bax budur əsas məsələ. Mürəkkəb olmayan mətni oxuyanda «qəbul etmək» və «anlamaq» anlayışları ani olaraq bir-birilərini tamamlayırlar. Mövcud biliyimizin müxtəlif detalları aldığımız yeni bilgilərin təəssüratıyla zənginləşir.

Amma biri də var, mürəkkəb, öncədən bilik bazamızda heç bir izi olmayan mətni oxumaq, bu zaman qavramaq prosesimiz konkret olaraq çətinlik çəkir. Bax bu məqamda istifadə edilə biləcək ən vacib vasitə mətnin əsas mənasına güc verməkdir. Mətni hissələrə bölür, məna baxımından qruplaşdırır, ən vacib olan hissəni müəyyənləşdirir, onu təkrar-təkrar diqqətdə saxlayırıq. Psixologiyaya görə, yeni mətnin dərk edilməsi şüurumuzdakı istənilən uyğun «materialdan» istifadə ilə asanlaşa bilər. Bu, əlavə detallar, ştrixlər, ikinci dərəcəli sözlər, müxtəlif hadisələr, qaynaqlar ola bilər. Bir sözlə, istənilən şüur assosiasiyası bizim dayağımıza çevrilə bilər.

Demək, mətnin məzmununu qısa məntiqi formulalara çevirib hər formulanın nüvəsi olan əsas fikri müəyyənləşdirib bunu öz şüurumuz və bilik bazamıza transfer etməklə (bunu, haradasa filtrasiya prosesi kimi də izah edə bilərik) biz mətni başa düşməni tam mahiyyəti ilə reallaşdıra bilərik, dərketmə qabiliyyəti əldə edərik!

 

Növbəti qaydanı sizə növbəti gün təqdim edəcəyəm.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.05.2025)

 

İlhamə Məhəmmədqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Sumqayıt təmsilçisi

 

1.Göz yaşımı niyə silmədin

 

“Ayqılıq” sözünə ağladı göylər,

Yolu dəyişməmiş yolumu azdım.

Şirin olmasaydı sevgi bu qədər,

Ona acı-acı mən ağlamazdım!

                                   B.Vahabzadə

 

Məhəbbətim üzümə ağladı, ağladım. Göz yaşımı niyə silmədin?

İşığına tələsdiyim, sevincimi axtardığım günlərin yoxluğuna yandım, külə dönə-dönə.

Qəlbimin billur çeşməsi isti göz yaşıyla çağladıqca hərarətli nəfəsin uzaqlaşdı, yadlaşdı...

Çilikləndirdiyim yaddaş pəncərəmdən baxa-baxa axıtdığı sellər hicran baxışlarımı ümmantək dərinləşdirdi...

Təklənib qəribsəyən ürəyim çənli dağa döndü...

Sənsizliyi çəkən könlüm son baharına ağladı, ağladım. Göz yaşımı niyə silmədin?

 

 

2.Tənhalıq

 

İlahi, gecə də, gündüz də bərabərləşir gözümdə tənha qalanda. Gecələr gözlərim dikilir göyə, ulduzlarla həmsöhbət olum deyə. Beləcə qarşlayıram dan üzünü. Səhərimlə salamlayıram dənizimi. Gecələr ən etibarlı həmdəmim olan ulduzların lal sükutunda qorunur kədərim, qəmim. Sirdaşım, dərddaşım olan dənizim sirrimi heç vədə verməz kimsəyə. Mavi ləpələrlə bölüşürəm sevincimi, kədərimi. Dəniz nəğmə oxuyur tənhalıq adında. Yadımda qalan sənin adın və sənli xatirələr. Anıram və bu an ömrümə nur saçılır. Açılır bənizim. Dənizim də, göy üzüm də, ulduzlar da, duyğular da pak, dupduru. Hamımızın arxasında Tanrı durur!

 

 

3.Tanrıma sevgim əlçatmazdır, toxunmazdır

 

Sevgimi, istəyimi qəfil torpağa basdırdım. Bu ağrı, bu acı məni göynətdi, inlətdi. Özüm istəsəm də, istəməsəm də dərdə ərk etdim, sevgimi tərk etdim. Qəfil üzüntü məni diriykən ölü etdi. Getdi həyata ümidim, itdi insanlara inamım. Gümanım çatmadı kimsəyə.

Vəfasız dünyanın vəfasız insanları yordu məni, soldu bənizim. Həzin-həzin göz yaşlarım axdı içimə. Heç kimə söyləyə bilmədiyim dərdim mənim ömür karvanımı sarvansız etdi. Bu karvan nə yol gedə bilir, nə yoldan dönə bilir. Talenin oyunu azdırıb onu. Sonu bilinməyən yollar haçalandqca qarşıya çıxan maneələr nələr-nələr bəxş edər. Bu bəxşişlər naümid yollarda sipərə dönür, sitəmə çevrilir. Mənə qənim kəsilənlər, mehriban düşmənər beləcə saxta sevgiləri ilə ömrümün olan-qalan nəyi varsa qapatdılar, qopartdılar. Təkcə ümid dərgahım Tanrıma sevgim əlçatmazdır, toxunmazdır.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.05.2025)

 

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Mən İstanbula gedəndə hamı kimi ənənəvi turistik məkanları seçirəm. Aya Sofya məbədi, Soltan Ahmed məscidi, Topqapı, Ekbatan sarayı, Qapalı Çarşı bazarı... Amma bu şəhər başdan-başa sirr və möcüzəylə doludur, onun hər küçəsində, hər tinində mütləq yeni bir gözlənilməzliklə qarşılaşırsan. İndi sizə haqqında danışdığım bina isə həqiqətən də möcüzədir. Özündə bütün tarixləri cəmləşdirib.

İstanbulun Çagaloğlu rayonunda, Alayköşkü küçəsində yerləşən bir bina şəhərin çoxqatlı keçmişini üzə çıxarır. Binanın təməlində, eramızın təxminən II əsrinin sonu və ya III əsrinin əvvəllərində tikilmiş sarnıcın içərisindən qalan Roma sütunları yerləşir.

Onların üzərində, ehtimal ki, IV əsrə aid olan bir Bizans tağbəndi var və bu, şəhərin erkən Roma dövrünü əks etdirir. Daha yuxarıda isə XV əsrə aid Osmanlı dövrünə məxsus daş divar yerləşir ki, bu da şəhərin imperiya dövrünü əks etdirir.

Nəhayət, binanın üst mərtəbələri 1920-ci illərə aid bişmiş kərpicdən hazırlanmışdır və bunlar Türkiyə Cümhuriyyətinin ilk illərini simvolizə edir.

Beləcə, bu bina İstanbulun zəngin tarixini 1800 illik bir zaman xətti ilə nümayiş etdirir, şəhəri bu gün də sivilizasiyaların qovşağı edən mədəniyyət və imperiyaların qarışığını göz önündə canlandırır.

İndi siz deyin, möcüzə deyil, bəs nədir?

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.05.2025)

 

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Bu dəfə sizə Məhəmməd peyğəmbərdən bu günə gəlib çatan iki kəlamı birləşdirib, bir insan haqqında söhbət açmaq istəyirəm. O, həm həzrət peyğəmbərin buyurduğu kimi- qələminin mürəkkəbi şəhid qanına bərabər tutulan və həm də cənnət ayaqlarının altında olan bir alim və ana idi.

 

1950-ci ilin may ayının 13-də Bakı şəhərində ziyalı ailəsində dünyaya gəlib. 1972-ci ildə BDU-nun “Şərqşünaslıq” fakültəsinin ərəb filologiyası bölməsini bitirib. Əmək fəaliyyətinə 1973-cü ildə AMEA-nın Əlyazmalar İnstitutunda başlayıb. 1984-cü ildə “Səkkakinin Miftəhül-ülum” (“Elmlərin açarı”) əsərində ərəb ədəbiyyatının nəzəri məsələləri” adlı namizədlik dissertasiyasını, 2001-ci ildə isə “Klassik Şərq bəlağəti və Azərbaycan ədəbiyyatı” mövzusunda doktorluq dissertasiyasını müdafiə edib. 2023-cü ildə vəfat edənədək AMEA-nın Nizami adına Ədəbiyyat institutunun “Orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı” şöbəsində “Füzulişünaslıq” sektoruna rəhbərlik edib...

 

 Olduqca fəal, dinamik xanım idi. Diplomatlara xas olan səbir və təmkini ilə seçilirdi. Mentalitet hissi yüksəkdi. Nəzakətli olduğu üçün diqqəti çox sevirdi. Xaraktercə mehribandı, bu səbəbdən də xeyli rəfiqələri vardı. Öz prinsiplərinə sadiq və inadkar, sarsılmaz iradəyə sahib idi. Həssas, etibarlı və sədaqətliydi. Özünə dəyər verməyi, eləcə də yaxşıları dəyərləndirməyi gözəl bacarırdı...

 

Deyirdi ki:- “Hələ qədimlərdən əcdadlarımız sözə böyük qiymət veriblər. Onu inci və qiymətli daş-qaşla müqayisə edərək, sözün dəyərini müəyyənləşdirməyə uyğun məfhum tapa bilməyblər. Həzrət Məhəmməd ona Allah tərəfindən gələn vəhyi sözlə bəyan etmiş, Qorqud Ata da öz müdrik düşüncələrini oğuz ellərinə sözlə söyləmişdir. Şairlər, yazarlar, alimlər, filosoflar öz duyğu və düşüncələrini sözlə çatdırıb, bəşəriyyətin elmi və mədəni uğurları da sözlə nəsildən-nəsilə ötürmüşlər. Söz keçmişimizi yaşadaraq bugünə çatdıran və bugünümüzlə gələcəyimiz arasında ünsiyyət yaradan qasid, həblül-mətindir. Sözün məqam və dərəcəsi bəzən qılıncdan üstün sayılıb, qılıncın həll edə bilmədiyi müşkülü söz həll edib. Bu səbəbdən "Qılınc yarası sağalar, söz yarası sağalmaz", söyləyiblər. Elə bir klassik ədib və şair yoxdur ki, sözün yaratdığı hünərdən, sənət möcüzəsindən bəhs etməmiş olsun. Nizami, Xaqani, Şeyx Mahmud Şəbüstəri, Nəsimi, Qazı Bürhanəddin, Xətai, Füzuli, Nəbati, Aşıq Ələsgər kimi söz ustadları sözün məqam və dərəcəsini hər bir hünərdən üstün tutublar. Klassik şeirdə hər sözün özünəməxsus yeri var və Azərbaycan mədəniyyətində, daha doğrusu, ərəb-müsəlman mədəniyyətində söz sənəti özəllikləri ilə seçilir. Bədii sözün dəyəri isə hər şeydən öncə onun məcazlaşmış gizli qatlarında ifadə olunur...”

 

İndiyədək yüz iyirmidən artıq elmi məqaləsi çap edilib. Ona yaxın kitabın müəllifidir. Bakı, Moskva, Strasburq, Türkiyə, Misir, Polşa, Pyatiqorsk və İranda keçirilən beynəlxalq elmi konfransların iştirakçısı olub. On iki ildən artıq elmi pedaqoji fəaliyyətlə də məşğul olub...

 

Akademik Nizami Cəfərov onu belə xarakterizə edir: “Hər bir insan Allahın ona verdiyi ömür payına düşən şərait və mühitə uyğun, həm də özünün qabiliyyətinə görə yaşayır. Ömrün mənası onun uzunluğu ilə deyil, yaşanan illərin dəyəri ilə ölçülür və kimsə başqasının ömür yolunu təkrarlamır. Bu baxımdan o, mənalı və maraqlı bir ömür yolu keçib və həyatını öz elmi-pedaqoji fəaliyyəti ilə səmərəli edib. Onun elmi fəaliyyəti, pedaqoji işləri, yüksək təşkilatçılıq qabiliyyəti ilə tam uzlaşır. İşlədiyi müddətdə ərəb ölkələrinin respublikamızdakı səfirlikləri və bəzi mədəniyyət mərkəzləri ilə əlaqələr yaradır, ərəb dilinin öyrənilməsinin təkmilləşdirilməsi üçün müxtəlif konfranslar təşkil edir, istedadlı tələbələrin yay tətili müddətində ərəb ölkələrində mövcud olan dil kurslarında biliklərini artırmaq, universiteti bitirmiş bəzi tələbələrin ərəb ölkələrində magistratura pilləsində təhsil alması üçün yardımçı olub.”

 

...O, əlyazmalar İnstitutunda işə başlayarkən zəngin bir xəzinə ilə qarşılaşıb. Burada 45 minə qədər material- qədim çap kitabları, tarixi sənədlər, klassiklərimizin arxiv materialları, Azərbaycan, türk, ərəb, fars və başqa dillərdə yazılmış 15 mindən artıq əlyazma saxlanılır...

 

“Söz, dil vahidi olaraq, bir böyük lüğət və sözlük daxilində məhdudlaşsa belə, bədii söz özünün kinayəli, mübaliğəli, müəmmalı və ümumən məcazlaşdırılmış qatlarının açıqlanması və şair üslubunun özünəməxsusluğu baxımından intihasız sayıla bilər. Sözün əsl mənasında intihasızlıq isə "Qurani-Kərim"in kəlamına məxsusdur. Ədəbiyyatın daşıyıcısı olan söz öz zəngin məna tutumu ilə seçilərək Azərbaycan ədəbiyyatının təməl sütunu və əsas ölçü meyarı kimi çıxış edir. Bu ədəbiyyatın tədqiqatçısı olmaq, ona sahib çıxmaq, sahiblənmək, əsrlərin, qərinələrin müəyyən ziddiyyətli məqamlarından keçən ədəbiyyatı dövrü, mühiti, yaşam, yazılma dönəmi və nəbzinə uyğun tərzdə qoruyub hifz etmək üçün əsl alim, kamil insan, xalqına, doğma Azərbaycanına, onun mədəniyyət və ədəbiyyatına bağlı olmaq ən vacib və ümdə şərtlərdəndir. Sözün həqiqi mənasında alim adına layiq olan insan əsərləri ilə, qoyduğu ədəbi irslə zamanın hüdudlarını aşaraq, əbədi şəkildə yaddaşlara həkk olunur. Təsadüfi deyil ki, Şərqdə alimə, biliyə həmişə yüksək qiymət verilib və insanın ən böyük fəziləti elm sayılıb. Hətta hədislərdə alimlər peyğəmbərin varisi kimi dəyərləndiriliblər. "Qurani-Kərim"də belə elmli adamların digərindən üstünlüyü vurğulanıb. "Alim öldü, aləm öldü" ifadəsi heç də boş yerdən yaranmayıb ki...”- söyləyirdi.

 

Bəli, yaşasaydı mayın 13-ü haqqında söhbət açdığım filologiya elmləri doktoru Mahirə Quliyevanın 75 yaşı tamam olacaqdı. Biz də onu bu münasibətlə təbrik edəcəkdik.

Ruhu şad olsun!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.05.2025)

 

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Yazıçı” nəşriyyatında Xalq yazıçısı Anarın “2=3+4, yaxud iki ailədə üç Xalq yazıçısı, dörd Xalq şairi” adlı kitabı işıq üzü görüb. Nəfis tərtibatlı, illüstrasiyalı kitab Azərbaycan ədəbiyyatı irsinə böyük töhfələr vermiş iki nəsildən, onlar barədə həqiqətlərdən və onların ədəbi nümunələrindən ibarətdir.

 

608 səhifəlik bu unikal kitabı tərtib edən Xalq yazıçısı Anar uzun illər ərzində təkcə öz yazdıqlarını yox, qəhrəmanlarının – Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, Vaqif Səmədoğlu, Ənvər Məmmədxanlı və Yusif Səmədoğlunun yazdıqlarını eyni ideya-estetik yaradıcılıq məcrasına qoşaraq, onları eyni axında birləşdirərək ən yeni ədəbiyyatın ən milli paradiqması olaraq təqdim edibdir.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı kitabdan hissələri oxucularına təqdim edir. Anar qəhrəmanlarının ən populyar əsərlərini bir daha yaddaşlarda təzələyir:

 

 

RƏSUL RZA

“RƏNGLƏR”

Uvertüra

 

Ağ, qara, sarı, yaşıl, qırmızı;
hərəsi bir sınaqla bağlıdır.
Biri həsrətimizi xatırladır,
biri dərdimizi, biri arzumuzu.
Hərəsində bir məna arayıb,
bir səbəb görən var.
Kim bilir, kim sınamış,
kim bunu ilk dəfə demiş.
Qara – matəm,
qırmızı – bayram,
sarı nifrət rəmzi imiş.
Kim bilir keyfinin nə vaxtında,
kim olmuş rəngləri belə damğalayıb,
belə ayıran.
Qırmızı qan da ola bilər,
bahalı üzük qaşı da.
Qara matəm rəmzi də ola bilər,
məhəbbət rəmzi də,
nifrət rəmzi də.
Ağ gözümüzü nurdan sala bilər,
çiçək-çiçək bəzəyə bilər süfrəmizi də.
Biri yaşıl görür yarpağı,
biri qırmızı.
Ancaq yarpaq öz rəngində qalır.
Yaşıl olur, qızarır, saralır.
Rənglər könlümüzdən keçir
isti, sərin küləklər kimi.
Nəğmələr, sözlər, səslər
Qəlbimizə dolur müxtəlif rənglər kimi.
Rənglər xatirələr oyadır,
duyğular oyadır.
Gördüyümüzdən artıq görmək istəməsək,
hər rəng adicə boyadır.
Rənglərin də musiqi kimi ahəngi var.
Ağrının, sevincin, ümidin də
rəngi var.
Düşündükcə açılır
əlvan səhifələri rənglərin.
Canlanır gözümüzdə rəngi
ömrün, mübarizənin,
qəlbin, nifrətin,
gecənin, səhərin
və insan taleyinin.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Aynur İsmayılova, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Hərdən düşünürəm. Sadəcə düşünürəm. Hər şeyi, amma heç nəyi. Ağlımda o qədər düşüncə var ki, adına nə desəm, nə qoysam, bilmirəm. Bir şeyi bilməmək yox, özümü bilməmək yorur məni. Nə adını qoya bilirəm, nə də ünvanını tapa.

 

Nə çox uzaqdasan, nə də yaxında. Bu bir qaçış da deyil, çıxış da. Hər nədirsə, mən adını qoya bilmirəm. Anlamağa çalışıram. Hər şeyi sorğulamaq istəyirəm. Ancaq hər şey düşüncələrimə böyük gəlir.

Bəzən içimdə bir dağ kimi ağırlaşır, bəzən də bir külək kimi yox olur. “Bəzən” ilə başlayan hər şey məni yorur. Çünki nə sabit deyil, nə də dəyişkən. Bu, ortada qalmağa bənzəyir. Hərəsindən bir pay almış kimi. Ən çox ortada qalmaq yorur insanı.

Hər çıxış bir başqa yoldur. Bir yol, bir seçim, bir duyğu, bir düşüncə yoxdur. Hamısı iki və daha çoxdur. Sən isə tək bir nəfərsən. Bir canda min düşüncə, min əzab var. Sən təksən, ruhun isə sanki bir ordudur — hər biri ayrı istiqamətdə. Hər biri bir tərəfə çəkilir. Bir hissə bağlanır, bir hissə qopur. Kimisi dönmək istəyir, kimisi daha çox uzaqlaşmaq. Nə istədiyini nə bilən var, nə də soruşan.

 

Bəlkə də bu yorğunluq tək olmaqda deyil — çox olmaqdan gəlir…

Yunus Əmrənin də dediyi kimi:

Beni bende demem, bende değilim,

Bir ben vardır bende, benden içeri…

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.05.2025)

 

 

 

İlqar İsmayılzadə, Fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru, "Həməşəra" mətbu orqanının təsisçisi və baş redaktoru, Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi və Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, "Zəfər" Media Mükafatı laureatı

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı oxucularına "Qələm tutan incə əllər" layihəsində  Cəlilabad ədəbi mühitinin xanım yazarları təqdim edilir. Həmin layihə çərçivəsində təqdim edəcəyim növbəti nümayəndə Cəlilabad ədəbi mühitinin ağbirçəyi və mənəvi anası, eyni halda Cəlilabad rayonunun ilk xanım jurnalisti olan şair, yazıçı-publisist Solmaz xanım Məmmədovadır.

 

Qısa təqdimat:

Məmmədova Solmaz Həsənalı qızı (Solmaz Məmmədova) 11 sentyabr 1950-ci ildə Astraxanbazar (indiki Cəlilabad) rayonunun Göytəpə şəhərində dünyaya göz açmışdır. 1957-ci ildə Göytəpə şəhərində orta məktəbə daxil olmuş, 1967-ci ildə həmin məktəbi bitirərək orta təhsil haqqında Attestatını almışdır.

1968-ci ildə sabiq Kirov adına Universitetin (Bakı Dövlət Universitetinin) jurnalistika fakültəsinə daxil olmuş, 1974-cü ildə ali təhsil haqqında Diplomunu almışdır.

1973-cü ildə Cəlilabad rayonunda çap olunan "Yeni gün" qəzetində jurnalist kimi müxtəlif vəzifələrdə əmək fəaliyyətinə başlamışdır.

1974-cü ildə Ənvər Məmmədovla ailə həyatı qurmuş, onların bu evlilik həyatından 3 övladı (2 qız və 1 oğlan) dünyaya gəlmişdir. Birinci qızı BDU-nin Jurnalistika fakultəsini bitirmiş və Azərbaycan Televiziyasında Uşaq verlişləri redaksiyasında, ikinci qızı tibb üzrə ali təhsil alaraq, Cəlilabad və Bakı şəhərlərində tibb işçisi kimi çalışmışdır. Oğlu Elnur Məmmədli isə xaricdə jurnalistika üzrə ali təhsil alaraq vətənə dönmüş və mediada "Elnur Ənvəroğlu" imzası ilə fəaliyyət göstərir. Hal-hazırda ingilis dilində nəşr edilən "AzerNews" qəzetində baş redaktorun müavini vəzifəsində çalışır. O, mediada araşdırmaçı-jurnalist və siyasi şərhçi kimi tanınır.

Onun həm də 4 əziz nəvəsi var. Məlumat üçün qeyd etmək lazımdır ki, Solmaz xanım Məmmədova Sovetlər dönəmində Cəlilabad rayonu üzrə yeganə qadın jurnalist olub. Bu sahədə onun təxminən yarım əsrə yaxın (46 il) əmək fəaliyyəti vardır.

Solmaz xanımın ədəbiyyat sahəsinə gəlişi orta məktəb illərinə təsadüf edir. Belə ki, onun Göytəpə şəhərində orta məktəbin IX sinifdə oxuyarkən yazdığı ilk şeiri "Taxılçı" qəzetində çap olunmuşdur. 1968-ci ildə yazdığı "Bakı" adlı şeiri isə "Azərbaycan gəncləri" qəzetində işıq üzü görmüşdür. Şeir və poeziyadan əlavə, həm də nəsr janrında müxtəlif mövzularda hekayələr yazmış, qələmə aldığı şeir və hekayələri "Yeni gün", "Münasibət", "525-ci", "Sözün işığı", "Region səs" və digər bu kimi mətbu orqanlarda çap olunmuşdur.

2003-cü ildə Cəlilabad Rayon Qadınlar Şurasının sədri işləmiş, 2 dəfə Respublika Qadınlar Qurultayının iştirakçısı olmuşdur. 2003-cü ildə isə rayon qadınlarının təklif və arzularını nəzərə alaraq həmin qurultayda çıxış etmişdir.

Solmaz xanım "Yeni gün" qəzetində işləyərkən qəzetin nəzdində "Qönçə" Yaradıcı Qadınlar Birliyini təsis edərək onun sədri olmuş, rayonda yaradıcı qadınların axtarışına çıxaraq, onların qələmə aldıqları şeir, hekayə və s. qəzetin 4-cü səhifəsində dərc etmişdir. Əvvəllər SSRİ Jurnalistlər Birliyinin, müstəqillikdən sonra isə Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvüdür.

İndiyədək Solmaz Məmmədovanın aşağıda göstərilən üç kitabı işıq üzü görmüşdür:

1. "Cəlilabad istedadları";

2. "Zirvəyə doğru gedənlər";

Hər iki kitab onun Cəlilabad rayonunun məktəblərində sahə araşdırmaları nəticəsində ərsəyə gəlmiş Cəlilabaddan olan istedadlı uşaqlar haqqındadır.

3. "Xatırla məni".

2001-ci ildə işıq üzü görmüş bu kitab isə müəllifin ardıcıl zəhmətləri sayəsində Vətənin bütövlüyü, azadlığı və istiqlaliyyəti uğrunda canından keçmiş 90 şəhidin həyatı haqqında məlumatları təqdim edən ilk topludur.

Hal-hazırda şeir və hekayələrdən ibarət olan dördüncü kitabı üzərində çalışır. Həmin kitabda indiyədək qələmə aldığı şeir, poeziya və nəsr nümunələrini toplayaraq oxucularının görüşünə gələcəkdir.

Həyatda "Unutsaq, unudularıq" devizinə sadiq olan Solmaz xanım Məmmədova imkanları daxilində dəyərli və istedadlı insanların, şəhidlər və qazilərin, yaşlılar və unudulan insanların axtarışına çıxmış və bu sahədə böyük uğurlara və səmərəli xidmətə imza atmışdır.

Solmaz xanım öz ictimai və ədəbi fəaliyyəti ilə Cəlilabadın tanınmış ziyalı xanımlarından sayılır. O, həm də həyatda dini dəyərlərə xüsusi əhəmiyyət verən, Tanrıya inanan və bağlı olan dəyərli xanım-xatınlarımızdan biridir...

 

Bədii ədəbiyyat nümunələri:

 

Unuda bilmirəm səni

 

Düşdü xatirələr yadıma yenə,
Baxıram həsrətlə şəkillərinə.
Uşaqtək bağladın məni özünə,
Neyləyim, unuda bilmirəm səni.

Sənsiz ev-eşiyim qalıbdır tənha,
Ümidim heç yoxdur çıxam sabaha.
Vəfa, vəfasızı gördüm bir daha,
Neyləyim, unuda bilmirəm səni.

O uzun gecələr oldu qəfəsim,
Nəfəsim daralır, çıxmayır səsim.
Gəl, xilas et məni, yoxdur bir kəsim,
Neyləyim, unuda bilmirəm səni.

Ayrılıq nə yaman ağır bir yükmüş,
Ümidim hər yerdən əlini çəkmiş.
Qəm məndən əl üzmür, sinəmə çökmüş,
Neyləyim, unuda bilmirəm səni.

Göz yaşım sellənir, silənim yoxdur,
Ürəyim doludur, bilənim yoxdur.
Daha sənin kimi sevənim yoxdur,
Neyləyim, unuda bilmirəm səni.

Kaş ki, məzar daşın özüm olaydım,
Gecəli-gündüzlü sənlə qalaydım.
Burda şırin-şirin mən də uyaydım,
Neyləyim, unuda bilmirəm səni.

 

 

Anamın sandığı

 

Anamın naxışlı sandığı vardı,

Qapağın açanda, tez toplaşardıq

Gəlinə, qızlara cehiz almışdı,

Bir-bir çıxaranda,biz də baxardıq...

 

Gəlinlər də gəldi, qızlar da köçdü,

Sandıq yavaş-yavaş dolub-boşaldı

Sanki unuduldu, yaman üzüldü,

Üstündə anamın xalçası qaldı...

 

Yukdən azad etdi evin gəlini,

Sandığı aparıb bir küncə qoydu

Sandıq yaşamışdı neçə ilini,

Bu evdə niyə bəs, gərəksiz oldu...

 

O ki, sadiq olub ev sahibinə

Qoruyub salamat bağlamaları

Ağır yük qoyulub hələ üstünə,

Saxlayıb çiynində ağırlıqları...

 

Bir gün gözlərimə heç inanmadım,

Sandıq neçə vaxtdır yox idi evdə

Anamçün darıxdım, yaman ağladım,

Mən onu görəndə, mal pəyəsində...

 

 

Qocalıq

 

Gözləri torlanıb, qulaq eşitmir,

Yerindən durmağa güc də qalmayıb

Gələn bir adamı o, daha seçmir,

Deyirlər bu kişi yaman qocalıb...

 

Məsləhət alan yox,danışdıran yox,

Tanıyan gizlincə deyir: -"Ay yazıq"

Heç özü də bilmir acdır, yoxsa tox,

Əlində qalmayır bir adi qaşıq...

 

Nabələd birisi soranda bir söz,

Dərhal yaxınları: -"Boşa ver"-deyir

Dil söz söyləməyir, baxır yalnız göz,

Harda deyilirsə, orda əyləşir...

 

Nəvə də utanır, gəlin də bezir,

Onun uşaq kimi hərəkətindən

Bəzən paltarını tərsinə geyir,

Ayağı büdrəyir, yıxılır birdən...

 

Hanı, bu qocanın "bərk gedən vaxtı"?

Həcini gələndə külfət susardı

Yalanla, hay-küylə yox idi saxtı,

Hamı məsləhəti ondan alardı...

 

Hər kəsə qocalıq "Xoş gəldin"-,deyir,

RƏBBİM hiss etmədən, verdiyin alır

Burda anlayırsan dünya fanidir,

O qıvraq günlərin arxada qalır...

 

Gəlin, qocaların qədrini bilək,

Etdiyi səhvləri üzə vurmayaq

Qoca olan evdə vardır bərəkət,

Gətirib yuxarı başda oturdaq,

Gətirib yuxarı başda oturdaq…

 

Son olaraq doğma elimizin tanınmış jurnalisti, yazıçı-publisisti və Cəlilabad ədəbi mühitinin mənəvi anası sayılan Solmaz xanıma uzun, sağlam, mənalı-məsud ömür, yaradıcılıq sahəsində yeni-yeni nailiyyətlər arzulayırıq!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.05.2025)

 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalını “Ulduz” juenalı ilə birgə BİRİ İKİSİNDƏ layihəsində bu gün nəsr saatıdır, sizlərə Cavid Zeynallının “25 il sonra” hekayəsi təqdim edilir.

 

 

Cavid ZEYNALLI

                                           

“25 İL SONRA”

 

                      “Tapşırma məni xatirata, eyləmə miskin”

         Saib Təbrizi

 

Camaatın canından bayram əhvalı hələ çıxmayıb, camaat təbrik üçün təzə-təzə dualar axtarır, mənim də arvadım axşam gördüyü yuxunun qorxusunu adamlar nədir, pal-paltara, daş-divara da yoluxdurur. Üç gündür... Üç gündür üz-gözündə ölüm nişanələri dolaşır.

 

Vallah, hə! Əlləri soyuyub. İri, parlaq gözlərinin işığı öləziyir. On il əvvəl mən elə o iri gözlərin işığında tapmışdım rahatlığımı. On il əvvəl o əllərin istisində xumarlanmışdı kişi dincliyim. Zarafata salıb fikrini dağıtmaq istəyirəm, olmur. Qızıma göz vururam, lağlağı edirik – acığı tutur.

–İsa, bəsdir. Bəsdir! Məni ələ salma.Səsini qaldırır. Heyrət, ey büt!

 

– Qurbağa gölün qırağında darıxırdı. Birdən eşidir ki, uzaqlarda kimsə bərkdən öskürür. Yola çıxır, səs onu gətirir balaca kəndə. Görür, öskürən bir eybəcər qarıdır. Gedir meşəyə, bir qucaq odunu gətirib tökür qarının daxmasına. Sobanı qalayır, evi təmizləyir, quyudan su gətirir. Qarı bu yaxşılıq üçün qurbağanın gözlərindən öpür. Görür, a-a, qurbağanın əyni nimdaşdır. Yazığı gəlir. Əvvəlcə sandığını açır, onun başına anasından qalma tac qoyur. Sonra pul verib göndərir dərziyə. Dərzi yerində olmur. Qurbağa bazardan özünə çətir almaq istəyir ki, yağışda tacı islanmasın. Bazara girəndə halı qarışır. Piştaxtanın üstündə ora-bura vurnuxan balığa deyir:

– Quyruğunu söykə alnıma, gör istiliyim var?

Və birdən qurbağa bərkdən asqırır. Bu vaxt yun xaralında gizlənən qızıl ilan başını çıxarıb öskürəndə ağzındakı yarasa uçub qaranquş yuvasında gizlənir. Sonra bazardakı adamlar ölür.

 

-Vəssalam?

– Hə, vəssalam.

– Hi-hi... He-he-he... Öhö... Öhö... İlanın öskürəyi mənə də keçdi. Bəlkə, bu uşaq vaxtı nənənin sənə danışdığı nağıldır? Vallah, məndə də belə şeylər olur. Tibb buna...

– Yaxşı, yaxşı, sən Allah! Mən bu yuxunu birinci sinifdə də görmüşdüm. Səhəri gün xalam quyuya düşüb boğuldu. Qardaşımın da atı özünü qayadan atmışdı. Onu sənə demişdim.

– Hə. Deyəsən, bir əhvalat da danışmışdın.

– Cinlər peyğəmbərə yalvardılar ki, bizi xəstənin bədənindən çıxarsan, donuz sürüsünə göndər. Peyğəmbər onlara “Gedin!” deyir. Bir də görürlər, donuz sürüsü uçurumdan aşağı dənizə atılıb sularda boğuldu.

Pencəyi çiynimə atıb güzgünün qabağına keçirəm. Qızım qol saatımı gətirir.

–Belə şeylərdən xəbərdar olan adam avam ola bilməz.
–Avam özünsən!
– Niyə bir səfeh qurbağaya görə özünü incidirsən?

Üzünü çiynimə söykəyir. Sükut.

– İsa, sən Allah, özünü qoru. Nigaranam. Çox nigaranam.

– Qorxu it kimidir, gərək qabağından qaçmayasan.

Onu öpüb əlindəki zibil torbasını bəxşiş kimi götürürəm.

– Qulaq as, o balıq quyruğunu qurbağanın alnına söykədi, ya yox?

Qızımla bir-birimizə göz vurub bic-bic gülürük. Blokda su sayğacını yoxlayıb pilləkənləri düşürəm. İkinci mərtəbədəki nənənin qapısında yenə pişik yatıb. Həmişəki pişik. Boz pişik. Nənə bir azdan qapını açıb, ona broyler toyuğunun ciyərini yedizdirəcək. Sonra rusca əzizləyəcək. Oxşayacaq. Əllərinin hənirini sığal edib çəkəcək ipək tüklərinə. Hə, nənənin qapısında da həmişəki zibil torbası. Asılıb cəftədən. Bilir ki, İsa yenə götürüb atacaq.

 

***

 

Hər şey bir göz qırpımında oldu. Hər şey bir göz qırpımında! Amma mən yenə arvadımın hansısa səfeh ilan-qurbağa yuxusuna inanmaram. İnansam, həkim olmazdım ki...

Küçələr bomboş. Bomboş küçələrin hüznlü havasını atmaq olmur başdan. Göyərçinlər uçuşur damlarda. Bu da tənbəl şəhər pişikləridir, zibil yeşiklərinin yanında vurnuxurlar. Dəniz səmtdən qopub gələn gilavar küçələrin uzun-uzun boyunu, binaların uca-uca qamətini oxşayır. Hələ mart günəşi... Uzaqda var-gəl edən polisin ulduzlarında xumarlanır mart günəşi. Süpürgəçi nənə də deyinmir Allahtərəfi. Söykənib süpürgəsinin şax duruşuna mat-məəttəl. Nə vaxtsa küyündən qulaq tutulan, indi adamı sovrulan şəhərin fikrini çəkir. Bəs mən neynirəm? Həkimə yaraşmayan pərişanlığı ata bilmirəm canımdan. Keçirəm adamları ölümdən gizlədən binaların arasından, gedirəm xəstəxanaya.

– Salam, İsa.

– Salam, salam...

– Əynini dəyiş, gəl iclas zalına. Bir az tələs.

Hər gün gördüyüm adamlardır. Ağ xalatdakı, üzləri tərtəmiz qırxılan, təcrübəyə gələn tələbə qızlara xəlvəti təbəssüm göstərən həmin adamlar. Bircə gözlərdəki qorxu bambaşqadır. Bir də vurnuxan, ora-bura qaçışan tibb bacıları vahimənin şəklini çoxaldırlar.

İclas uzun çəkmədi. Həmişəki sicilləmələrə dözməmək nə gözəlmiş. Bezməmək nə gözəlmiş. Sadəcə, hərə öz payını götürdü: Heraklın on iki qəhrəmanlığını göstərməliydik. Bu, taleyin boyumuza biçdiyi ilahi lütf idi: xəstəxanalarda can çəkən adamların dadına yetməliydik. Yaşamaqdan doymayan, dostdan-doğmadan uzaq düşən o çarəsiz adamların. İndi onların doğması da biz olacaqdıq, yadı da. Bircə on iki qəhrəmanlıq üçün yola çıxan ağ xalatlı, xəlvəti təbəssümlü bu adamları yoxsul daxmasında boyat çörəklə turş şəraba qonaq edən o qədim əhvalatdakı vəfalı qoca çatmırdı. Və bu uzun yolçuluğun ithürən tərəfindən arvadımın qüssəli səsini min pərişan sədanın içindən seçirdim:

– Gördün, İsa? Mənə inanmırdın, gördün? İsa...

 

***

 

Yola çıxanları yoxsul daxmasında boyat çörəklə turş şəraba qonaq edən vəfalı qoca gəlib çıxdı. Tale uşaqlığımın qəhrəmanı olmuş bu qərib adamı ölümün əlindən almağı mənim boyuma biçmişdi. Eybəcər çıxır, amma: 25 il sonra uşaqlıq borclarımı qaytarmağı mənə nəsib elədiyinə görə taleyə minnətdar olmaqdan gözəl nə var?

Səməndər əmi, bu ağıçı arvad xasiyyətimi bağışla mənə; qoy soruşum: o uca boyun nə vaxt alçaq düşdü, hanı o güclü qolların arxayın söykənəcək yeri? Sən ey bütün uşaqların dostu adam, sən ey qüssəli günlərimin gülən üzü, sevinən ürəyi, tox qarnı; indi qarşımda məğlub düşmək sənə yaraşarmı heç? Geri qayıtsın mənim atasız-arxasız çağlarım, geri qayıtsın söyüd kölgəsi, iyun axşamlarının gözəl nağılları; geri qayıtsın mənə, Pünhana, İsmayıla, Səkinəyə yerkökü şirəsi içirdiyin səhərlərin gur işığı. Sonralar səni çox axtardım. Axtardım deyəm ki, hər şey sən istəyən kimi oldu, Səməndər əmi: mən indi həkimliyi oxuyuram, Bakıdan məhəlləmizə qayıdanda anamın ağrılarına özüm dərman oluram. Amma sən yox oldun. Birdən-birə. Göz qırpımında. Sentyabrın axşamçağı vaxtında uçub göylərdə itkin düşən göyərçinlərin xiffətini çəkdiyini bilirdim, amma kim ağlına gətirərdi ki, onları axtarmaq üçün nə vaxtsa özün də göylərə qarışıb qeybə çəkiləcəksən? Onda hamı səni axtarırdı. Hamı. İndi 25 il keçib və bu palatada məni sənə sarılmağa qoymayan çox qorxular var. Aç gözünü!

– Həkim, mən ölürəm. Ölürəm...

– Səməndər əmi...

– Kimsən?

– Sağalıb ayağa duranda tanıyacaqsan.

– Səsin doğma səsdir.

– Səni nə qədər axtarmışam...

– Mən ölürəm, həkim. Sən... kimsən? Məni intizarda qoyma.

– Sən ölməyəcəksən!

– Çıxar əynindəki bu geyimi. Çıxar üzündəkini... tanıya bilim səni.

Səməndər əmi ölümdən qorxurdu. Bunu təkcə gözlərində titrəşən xof demirdi, bu həm də onun üzündəki qırışların dərinliyindən bilinirdi.

– Nəfəs ala bilmirəm, həkim. Elə bil, sinəmdən daş asılıb.

 

***

 

...Onun məhəlləmizə gəldiyi günü yaxşı xatırlayıram. 91-in yayında gəldi. Bəlkə iyul, bəlkə avqustda. Anam dedi, İsa, Solmaz xalagilin qazları itib. Solmaz xala Səkinənin anasıdır. Bizdən üç qapı o tərəfdə taxta darvazalı palçıq daxmada gecələyirdilər. Həmişə həyətlərindən qaz səsi gələrdi. Həmin yay bir dəstə qazın səsi kəsildi Solmaz xalagilin həyətindən. Mən Solmaz xalanı heç vaxt o qədər yazıq görməmişdim. Mən Səkinəni də heç vaxt o qədər yazıq görməmişdim. Xırdaca gözləri ilə, xırdaca əlləri ilə hamıya yalvarırdı. Əlacı olsaydı, qaza dönüb anasını sevindirərdi. Həmin axşamüstü çinar boylu tanımadığımız adam bir dəstə ağ qazı qabağına qatıb gətirdi məhəlləmizə.

Ona dikilən sual dolu baxışları görüb özünü itirmişdi.

– Gördüm qazlar yolu tanıyır, mən də onlara qoşulub gəldim.

Gözümün qabağındadır: Solmaz xalagilin həyətinə özlərini necə təpdilər. Sevinə-sevinə. Yastı ayaqları ilə yeri basa-basa. Qazlar Səkinəni qüssə çəkməkdən xilas eləmişdilər. Gərək gözdən qoymayaydı Səkinə onları. Sonra o bir dəstə ağ qaz taxta darvazalı palçıq daxmanın arxasında boğaz-boğaza verib qaqqıldaşdılar. Mənim hərdən qaqqıldamağım da o vaxtdan qalıb. Ağır xəstəm yaxşılaşanda özümü xəstəxananın tualetinə verib sevinə-sevinə qaqqıldayıram. Amma əvvəlcə tualetin suyunu buraxıram ki, səs səsə qarışsın, səs səsdə ərisin.

Sonra öyrəndik ki, adı Səməndərdir. Özü haqqında danışmağı sevmirdi. Biz də soruşmazdıq. Deyirdilər, bir dəfə içib ağzından nələrsə qaçırıb. Ki, anası onu ilxı otaran yaraşıqlı kişidən doğub. Moruq yığmağa gedəndə. Sonra ata zalımlıq eləyib. Nə zalımlığı? Hansı zalımlığı? Bilmirəm. Hə, yadımda qalan bir də odur ki, Səməndər əminin nişanlısı başqasına qoşulub qaçmışdı. Vəssalam!

Onun məhəlləmizə gəldiyi gündən sonra uşaq həyatımızın nağılı-nəğməsi başladı. Küknarlığın arxasındakı evi aldı. Bizi nə vaxt itirsəydilər – yayı sərin, qışı isti o kərpic evdə tapardılar. Səməndər əmi külləmə kartof bişirərdi, yerkökü şirəsi çəkərdi bizə. Hansı gün ki yerköküyə çuğundur qatardı, hansı gün ki itburnu çayı dəmləyərdi, hamımız üz-gözümüzü turşudardıq.

– Kim içməsə, böyüyəndə tez-tez xəstələnəcək.

Mənim gözümün qabağına anam gələrdi. Qorxardım.

– Mən içirəm.

– Aha... Deməli, İsaya marojna da alacam.

– Mən də...

– Mən də...

– Mən də...

İri ovcundan xırda pulları qapıb qaçardıq mağazaya. Sonra kərpic evin sərinində dizimizi qucaqlayıb onun danışdığı nağıllarda yaşayardıq.

Səməndər əmi təkcə maraqlı nağıllar danışmazdı bizə, həm də dərslərimizdə kömək edərdi. Bəs məktəbdə beş alanda mükafatımız nə olardı? Bahoo... Onun belinə minməyin, boynunda gəzməyin ayrı ləzzəti vardı. Hər səhər bizi görən kimi də gözlərini qıyıb soruşardı:

– Axşamı necə yatdınız?

Onun bu sualı həmişə mənə qəribə gələrdi. Bu nə deməkdir: necə yatdıq? Heç özümüzdən xəbərimiz olurdu?

– Səməndər əmi, niyə həmişə bizdən bunu soruşursan?

– İstəyirəm, axşam rahat yatasınız. Şirin yuxular görəsiniz.

Bizə şirin yuxular gətirən gecələrin birində anamın ağrıları dözülməz oldu. Balışı ağzına sıxıb zarıyırdı:

– İsa, qaç Solmazı çağır.

Qaçdım. Səkinə yuxulu gözlərini ovuşdura-ovuşdura:

– Anam evdə yoxdu, – dedi, – Biləsuvara yasa gedib. Səməndər əmini çağıraq?

– Hə.

Əl-ələ tutub küknarlığı keçdik. Cırcıramalar susmuşdu. Hardasa uzaqlarda hürən it də ərinib səsini kəsdi. Səməndər əminin darvazası açıq idi. Özü də həyətdə oturmuşdu. Siqaret çəkirdi. Bizi görüb qabağımıza yüyürdü.

– Nolub, İsa?

– Səməndər əmi, anamın ağrıları yenə başlayıb, – Bilmirəm niyə, məni ağlamaq tutdu.

– Gedək. Xəstəxanaya apararıq. – Səməndər əmi saçımı öpdü, – Siz gedin evə, mən qaçıb maşın çağırıram.

– Anam ölsə, mən... tək qalacam.

– Qorxma, ölsə gəlib bizdə qalarsan. – Hələ bu qaz Səkinənin dediyinə bax!

– Ölməyəcək, ölməyəcək... – Məni qucağına götürüb bağrına basdı; nəfəsi boyun-boğazımı yaladı, saqqalı üz-gözümü daladı. - Ölməyəcək, gözümün işığı!

 

***

 

– Həkim, boğuluram. Ölürəm mən... ölürəm.

– Ölməyəcəksən, gözümün işığı!

– Sən kimsən oğul... kimsən?

– Sənə yerkökü şirəsi çəkmişəm. İç bunu...

– Yerkökü?

– Hə. İstəsən, çuğundurla qarışdıraram.

Dikəlmək istədi. Bacarmadı. Anam o gecə necə zarıyırdısa, Səməndər əminin də sinəsindən eynən həmin səs qopdu. Dörd tərəfimizdə nə ki xəstələr yatırdı, elə bil, hamısı ağrı-acısını unudub bizim tamaşamıza dayandılar. Tibb bacılarının da əli işdən soyumuşdu, pıçıldaşıb mat-məəttəl baxırdılar. Birdən dəhlizdə səs-küy qopdu. Deyəsən, hansısa xəstə həkimlərə hədə-qorxu gəlirdi. Olur belə şeylər. Budəfəki tamaşa daha maraqlı çıxdı. Tibb bacıları bizi unudub baş-başa buraxdılar. Və nə yaxşı, belə oldu.

Səməndər əmi başını yastığa söykəyib udqundu. Bir də qəddini dikəltməyə çalışdı. Deyəsən, qollarının qüvvəti qayıdırdı.

– Allah, mənə güc ver. Mənə güc ver...

Əvvəlcə dirsəkləndi sağ böyrü üstə. Sonra ayaqlarını yığdı, dizlərinin taqətini toparlayıb oturdu.

– Axşamüstü itburnu çayı da dəmləyəcəm.

– İsa... – Səsi titrədi, – İsa... Sənsən, bilirəm.

– Mənəm, Səməndər əmi.

– Bilirdim ki, həkim olacaqsan.

– Sənə söz vermişdim. Yadındadır?

– Hə...

– Söz vermişdim ki, həkim olub anamın ağrılarına özüm dərman olacam.

– Hə. Sözünü tutdun.

– Amma sən gedib bir də qayıtmadın.

– Eh... Nə bilim, ay İsa. Hər şey yadımdadır. Hər şey! Gözümün qabağına gəlir, elə bil rahatlaşıram. Anan sağdır?

– Ölüb.

– Çoxdan?

– Hə, səkkiz ildir.

– Allah rəhmət eləsin. Nə qədər əziyyət çəkdi.

– Anamdan sonra rayona az-az gedirəm.

– O biri uşaqlar necə oldu? Qızın adı Səkinə idi.

– Səkinə də oxumaq istəyirdi. Qəbul ola bilmədi. Dədəsi Biləsuvara ərə verdi. İsmayıl Ankarada yaşayır. Yaxşı iş-güc qurub özünə. Hərdən danışırıq. Pünhan da rayonda taksi sürür.

– Evlənmisən?

– Evlənmişəm. Bir qızım da var.

– Nə yaxşı. Bilirsən nə yemək istəyirəm, İsa?

– Nə?

– Desəm, gülərsən mənə.

– De, de...

– Qaz ətinin soyutmasını. Evdə bişirtdirib gətirə bilərsən?

“Qa-aaa...”. İlahi! Bu nə idi? Özümdən asılı olmadan, qeyri-ixtiyari qaqqıldadım. Səməndər əmi şaqqanaq çəkib güldü. Güləndə üzünün dərin qırışları qarmon körüyü kimi açılıb-yığıldı. Xəstələr heyrətlə, təəccüblə yer-yerdən mənə sarı boylandılar. Əynimə geyindiyim skafandrın içində bədənimi soyuq tər basdı. İndi xəstələr ağıllarına nə gətirəcəklər? Gətirəcəklər ki, bunun özü xəstədir, ağıldan kəmdir, bizə nə çarə eləyəcək?

– Evdən yemək gətirməyə icazə yoxdur, – guya özümü o yerə qoymadım. – Sağal, səni də götürüb gedəcəm rayona. Qaz yeməyə.

– Gedərəm. Məni apararsan, ananın məzarını da görərəm. Təki bu namərd xəstəlikdən salamat qurtarım. Amma heç ağlım kəsmir.

– Sağalacaqsan. İnan mənə! Necə oldu, harda yoluxmusan?

– Bilmirəm.

– Yaxşı, Səməndər əmi, harda yaşayırsan, nə işlə məşğulsan?

– Gəl, başqa şeydən danışaq.

– Axı, öyrənmək istəyirəm ki, sən o vaxt niyə birdən getdin, sonrakı həyatın necə oldu?

– Nəyinə lazımdır? Bilməsən, yaxşıdır. Sənə bir şey demək istəyirəm.

– Aha...

– Ondansa soruş ki, niyə anamın məzarını görmək istəyirsən?

– Niyə?

– Kaş sənin ananı o vaxt razı salmağı bacarardım.

– ...

– Evlənməyə. Kaş onu evlənməyə razı sala bilərdim. Eh...

– ...

– Sən uşaq idin, belə şeyləri ağlın kəsməzdi. Çox çalışdım, çox dil tökdüm. Elə dedi ki, yazıqsan, mən yarımcan adamam, mənnən sənə arvad olmaz.

– ...

– Mənimki qadın sarıdan gətirmədi.

–...

– Eşdirsən məni?

– Hə-hə...

– Amma nə yaxşı belə oldu. Mən gəzərgi adamam. Yaralıyam. Onu da atıb gedərdim, səni də.

– Onsuz da atıb getdin.

– Dost kimi atdım. Qonşu kimi atdım. Amma ata kimi atıb getmədim. Bunun acısını ömrün boyu yaşayardın. Necə ki, mən yaşadım. Nə isə... Məni çox danışdırma, başına dönüm. Elə bilirsən, getmək mənə rahat oldu? Başa düşdüm ki, qonşu olsaq da, anana heç vaxt əlim çatmayacaq. Ona görə də ilim-ilim itmək lazım idi. Birdəfəlik. Ağır idi, amma bacardım. Sizdən ötrü çox darıxırdım. Gizlənqaç oynayırdıq, həmişə də mən yummalı idim. Düzdü? – Səməndər əmi kədərlə gülümsədi.

– Hə. Həmişə də bizi görərdin, amma özünü elə aparardın ki, guya yerimizi bilmirsən.

– Hə-hə... Siz qaçıb yorulanda saçınızdan tər qoxusu gələrdi. Ölərdim o qoxunu içimə çəkməkdən ötəri. O vaxt üzüyola uşaq idin. Qonşuların hər işinə yarayardın.

– İndi də çalışıram. Məsələn, qonşuların qapılarında zibil görəndə atıram. Bir də köhnə çörəkləri yığıb maşında saxlayıram, günaşırı bir yaşlı kişi götürüb toyuq-cücəyə aparır.

– Köhnə vaxtlarım olsaydı, mən də donuzlarıma aparardım.

– Donuz?

– Hə, Binədə donuz ferması var idi, bir az orda işlədim. Sonra gördüm özüm də donuza çevrilirəm, ayrıldım ordan. Xeyli vaxt donuz çoşqaları tez-tez yuxuma girdi. Görürdüm ki, özlərini dənizə atırlar.

– Nə?

– Sənə noldu? Niyə diksindin?

– Heç... Heç nə...

– İsa, axır vaxtlar yuxularımı da qarışdırıram.

– Nə görürsən?

– Belə qəribə yuxu idi. Qəribə də yox e, axmaq yuxu. Görürəm, bir yekə qurbağadır, kürəyini söykəyib dizimə, fıştırıq çalıb qabağında ilan oynadır. Hərdən də əlini əlinə vurur, ilan birdən yoxa çıxır. Qayıdanda ağzında qaranquş balalarını gətirib qurbağaya yedizdirir. Sonra...

– Ardını danışma, Səməndər əmi. Danışma...

 

***

 

İki həftədir bizi oteldə saxlayırlar. Evə, ailəyə yaxın düşmək qadağandır. Ancaq axşamlar görüntülü danışırıq. Ən çox qızımın qüssəsi mənə əzab verir. Axşama qədər elədiyi hər şeyi həvəslə, eşqlə mənə danışır:

– Ata, darıxıram sənin üçün. O qədər darıxıram ki, hər gün şəklini çəkirəm. Bax, bu bir, bu iki, bu üç... Plastilindən sənə oxşayan çoxlu adamlar düzəltmişəm.

Tbilisi prospektinin qəzəbli-deyingən sürücülərinin səhər-axşam siqnallarını indi ölüm sükutu əvəz edib. Səhər xəstəxanaya, axşam otelə... Əl-üzümü yuyub yemək üçün otel bələdçisinə zəng etmək istəyirdim. Növbətçi tibb bacısından zəng gəldi:

– Doktor, salam, axşamınız xeyir.

Səsi tanış gəlmədi. Deyəsən, növbə təzələnəndə əvvəlki tibb bacılarından hansısa biri ilə əvəz eləmişdilər.

– Hər vaxtınız xeyir.

– Doktor, xəstə Atayev Səməndər Mahmud oğlu sizinlə danışmaq istəyir.

– Nəsə olmayıb? Necədir vəziyyəti?

– Ciddi narahatlıq yoxdur.

– Telefonu ona verin.

– İsa... İsa...

– Səməndər əmi, necəsən?

– İsa, mən burda qala bilmirəm. Gəl, məni çıxar. Onsuz da öləcəm. Gəl, gəl məni apar burdan.

– Hər şey yaxşı olacaq. İnan mənə! Sağalmağına bir şey qalmayıb.

– Mən hər şeyi hiss edirəm. Axşam yatacam, səhər durmayacam. Bilirəm... Gəl, səni görüm.

– Gəlirəm. Gəlirəm... Çıxıram bu dəqiqə.

Palatalardan gələn xəstə iniltiləri bir az da çoxalmışdı. Xərəkdə halsız, heysiz uzanıb ümidi hər şeydən üzülən adamların ardı-arası kəsilmirdi. Tanıdım-tanımadım hamı ilə dilucu, başımı tərpətməklə salamlaşırdım. Palatanın qapısını açıb özümü içəri atdım. Xəstələrdən yatanı da var idi, yerində qurcuxanı da. Bircə inildəyən Səməndər əmi idi. Məni görəndə gücü ancaq əlini qaldırmağa çatdı:

– Çağırdım ki, yanımda olasan. Səni görmək istədim.

– Mən də gəldim.

– Burda qalmaq istəmirəm.

– Qalıb-qalmamaq heç birimizin əlində deyil. Heç nə bizim ixtiyarımızda deyil.

– Darıxıram.

– Lap az qalıb, vəziyyətin də yaxşılaşır.

– Darıxıram. Vallah, darıxıram.

Səməndər əmi başladı uşaq kimi ağlamağa.

 

***

 

Xəstəxana pəncərələri... Həyatla ölüm, sağlam canla xəstə bədən arasında uzandıqca uzanan intizarlı yol. İşıq gətirən, işıq aparan yol. Qaranlığı gizlədən, qaranlığı gətirən yol. Həmişə narahat-nigaran o yola boylanarsan, o yolda baxışarsan ölümün–həyatın ağ-qara siması ilə. 21 gün Səməndər əmi işıq gətirən o pəncərələrin sevincini çəkdi içinə. Boylandı ölümə sarı ki, görsün hələ gəlməyib, hələ qapını kəsdirməyib?

Dilində: –Ölürəm, -çarəsizliyi;
Qəlbində: – Yaşamaq istəyirəm, – təmənnası.

Divarın o üzündə – Allahın göyünün altında yel dəydikcə titrəşən qovaq yarpaqları bircə Səməndər əminin soluxan ümidlərini göyərtmirdi, hər pəncərədən neçə göz baxırdısa, hər pəncərədən neçə göz zillənirdisə, hamısının könlündə yaşıllanırdı. Göz vururdu, əl edirdi, əsib-titrədikcə divar dalına çəkilib içində ölüm xofunu gəzdirən bu zavallı adamlarla gizlənqaç oynayırdı. Qovaq yarpaqları başını aldadırdı, qəlbini oynadırdı onların. Ayağa durub ev üçün yır-yığış edəndə təkcə palata yoldaşları, tibb bacıları ilə görüşmədi Səməndər əmi. Qovaq ağacının yaşıl budaqları ilə də sağollaşdı. O qovaq budaqları, o qovaq yarpaqları da dəcəl uşaqlar kimi atılıb-düşüb sevindi.

Və bu da ayrılıq vədəsi. Bir-birimizə sarılıb lal-dinməz dayanırıq. Onun qolunun gücünü, əllərinin hənirini kürəyimdə hiss eləmək necə gözəl hissdir.

– Gözlərimə inanmıram. Mən ayaq üstəyəm. Mən ölmədim. Canım it canıdır.

Ləzzətlə gülür. Gözlərini qıyıb gülür. Dərin qırışlar titrəşir üzündə.

– Sənin zəngini gözləyəcəm.

– Bilmək istəyirəm ki, necə yaşayırsan, harda yaşayırsan. Mən də səninlə gedirəm.

– Başqa vaxt. İstəmirəm görəsən harda yaşayıram, necə yaşayıram.

– Səməndər əmi...

– Mənə tez-tez zəng elə. Vaxtın olan kimi məni apar rayona. Evimi görmək istəyirəm. Apararsan ananın məzarını görərəm. Bir də gedib doyunca qaz əti yeyərik. Yaxşı? Salamat qal, İsa.

Cibinə pul qoydum. Utandı. Amma gərək utanmazdı. Mən Səməndər əminin haqqını hələ çox qaytaracaqdım. O, taksiyə əl edib gözdən itdi. Özümü nə qədər güclü, nə qədər əzəmətli, nə qədər yenilməz hiss edirdim, İlahi! Sevincin bu qədərinə insan dözməzdi, mən dözürdüm! “Qa-aaaa...”

 

***

 

Həmin günün axşamı özümü bazarda halı qarışan qurbağa kimi hiss edirdim.

– İsa...

– Həə...

– Evə balıq almışam. Kaş sən də evdə olardın.

Deyəsən, o balıq quyruğunu alnıma söykəmək üçün bizə gəlmişdi.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.05.2025)