Söhbətləşdi: Cahangir Namazov (Jahongir Mirzo),

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Özbəkistan təmsilçisi

Həmsöhbətimiz — çağdaş ədəbiyyatşünaslığın tanınmış simalarından biri, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası (AMEA) Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun Müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı şöbəsinin baş elmi işçisi, Rusiya Təbiət Elmləri Akademiyasının həqiqi üzvü, AMEA-nın professoru, filologiya elmləri doktoru, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, “Qızıl qələm”, “Rəsul Rza” mükafatlarının, Rusiya Yazıçılar Birliyinin M.A.Şoloxov və Q.R.Derjavin adına ordenlərinin, həmçinin bir sıra beynəlxalq mükafatların laureatı, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının “İstinadda rekord” (2024) mükafatı laureatı, Azərbaycan Respublikasının Prezident təqaüdçüsü (2016–2017) Salidə Şərifovadır.

— İlk sualımızı belə səsləndirək. Azərbaycan ədəbiyyatı nədir?

— Azərbaycan ədəbiyyatı vaxt və məkan baxımından, geniş bir məfhumu əhatə edir. Milli ədəbiyyat ilk əvvəl ağız ədəbiyyatında, sonra isə yazılı ədəbiyyatda özünün əksini tapır.

Azərbaycan ədəbiyyatı dedikdə, bir tərəfdən, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvlərinin yaratdıqları ədəbiyyatı (şərti olaraq «rəsmi ədəbiyyat» adlandıraq), digər tərəfdən, gənclərimizin bədii əsərlərini, üçüncü tərəfdən, Azərbaycan Respublikasının ərazisini əhatə etməyən, lakin dil, problematika və ənənə baxımından, Azərbaycan bədii mühütün tərkib hissəsi olan və milliyətcə Azərbaycan xalqına (Mühacirət ədəbiyyatı, Cənubi Azərbaycan, Gürcüstan azərbaycanlıları, Dağıstan azərbaycanlıları, Türkiyənin Şimal-Şərqində yaşayan və bu gün türklər kimi tanınan əhali) və ya onun subetnoslarına (İraq türkmənləri, Suriya türkmənləri, Əfşarlar, Qacarlar və sair) aid olan müəlliflər tərəfindən yaradılan bədii əsərlər başa düşülməlidir. Bu üç tip «ədəbiyyat»ımız arasında ciddi fərqlərin olmaması, ilk növbədə özünü büruzə verir. Təəssüf ki, Azərbaycan ədəbiyyatına aid olan bu «ədəbiyyatlar» bir-birindən təcrid olunmuş şəkildə inkişaf edirlər.

Buna baxmayaraq, akademik sahədə tədqiqatlar aparılır, nəzəri problemlər tədqiq edilir. Bu baxımdan bir boşluq yoxdur. Lakin sadaladığımız üç tip ədəbiyyatımız təəssüf olsun ki, Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında vahid məfhum kimi kifayət dərəcədə tədqiq edilmir, vahid bir elmi metodoloji yanaşma formalaşmamışdır. Məsələn, meyxana janrının xüsusiyyətləri və onun nümayəndələrinin yaradıcılığı Azərbaycan ədəbiyyatının tərkib hissəsi kimi qəbul edilmir. Nizami Rəmzi və digər meyxana ustadları haqqında elmi dairələrdə diskurslar aparılmır. Gənclərimizin yaradıcılığının bir hissəsi olan rep də «rəsmi ədəbiyyat»a daxil ola bilmir. Ümümiyyətlə, gənc nəsil az tədqiq edilir. Bu proses tanınmamış gənclərə yox, həm də tanınmış, lakin gənc ictimai xadimlərə də aiddir. Ədəbiyyatşünas darilərədə koservativ bir durum formalaşmışdır. Məsələn, gənc şairəmiz Leyla Əliyevanın poetik yaradıcılığı haqqında siyasi məqamlardan uzaq olan «Leyla Əliyevanın poetik dünyası» adlı monoqrafiya qələmə aldım. Çünki bu xanım şairənin bədii yaradıcılığının elmi baxımdan tədqiq edilməsinin zamanı artıq yetişmişdir. Bir alim kimi Leyla Əliyevanın bədii yaradıcılğına obyektiv, sırf elmi və ədəbiyyatşünaslıq metodologiyası baxımından yanaşaraq tədqiq etdim. Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında gənc yazarlar formalaşmaqdadır. Bu gənc yazarların yaradıcılığı geniş elmi səviyyədə tədqiq edilməlidir. İkinci bir nümünə kimi Kəramət Böyükçölün yaradıcılığını misal gətirmək olar. Kəramət Böyükçölün roman janrında qələmə aldığı əsərlər bu günün prizmasından dəyərləndirilməlidir. Çox təəssüf ki, gənclərə biganəlik istər elmi dairələrdə, istərsə də, Yazarlar Birliyində özünü göstərməkdədir. Ona görə də, gənclər «rəsmi ədəbiyyat»dan təmasdan zorla uzaqlaşdırılmış halda yazıb yaradırlar.

«Rəsmi ədəbiyyat»ımızın ikinci bir paradoksu da maraq kəsb edir. «Rəsmi ədəbiyyat» nümayəndələrinin əksər hissəsi sosialist realizm cərəyanının tərkibində öz fəaliyyətlərinə başlamışdılar. Lakin bu gün Azərbaycan sosialist realizminə aid əsərlərin tədqiqi və təbliği aparılmır. Sanki bu dövr ədəbiyyatımızın lazım olmayan bir hissəsidir. Bu gün də yazıb yaradan şair və yazıçılarımız, dramaturqlarımız o ədəbi məktəbdən qaynaqlanıblar. Sosrealizmdə yaranmış ədəbiyyatı təbliğ etməmək trendə çevrilib.

— Bu gün Azərbaycan ədəbiyyatının oxucusu kimdir?

Bizi ilk növbədə düşündürən odur ki, bu gün yaranan ədəbiyyatımızın oxucuları kimdir? Cavab aydın şəkildə özünü göstərir. İlk növbədə, ədəbi dairələrdir. Hansı ki, əsərləri özümüz yazır, özümüz də oxuyuruq.

Daha sonrakı oxucu nəsli gənc nəsildir. Bu nəsil də özləri bədii əsərlərini yaradır, özləri də oxuyur. Yəni onların yazdıqları nə ədəbi dairələrin, nə də Yazıçılar Birliyinin marağında olmur.

Üçüncü kateqoriyaya aid olan oxucular kimi də həmişə milli axtarışda olan, milli şüura təsir edə biləcək əsərlərə tələbatı olan soydaşlarımızdır. Yəni Respublikamızda və ya qəribçilikdə yaşayan azərbaycanlılar və Azərbaycan subetnosuna aid insanlar.

Dördüncü kateqoriya, Azərbaycan xalqının şüurunun inkişafını tədqiq edən alimlər və ixtisasçılar. Nəzərə almaq lazımdır ki, həmsərhəd dövlətlərimizin elmi və ekspert dairələri ədəbiyyatımızın inkişafını daim maraq dairəsində saxlayır.

— Ədəbiyyatşünaslıqda insan mahiyyətinin təhlili daha çox hansı üslub və ya istiqamətdə təcəssüm olunur?

— Bədii üslub, elmi üslub, publisistik üslub, rəsmi-işgüzar üslub və danışıq üslubu kimi müxtəlif üslub növləri vasitəsilə hər hansı bir əsərin məzmunu, həmçinin müəllifin dünyagörüşü, emosional münasibəti və məqsədi ilə tanış olmaq mümkündür. Qeyd etmək lazımdır ki, eyni bir fikri müxtəlif üslubda ifadə etməklə, fərqli təsir və mənalar yaratmaq mümkündür. Ədəbiyyatşünaslıqda isə üslub dedikdə, biz realist, və romantik, modern və postmodern üslubların mədəniyyətin, zamanın və cəmiyyətin tələbləri ilə sıx bağlı olmasını və daim inkişaf etdiyini göstərə bilərik ki, bu üslublarda əsərlər qələmə alan müəlliflər insan mahiyyətini sosial, psixoloji və mədəni aspektlərini araşdıraraq özünəməxsus şəkildə ifadə etməyə qadirdilər.

Ədəbiyyatşünaslıqda tarixin müəyyən inkişaf mərhələsində bir-birinə zidd olan ideoloji mübarizə şəraitində qələm sahiblərinin ideyaca, məsləkcə, əqidəcə, daha çox üslubca birləşdikləri ədəbi cərəyanlarda isə insan xarakterini, ona məxsus mənfi və müsbət xüsusiyyətləri, bir növ davranışlarını anlamağa, sosial-iqtisadi şəraitin, siyasi hadisələrin və ictimai dəyərlərin insan xarakterinə təsirini açıqlamağa yardım edir. Konkret tarixi şəraitlə əlaqədar yaranan və konkret bir dövrlə bağlı ədəbi cərəyanlarda insan mahiyyətini anlamaq təbliğ olunmaqdadır. Məsələn, Azərbaycan ədəbiyyaşünaslığında XX əsrin əvvəllərində yaranmış mollanəsrəddinçilər və füyuzatçılar ədəbi cərəyanları öz dövründə yarandı, sonra tarixi arenadan çəkildi. Ancaq ədəbiyyatşünaslığımızda mövcud olan bu ədəbi cərəyanlarda insan mahiyyətinin təhlili ön sırada dayanırdı. Maraqlı məqam isə bu cərəyanlara aid olan qələm sahiblərinin müxtəlif üslubla fikirlərini əks etdirmələri idi. Belə ki, mollanəsrəddinçilər cərəyanı tənqidi realizmin, füyuzatçılar isə romantizm metodunun təzahür formaları kimi çıxış edərək, münasibətlərini əks etdirirdilər.

— Bir çox şair və yazıçılar eşq və məhəbbət fəlsəfəsinə böyük diqqət yetiriblər. Ədəbiyyatşünas kimi deyə bilərsinizmi, Azərbaycan ədəbiyyatında məhəbbət, eşq mövzuları insanın daxili mahiyyətini açmaqda hansı yeri tutur?

— İstər Qərb, istər Şərq, o cümlədən, Azərbaycan ədəbiyyatında, şair və yazıçılar insan duyğularına, məhəbbət mövzusuna bütün dövrlərdə münasibət bildirmişdi. Digər mövzularla müqayisədə bu mövzuya biganə qalınmaması aşıq-aşkar şəkildə özünü göstərməkdədir. Şərq ədəbiyyatı ənənəsi əsasında formalaşan Azərbaycan ədəbiyyatında məhəbbət və eşq mövzusunda insanın daxili mahiyyətinin açıqlanmasına üstün mövqe ayrılır. Bu məhəbbət və eşq mövzusunun yalnız hiss və duyğuların ifadəsi olmaması, həmçinin obrazın daxili və mənəvi aləmini açıqlamağa qadir olan vasitələrdən biri olması ilə bağlıdır. İstər folklor ədəbiyyatımızda, istərsə də klassik Azərbaycan ədəbiyyatında, istərsə də müasir ədəbiyyatımızda eşq və məhəbbət yalnz insanın insana olan məhəbbəti deyil, həm də Allaha olan ilahi eşqi də əks etdirir. Məhəmməd Füzulinin, İmadəddin Nəsiminin, Şah İsmayıl Xətainin, Mirzə Şəfi Vazehin, Molla Pənah Vaqifin, Hüseyn Cavidin və digər klassiklərimizin yaradıcılığında insanlar arasındakı sevginin, ilahi eşqin təbliğini görmək mümkündür. Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında realistlər və romantiklər tərəfindən insanın daxili mahiyyətinin əsas göstəricisi olan eşqin, məhəbbətin fərqli şəkildə təqdimini müşahidə etmək mümkündür. Belə ki, realistlər eşqi, məhəbbəti insanın xarakterini açan bir vasitə kimi, romantiklər isə insanın mənəvi azadlığının ifadəsi, yəni həyatın mənasının axtarışı kimi təqdim edirlər.

— Sizcə, bu gün müasir yazıçıların əsərlərində humanizm ideyaları nə dərəcədə əks olunur?

— Humanizm Azərbaycan ədəbiyyatının dayaqlarından biri olub və hal-hazırda vardır. Azərbaycan xalq yaradıcılığında, klassik Azərbaycan yazılı ədəbiyyatında, müasir ədəbiyatımızda humanist prinsiplər aparıcı yer tutur. Azərbaycan ədəbiyyatında humanistliyi təbliğ etməyən əsər yoxdur desək, heç də yanılmarıq. Çünki, yazarlar humanizm ideyalarını açıq və ya dolayı formada emosional şəkildə təqdim etməyə nail olurlar.

İnsana dəyər vermək, mərhəmət ideyalarının təbliği, insan azadlığı, müxtəlif etnik qruplara daxil olan mədəni irsə və ənənəyə ehtiram, müharibə və onun fəsadlarına etiraz və s. Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında Qarabağ mövzusu XX əsrin 90-cı illərindən bu günümüzə qədər aktuallıq kəsb etməkdədir. Qarabağ ağrı-acılarını əks etdirən bu mövzunu əks etdirən istər Birinci Qarabağ müharibəsi, istərsə də Vətən müharibəsi dövrlərində qələmə alınmış bədii nümunələrdə düşmənə qarşı zorakılığın təbliğindən uzaq durulması özünü qabarıq şəklidə büruzə verir. Fərəc Fərəcovun “Yaycı soyqırımı” kitabında Hacı Zeynalabdin Tağıyevin erməni qadınlarını qoruması epizodu fikirlərimizi təsdiq edir. H.Z.Tağıyevin insani xüsusiyyətlərini açıqlayan müəllif xalqımıza xas olan humanizmi təbliğ edir. Millətin atası adlandırılan Tağıyevin 1905-ci il hadisələri zamanı ona pənah gətirmiş 40 nəfər erməni arvad - uşağnı xilas etməsini kitabda əks etdirir. Müəllif bu missiyanı yerinə yetirən Hacının yalan danışmasını qəbahət hesab etmir. Hətta erməniləri qorumaq üçün müqəddəs kitabımız Qurana yalandan and içməsi məqamına millət atasının öz dili ilə aydınlıq gətirir.

Ədəbiyyatımızda torpaqlarımıza kəm gözlə baxanlarla mübarizə aparan döyüşçülərimizin humanistliyi Aqil Abbasın “Dolu” romanında da özünü büruzə verir. Yazıçı Azərbaycan döyüşçüsünün humanist əməlini başa düşməyən digər azərbaycanlı döyüşçülərin daxili aləmlərini onların dialoqlarında açıqlayır. Aqil Abbas cəmiyyət üzvlərinin mənəvi dünyasını xarakterizə edən mentalitetin sosial amillərin təsiri ilə davranış stereotipləri sisteminə çevrilməsinə toxunur. Mentalitet anlayışını bir fərdin düşüncəsi və davranışı ilə əlaqələndirməyən müəllif romanda bir obraz daxilində və ya obrazın dili vaitəsilə milli mentaliteti qabarıq şəkildə əks etdirir. Bu amilin əsir düşmüş erməni qızından qisas almağı mənliyinə sığışdırmayan və bu səbəbdən özünü söyən döyüşçünün dili ilə verilməsi məqamı diqqətdən yayınmır. Əsir düşmüş “axçiyə” – erməni qızına qarşı əxlaqsızlıq edə bilməməsi üçün özünü qınayır. Azərbaycanlı döyüşçünün keçirdiyi iztirablar real şəkildə əsərdə əksini tapır: “dəxli yox idi ki, bəlkə də günün birində bu qız onu vuracaqdı, amma indi onun qarşısında sabah onu vuracaq bir düşmən görmürdü. Tanrının yaratdığı və ondan imdad diləyən bir varlığı görürdü. Bəlkə də uşaqlar bu qızı güllələsəydilər fərqinə varmazdı, amma zorlanmasını qəbul edə bilməmişdi. Və qızcığazı kolluğa basmaq istəyən uşaqları saxlamışdı:

– Dəyməyin!

Araya mübahisə düşmüşdü.

– Bəs onlar bizimkiləri zorlaya bilər?!

– Biz erməni deyilik!”

Axşam erməni qızını buraxdığına görə danlananda isə verdiyi cavabla gözümüz önündə qeyrətli, mərd azərbaycanlı kişisinin obrazını yaradır: “Komandir, mən arvad davası eləmirəm, torpaq davası eliyirəm”.

— Qadın yazarların səsi: mövzu, texnika və ictimai təsir baxımından hansı tendensiyaları müşahidə edirsiniz?

— Qadın yazarların yaradıcılığından bəhs edərkən, belə fikir mübahisə obyektinə çevrilmiş və müxtəlif yanaşmalar formalaşdırmışdır ki, müəllifin qadın olması, yəni cinsi fərqlərə görə bölünməsi, əsərin əsas qəhrəmanı qadın olması, əsərin mövzusunun hər hansı bir qadının taleyi ilə bilavasitə və ya bilvasitə bağlı olması amilləri ilə əlaqəli olması əsas götürülür. Qeyd etmək lazımdır ki, bu zamanda alim və tənqidçilər, vahid bir anlama gələ bilməmişlər. Bir sıra rus ədəbiyyatşünaslığında qadın ədəbiyyatı ideya və stilistika əsasında seçilirsə, ingilis ədəbiyyatşünaslığı əsasən, müəllifin cinsi mənsubyyətini əsas meyar kimi qəbul edirlərsə, fransız ədəbiyyatşünaslığı qadın mətninin məsumluğu və xüsusi «cisimin» mətnə müdaxiləsilə yaradılan azadlığı tədqiq edir. Fransız yazıçısı Elen Siksin “Başqa güzgü” (1974), “Meduzanın gülüşü” (1975), “Tək olmayan cins” (1977) əsərlərində qadın bədii stilin müəllifin cinsindən asılı olmadığını tezisini irəli sürür. Rus ədəbiyyatşünaslığına da bu mövqe yaxındır. Məsələn, O. Qavrilina “qadın ədəbiyyatı” («женскаялитература») terminini işlədir və onun iki əsas xüsusiyyətdə özünü göstərdiyini vurğulayır. Biri geniş mənada, yəni qadınlar tərəfindən məzmunundan asılı olmayan yazılmış hər hansı bir əsər, ikinci isə, dar mənada, qadının hər hansı mətndə qadın dünyagörüşünün əks etdirilməsi. Təsadüfi deyil ki, ingilis ədəbiyyatşünaslığında qadın ədəbiyyatının əsas metodu qinotənqiddir. Bu termin amerika ədəbiyyat tədqiqatçısı Eleyn Şovalter (Elaine Showalter) tərəfindən ilk dəfə “Yeni feminist tənqidi” (1985) kitabında istifadə edilmişdir. Tədqiqatçı feminist tənqidlərin kasadlığını göstərmək məqsədilə qinotənqidə müraciət etmişdir. Məhz qinotənqid qadınları yazıçı kimi öyrənilməsinə əsaslanan ixtisaslaşmış tənqidi diskursdur. Qinotənqidin predmeti qadın yazıçısının yazı manerasının xüsusiyyətləri (üslubu), dil problemi, qadın nəsrində mövzu yaratmaq üsulları (mövzu), qadınlar tərəfindən yaradılmış ədəbiyyatın differensial xarakteristikasını interpretasiya edilməsi, qələmə aldığı əsərin quruluşu və janrı, “qadın yaradıcılığı”nın dinamıkası, qadın müəllifin mətndə reprezentasiyası, qadın ədəbiyyatının ənənələrinin qanunları və tərəqqisidir.

Qadın yazarların yaradıcılığında qadın obrazları hər şeydən əvvəl, qadın şüurunda real dəyişikləri əks etdirir. Qadın ədibləri qələmə aldıqları bədii nümunələrdə əsrlər sonra müasir qadını tanıda biləcək obrazlar yaratmağa cəhd etmirlər. Qadın ədiblərin yaratdıqları qəhrəmanlar tarixi və sosial proseslərə bilavasitə nəzarət etmək iqtidarında ola bilmir. Bu baxımdan da, öz müqəddəratını təyinetmə probleminin qarşılıqlı əlaqəsi yazıçı ədiblərlə və onların qəhrəmanları arasında inkaredilməzdir. Bir sıra tədqiqatçılar isə yalnız yazıçı qadınların qadın obrazlarını yaratması tezisinin əsassız olmasını özünü məhz qadın yazarlarının qələmə aldıqları əsərlərdə göstərdiklərinə də toxunurlar.

Qadın yazarların qələmə aldıqları bədii nümunələrdə şəxsi və kollektiv yaddaş qabarıq şəkildə əksini tapır. Məsələn, Fəriba Vəfinin “Zirzəmi quşu” əsərində zəngin həyat hadisələri, mürəkkəb əhvalatlar, insan taleləri və xarakterləri bədii lövhələrlə geniş, əhatəli şəkildə əks etdirilir. Əsərin “şüur axını” metodunda təqdim edilməsi də diqqətdən yayınmır. “Şüur axını” metoduna əsaslanan əsərdə təsvir edilən hadisələr əsərin qəhrəmanının ətraf aləmlə qarşıdurması fonunda və baş qəhrəmanın düşüncələrində təqdim edilir. Bəllidir ki, daxili monoloq, ağıldan keçən qarışıq fikir və hisslərin olduğu kimi təqdiminə şərait yaradan ədəbi texnika modernizm ədəbi cərəyanına xasdır. Şüur axını XX əsr modernizm ədəbiyyatında istifadə edilməyə başlayan, psixologiyaya aid üsul kimi diqqəti cəlb edir.

Texnika baxımından da qadın yazarların yaradıcılığında janrların sintezi diqqətdən yayınmır. Nəzm, nəsr, dram və s. qarışığından yaranan hibrid formalarda yazıb yaradan qadın yazarlarından biri də Günel Anarqızıdır. Onun “Sərhədsiz səma” pyesi radio - pyes növündə təqdim edilir. Pyesdəki hadisələr iki obrazın, yəni 70-80 yaşlarında olan Azərin və 21 yaşlı Şahidin vasitəsilə həyata keçirilir. Hadisələr hər iki obrazın dialoqları fonunda və replikalarla əks etdirilir: “Sükut.

Azər: – Qağa, sən – o tarixlərə düşəcək, bitməyən gecənin səhəri həlak olan həmin o Qəhrəman oldun. Sonralar adına nəğmələr qoşulan, şeirlər həsr olunan qəhrəman. Doğulduğun küçənin adını dəyişib ona sənin adını qoydular, məktəb dərsliklərində sənə ayrıca paraqraflar ayırdılar, adına mükafatlar təsis etdilər, hətta fəzada yeni kəşf edilən ulduza da Şahid adını verdilər...

Şahid (heyrətlə):

– Mən neylədim ki?..

Azər: – Qağa, sən Azərbaycanın bayrağını Xankəndində sancan ilk əsgər oldun”.

Günel Anarqızının “Sərhədsiz səma” radio - pyesini nəzərdən keçirdikdə, pyesin semantik hissəsi daha kiçik komponentləri, yəni hadisələri, epizodları, şəkilləri ehtiva edə bilən akt və ya hərəkətləri də göstərir.

Avtobioqrafik elementlərə qadın yazarların yaradıcılığında yer almasının da şahidinə çevrilirik. Məsələn, Türkiyə tarixinin önəmli simalarından olan Sürəyya Ağaoğlunun bioqrafik faktlarla bədii uydurmanı qarışığı kimi müəllifi olduğu “Bir Ömür Böyle Geçti: Sessiz Gemiyi Beklerken” adlı memuar əsərində avtobioqrafik elementlərlə üzləşirik. Əsər Sürəyya Ağaoğlunun həyatına aid faktlar əsasında yaradıcı surətdə əsərdə fakt və sənədin iki müstəqil hadisə kimi təzahür etməsi baxımından maraq kəsb edir. Yazıçı bədii istedadının gücü sayəsində yalnız öz həyatının müəyyən qismini deyil, həm də digər tarixi şəxslərin həyatlarını işıqlandırır. Tarixi şəxsiyyətlərin təqdim edilməsində diqqəti cəlb edən məqam məhz müəllifin öz atası – Əhməd bəy Ağaoğlu ilə əlaqəli hadisələri real faktlar əsasında nəql etməsidir.

Bir məqama toxunmaq lazımdır, vurğuladığımız bütün amillər bir daha təsdiq edir ki, qadın yazarlar ədəbiyyatda gender bərabərliyini təbliğ etməklə kifayətlənmir, ictimaiyyətin maraq dairəsində olan bir çox aktual məsələləri identifikasiya prosesinin məhsulu kimi əks etdirirlər.

— Postmodern romanlarda gerçəklik çox zaman rəmzlər və qeyri-iradi axın vasitəsilə verilir. Sizcə, bu üslub oxucuya bədii həqiqəti daha dərindən anlama imkanı verirmi?

Postmodern romanlarda hadisələr xarici gerçəkliklə tam uyuşan əhvalatı xronoloji ardıcıllıqla davam etmədiyinin, bədii mətndə “dünən – bu gün – sabah”, “səbəb – nəticə” əlaqələrinin sındırılmasının da şahidi oluruq. Buna parlaq nümunə Aydın Talıbzadənin “Kəpənək modeli. 102” romanıdır. Romanın quruluşu dağınıq təhkiyədə, zaman müstəvisi isə xaotik şəkil düzümündədir. Postmodern romanlarda rəmzlərin çoxluq təşkil etməsi, süjetin parçalanmış şəkildə təqdimi, qeyri realığın reallıq kimi, reallığın isə qeyri-reallıq kimi təqdimi bəzən oxucunu anlaşılmazlıqlar qarşısında qoyur. Bu da əsərin məzmununu tam anlamağa mane olur. Onun janrı, problematikası və s. ətrafında müxtəlif fikirlərin yaranmasına səbəb olur. Məsələn, Kamal Abdullanın “Yarımçıq əlyazma” romanının oxucu ixtiyarına verildikdən sonra, əsər və müəllifi ətrafında baş vermiş müzakirələr fikrimizə əyani sübutdur. Azərbaycan postmodern romanı nümunəsi Şəmil Sadiqin “OdƏrlər” romanında Hüseyn Cavidin və İsa Hüseynovun əsərləri ilə sıx intertekstual əlaqələrin müşahidə olunması diqqətdən yayınmır. H. Cavidin qələminə aid “Ölüm var ki, həyat qədər dəyərli…” ifadəsi epiqraf kimi verilməsi, həmçinin Şəmil Sadiqin əvvəlki romanları ilə intertekstual əlaqələri “OdƏrlər” romanında müşahidə etmək olar. Bütün bunlar oxucuya əsərdə müəllif tərəfindən təqdim edilən simvolları çözməyə, mətnin alt qatındakı məna oyunlarını görməyə vadar edir.

Bütün bunlara baxmayaraq, postmodern ədəbiyyatda gerçəkliyin oxucu və müəllif arasında birgə yaratdığı oyun olmasının, tarixdən ibrət almaq deyil, tarixin özünü oyun materialına çevirmək məqsədi güdmələrinin şahidi oluruq. Çünki postmodernist yazarlar gerçəkliyə, əsasən də, tarixi hadisələrdə subyektiv yozumlarla fərqli izahların olduğunu iddia edirlər. Postmoderndə fraqmentarlığın hökm sürdüyü yeni dünyada dəyişən fakt və hadisələr özü öz içində yenidən yazan bir tarixdir. Postmodern romanlarda da tarixi qəhrəmanların adi insanlara çevrilməsinin şahid oluruq. Postmodern romanlarda sosial siyasi proseslərin təzadlı məqamların tarixi şəxsiyyət olmuş bədii qəhrəmanların simasında əks olunması maraq kəsb edir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu tarixi şəxsiyyətlər müəllif interpretasiyasında verilir. Yazarlar tarixi şəxsiyyətlərin bədii obrazlarını və onların tarixi prototipləri arasında fundamental fərqləri şüurlu şəkidlə yaradırlar. Bu tarix müəllif interpretasiyası ilə sıx əlaqəlidir. Məsələn, Kamal Abdullanın “Yarımçıq əlyazma” romanında tarixi şəxsiyyət olmuş görkəmli Azərbaycan dövlət xadimi və şairi Ş.İ.Xətainin bədii obrazı ilə yanaşı, “Kitabi Dədə Qorqud” dastanındakı dastan qəhrəmanları Dədə Qorqud, Qazan xan, Beyrək, Burla xatun romanda təhrif olunurlar. Bu təhriflərə baxmayaraq, oxucu diqqətini postmodern üslubda təqdim edilən bədii həqiqətləri qeyri-müəyyən və çoxvariantlı şəkildə anlamağa yönəldir.

— Elmi tədqiqatlarınızda “janr çoxşaxəliliyi”ni də tədqiq edirsiniz. Müasir Azərbaycan ədəbiyyatında dünya ədəbiyyatından fərqli olaraq yeni janrlarda nümunələr yaranırmı?

— Doğru vurğuladınız ki, elmi tədqiqatlarımın əsas tədqiq obyekti ədəbiyyat nəzəriyyəsi, əsasən də, ədəbi növ və janrların tədqiqidir. Elmi tədqiqatlarımda əsasən, roman janrının həm Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında, həm də dünya ədəbiyyatşünaslığında keçdiyi tarixi yola müqayisəli şəkildə nəzər salaraq, romanın ədəbi növ və janr anlayışlarına vahid yanaşmanın olmamasına, roman janrında büruzə verən janr qarışıqlığına toxunmuşam.

Nizami Gəncəvinin «Xosrov və Şirin», «Leyli və Məcnun» və «İsgəndərnamə», Abdulla Şaiqin «İki müztərib», S.M.Qənizadənin «Məktubati Şeyda bəy Şirvani», Sabir Rüstəmxanlının «Göy Tanrı», «Ölüm zirvəsi», «Difai fədailəri», Mövlud Süleymanlının «Köç», Kamal Abdullanın «Yarımçıq əlyazma», Əlibala Hacızadənin «İtkin gəlin» trilogiyası, Məhəmməd Hüseyn Şəhriyarın «Heydər-Baba», Qabilin (Q. İmamverdiyev) «Nəsimi», Nəriman Həsənzadənin «Nəriman», Vidadi Babanlının «Gizlinlər», Anarın «Ağ qoç, qara qoç», İlqar Fəhminin «Akvarium», Elçin Hüseynbəylinin «Şah Abbas», Kəramət Böyükçölün «Çöl» və s. əsərlər janr qarışıqlığı nümunələridir. Bu da ədəbiyyatımızın zənginliyini əks edir.

Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı bu günkü günümüzdə dünya ədəbiyyatında baş verən dəyişikliklərə və yeniliklərə biganə qalmır. Məsələn, Müstəqillik dövrü ədəbiyyatında Qarabağ mövzusunu əks etdirən roman nümunələrini əks etdirən «Qarabağ romanı» janr forması fikrimizcə əyani sübutdur. Müasir ədəbiyyatmızda Qarabağ mövzusunu əks etdirən roman nümunələri iki dövrü özündə ehtiva edir: Birici Qarabağ müharibəsini ədəbiyyatda əks etdirən roman nümunələri və 2016-cı ildən sonrakı hadisələrə həsr olunan, o cümlədən 44 günlük Vətən müharibəsini əks etdirən, roman nümunələri. Birinci Qarabağ müharibəsindən 2016-cı ilədək zaman axarında, Qarabağ mövzusunda yaradılmış romanların özəl xüsusiyyətlərinə görə roman janrının yeni bir növünün – «Qarabağ romanı»nın formalaşmasının şahidi oluruq. Birinci tip «Qarabağ romanı» ilə ikinci tip «Qarabağ romanı» arasındakı özəlliklərə diqqət yetirdikdə, oxşar və fərqli cəhətlər müəlliflərin istəklərindən deyil, problemin xarakter və məzmunundan irəli gələn fərqli xüsusiyyətlər kimi meydana çıxır. Birinci tip «Qarabağ romanı»nda əsərin finalı gələcəyə yönəlmiş olur, torpaqlarımızın işğaldan azad edilməsi uğrunda mübarizəyə çağırışı və milli intibaha ümidi bədii dillə əks etdirir. İkinci tip «Qarabağ romanı»nda Azərbaycan millətinin apardığı mübarizənin zəfərlə başa çatdırılması, Qarabağın və torpaqlarımızın işğaldan azad edilməsi, qələbə və qalibiyyətin sevinc notları və s. əksini tapır. Birinci tip «Qarabağ romanı»nda aparılan mübarizə Azərbaycan millətinin olum və ya ölüm seçiminə çevrilir, bunun nəticəsi kimi gələcəkdə qələbənin təmin edilməsi ilə milli dirçəlişə inama önəm verilir, Qarabağın azad edilməsi intibah yolunda zəruri bir addım kimi qiymətləndirilir. Birinci tip «Qarabağ romanı»nda əsas qəhrəman itki və məğlubiyyətlərinə baxmayaraq, əzəli torpaqlarında asudə yaşamaq haqqına malik Azərbaycan xalqıdır. İkinci tip «Qarabağ romanı»nda isə əsas qəhrəman əzəli torpaqlarını azad edən Azərbaycan Ordusu, Azərbaycan zabiti və əsgərləridir. Göründüyü kimi, Azərbaycan ədəbiyyatı janr baxımından daim inkişaf və tərəqqi prosesindədir.

— Yeni texnologiyalar — internet, sosial şəbəkələr, hətta süni intellekt ədəbiyyata daxil olub. Sizcə, bu proses yaradıcı şəxsiyyətini zənginləşdirirmi, yoxsa saxtalaşdırırmı?

— Son dövrlərdə hətta ziyalılarımızın sadəcə vasitə olan süni intellektə müraciət etmələri dəb halına düşüb. Elmi yanaşmalarını belə süni intellektin yardımı ilə həyata keçirirlər. Təbii ki, bu cür elmi əsərlər insan düşüncəsinin məhsulu olmadığı üçün çıxarılan elmi nəticə sönük və anlaşılmaz alınır. Ədəbiyyat sahəsində də maşın və ya proqram təminatının intellekti olan süni intellektin yaratdığı bədii nümunələr insan ideyasından qaynaqlanmasına rəğmən, insan ruhunu əks etdirə bilməməsi baxımından bu gün zəifdir. Gələcəkdə nə olacağı isə bəlli deyil. Ola bilsin ki, süni intellekt insanların ruhunu, estetik zövqünü oxşaya bilən bədii nümunələr yarada bilsin. Çünki tədqiqatının müxtəlif alt sahələri xüsusi məqsədlər və xüsusi alətlərdən istifadə ətrafında cəmlənən süni intellekti yaradan da insandır, onun ideya və düşüncələridir.

Ancaq yeni texnologiyaların tərəqqisi bəzi sahələrin arxa plana keçməsinə zəmin yaradır. Artıq gənclər 20-30 il əvvəl olduğu kimi kitabxanalarda kitab oxumağa vaxt sərf etmir, elektron kitablardan yararlanırlar. Texnologiyanın tərəqqisi kitabxanalardaki kitabların elektron şəkildə, yəni kitabların pdf şəklində mütaliəsini ön plana çıxarır. Bu artıq elmi dairələrdə də aktuallıq kəsb etməkdədir. Tədqiqatçılar imkan daxilində elektron kitabxanalardan istifadə etməklə, jurnal və dərgiləri, elmi tədqiqatları əks etdirən dissertasiya və avtoreferatları və s. elektron şəkildə mütaliə etməsinə üstünlük verirlər. Hətta tədqiqatçıların elmi tədbirləri də texnologiyaların köməkliyi ilə onlayn şəkildə həyata keçirilir. Alimlər elmi konfrans, simpozium, konqress və və bir çox elmi tədbirlərə elmi texnologiyanın yardımı ilə onlayn şəkildə qatılır, fikir mübadiləsi aparır, özlərinin elmi yeniliklərini dünya alimlərinə təqdim edirlər. Bu baxımdan, elmi texnologiyanın tərəqqisi sənətin formasında və çatdırılma yollarında böyük dəyişikliklər yaratdı. Bunlar onu göstərir ki, elmi texnologiyalar vasitəsilə sənət, elm və s. vizuallaşmaqdadır.

— Cəmiyyətdə bu günkü klassik əsərlərin qəbul edilməsində hansı çətinliklərlə üzləşilirlər?

— Müasir dövrümüzdə cəmiyyətdə klassik əsərlərin qəbul edilməsində çətinliklərlə üzləşilməsi qabarıq şəkildə özünü göstərir. İlk növbədə, klassik əsərlərin orijinaldan oxunub qavranılmasında, onların dünya arenasında təbliğində çətinliklər özünü büruzə verir. Bu çətinliklər də ədəbiyyatımıza, xalqın milli şüurunun sonrakı tərəqqisinə mənfi təsirlərini göstərməkdədir. Bəllidir ki, klassik əsərlər dilimizdə işlənilməyən arxaik sözlər və ifadələrlə də zəngindir. Xüsusilə də, klassik poeziyamızda istifadə edilən bədii ifadə və təsvir vasitələrinin anlaşılmaması, daha dəqiqi istifadə edilən rəmz və sufi simvolların, məcazların və s. anlaşılmamasında bu məqamla üzləşirik. Ədəbiyyatımızda klassik əsərləri, yəni əski əlifba ilə qələmə alınmış əsərləri, ərəb və ya fars dilində qələmə alınmış əsərləri günümüzdə oxuyub anlamaq yalnız çətinlik yaratmır, həmçinin ədəbiyyat elmi ilə professional şəkildə məşğul olan tədqiqatçılara da çətinlik yaratmasının şahidi oluruq.

Klassiklərimizin yaradıcılığının başqa xalqlar tərəfindən özünküləşdirilməsi prosesi bu zaman qabarıq şəkildə həyata keçirirlir. Məsələn, hamımıza yaxşı bəllidir ki, Yunus Əmrə yaradıcılığı ümumtürk ədəbiyyatının vacib bir hissəsidir. Yunus Əmrənin bədii yaradıcılığını əsasən dil baxımından “tərəkəmə-qarapapax ağzı”nda yazıb-yaratması haqqında tezislərini irəli sürülməsinə rəğmən onun yaradıcılığı ətrafında mübahisələr bu gün də səngiməmişdir. Tarixə diqqət yetirdikdə, şahidi oluruq ki, “Tərəkəmə-qarapapax” tayfası Azərbaycan xalqının etnogenezis prosesinin tərkibinə daxil olan tayfalardan biridir. Bu baxımdan da, Yunus Əmrəni Azərbaycan ədəbi mühitinə aid olması haqqında müddəanı səsləndirmək olar.

Yunus Əmrə yaradıcılığının Türkiyə oxucu kütləsi üçün olduğu kimi deyil, STT-yə (Standard Türkiye Türkçesi) uyğunlaşdırılaraq təqdim edilməsi türk tədqiqatçılar tərəfindən təbliğ edilir. Ədibin yaradıcılığının by cür təqdim edilməsi təəssüf doğurur. Yunus Əmrənin STT-yə (Standard Türkiye Türkçesi) “tərcüməsi zamanı” səhvə yol verilir ki, ədibin qələmə aldığı nümunələr ilkin mənasının itirilməsinə səbəb olur. Xüsusi olaraq qeyd edilməlidir ki, Yunus Əmrə yaradıcılığı oxuculara “tərcüməsiz” yəni STT-yə (Standard Türkiye Türkçesi) uyğunlaşdırılmaması baxımından təqdim edilməlidir.

Yunus Əmrənin yaradıcılığına aid olan nümunələrin yarıdan çoxu türk tədqiqatçıları tərəfindən ona aid edilməmişdir. Ona görə də Yunus Əmrə yaradıcılığı STT (Standard Türkiye Türkçesi) baxımdan deyil, “tərəkəmə-qarapapax ağzı”na aid bədii nümunələr kimi tədqiqata cəlb edilməlidir.

Daha sonra Səyat Nəva yaradıcılığının da başqa millətlər tərəfindən özünküləşdirilməsinin şahidinə çevrilmişik. Səyat Nəvanın özününküləşdirilməsi prosesi bu gün də özünü göstərməkdədir. Səyat Nəvanın milli mənsubiyyətinin dəqiq təqdim edilməsi zəruri məsələ kimi diqqəti cəlb edir. Səyat Nəva poetik nümunələrində ələviliyi təbliğ etmişdir. Səyat Nəva Səfəvilik təriqətinin meydanda olduğu dövrdə yaşamış, yazıb-yaratmışdır. Şeirlərində Şah İsmayıl Xətaiyə müraciət etməsi bundan irəli gəlir. Şair Şah İsmayıl Xətaini özünə pir hesab etmiş və bu təriqətin ideyasının daşıyıcısı olmasını əks etdirmişdir.

Suriyada türk tayfalarının məskən salması, kök baxımından digər türkdilli xalqlarla sıx bağlı olması bəllidir. Suriya və İraq türkmənləri Azərbaycan ədəbiyyatının klassikləri Məhəmməd Füzuli və İmadəddin Nəsimini öz müəllifləri hesab edirlər.

Yunus Əmrə, Şota Rustaveli, Məhəmməd Füzuli, İmadəddin Nəsimi, Səyat Nəva və d. ədiblərin yaradıcılıqları bizə anlatdı ki, milli irsimizin başqa millətlər tərəfindən özününküləşdirilməsi cəhdlərinin qarşısının alınması istiqamətində işlərin aparılması ədəbiyyatımızın prioritet addımlarından birinə çevrilməlidir.

Xüsusilə də son dövrlərdə ümumtürk arenasına çıxa bilmiş və vahid ümumtürk dövləti yaratması ideyasını əks etdirən əsərlərin təbliğinə yer ayrılmalıdr. Bu əsərlər nə sırf Azərbaycan oxucusuna, nə də ki, sırf Türkiyə oxucusuna deyil, ümumtürk oxucusuna ünvanlanmalıdır. Həmin əsərlərin düşüncə zənginliyi və geniş zaman əhatəsi kontekstində xalqın taleyini əks etdirməsi ilə də maraq kəsb edirlər. Məsələn, belə əsərlərdən biri də Sabir Şahtahtının “Yosun kokusu” romanıdır ki, son dövrlərdə qələmə alınmış yeni ümumtürk ədəbiyyatının nümunəsi kimi maraq kəsb edir. Əsərin ümumtürk kontekstində yaranması Sabir Şahtahtını ümumtürk yazıçısı kimi qəbul edilməsini təlqin edir. Ümumtürk ideologiyasının həyata keçirilməsi sahəsində atılan bir addımdır. Bu özünü ictimai rəydə ciddi əks-səda yarada biləcək əsərdə hadisələrin baş verdiyi məkanlarda göstərə bilmişdir. Əfqanıstan, Rusiya (Sibir, Altay və s.), Azərbaycan, Türkiyə, Liviya və s. məkanlar türk xalqlarının bu region və ölkələrdə yaşamasını əks etdirən əsər kimi dəyərləndirilməlidir.

— Müsahibəmizi son sualla yekunlaşdırmaq istərdim. Müasir Azərbaycan ədəbiyyatının tədqiqi sizi qane edirmi? Müasir Azərbaycan ədəbiyyatının təbliği müasir dövrümüzdə qənaətbəxşdirmi?

— Azərbaycan ədəbiyyatı müasir zamanda tədqiq olunmur desək, haqsızlıq etmiş olarıq. Əlbəttə tədqiq olunur. Elə götürək AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun apardıqları tədqiqatları. Bu tədqiqatlar Azərbaycan ədəbiyyatının bütün sahələrini əhatə edir. Ədəbiyyat tarixçiliyi, ədəbiyyat nəzəriyyəsi, ədəbi əlaqələri və s. kimi sahələr geniş şəkildə tədqiq edilməkdədir. Ancaq müəyyən boşluqların olması özünü göstərməkdədir. Akademik yazarlar gənclərin bədii əsərlərini tədqiqat predmetinə daxil etməyə tələsmirlər. Azərbaycan Yazıçılar Birliyi də gənclərin bədii əsərlərinə biganə yanaşır.

Digər ədəbi janrlardan fərqli olaraq, ciddi ədəbiyyat nümunəsi kimi qəbul edilməyən, qadağalarla da üzləşən meyxana janrının zəngin və qədim ənənələrə malik olması, xalqın məişətinin ayrılmaz tərkibinə çevrilməsi qabardılmalıdır. Əliağa Vahidin davamçısı olan Nizami Rəmzinin meyxana sənətinin təkamülündə əvəzsiz xidmətləri, dövrün problemlərinə yanaşması baxımından cəmiyyətin sosial palitrasını yarada bilməsi geniş tədqiq edilməlidir. Zəngin yaradıcılıq yolu keçməyə qadir olmuş Nizami Rəmzinin toxunduğu məsələlərə yeni metod və üsullarla yanaşılmalı, demək istədiyi fikirlər yeni düşüncə prizmasından açıqlanmalıdır. Yaşadığı dövrün ideologiyasına uyğun olmayanbədii nümunələr yarada bilmiş Nizami Rəmzi cəsarəti ilə xalqın yaddaşında yer ala bilsə də, yaradıcılığı bu gün böyük Azərbaycan ədəbiyyatının tərkibinə daxil ola bilmir. Halbuki, ciddi ədəbiyyat nümunəsi kimi qəbul edilməyən meyxana janrı digər ədəbi janrlardan fərqli olaraq, zəngin və qədim ənənələrə malikdir. Xalqın məişətinin ayrılmaz tərkibinə çevrilmiş meyxana daha çox improvizasiyanı özündə əks etdirərək onu inkar edilməsinə və qəbul edilməməsinə rəğmən yaddaşlarda özünü yaşatmağı bacardı.

Meyxanaya olan münasibət Azərbaycan cəmiyyətində repə də eyni olmuşdur. Azərbaycan mədəniyyətində özünəməxsus yer tutan repə gənc və yaşlı nəsil arasında bir mənalı münasibətin olmaması bəlli bir faktdır. Yaşlı nəsil gənc nəslə nisbətən repi qəbul etməməsi ilə gündəmdədir. Repin qəbul edilməməsinin səbəblərindən biri onu müşayiət edən musiqi deyil, bəzi rep nümunələrində qəbahət hesab edilən, ədəbi dildə işlənməyən kobud söz və ifadələrin, əsasən də topikanın, yəni hər kəsə bəlli olan, çeynənmiş fikirləri səsləndirən şeir mətni olmasıdır. Cəmiyyət tərəfindən bir mənalı qəbul edilməməsinə rəğmən repdə qələmə alnmış şeirlərin müasir dövrdə kiçik dairələr tərəfindən qəbul edilməsi repin inkişaf etməsinə stimul olmuşdur. Repdə qələmə alınmış nəzm nümunələri cəmiyyətin, xüsusilə də, ədəbi dairələrin diqqətini cəlb etməkdədir. Cəmiyyətin, xüsusilə də ədəbi dairələrin diqqətini cəlb edən Anar Nağılbazın “Kasıbların mahnısı”, Dəyirman qrupunun “Ya Qarabağ, Ya Ölüm”, Elşad Xosenin “Həyat dəyişilməzdir”, Hüseyn Dəryanın “Kef elə”, Uranın “Kor zabit”, Pasterin “Ölənə qədər”, Ziq Zaqın “Rap fəxrimsən”, Qurdun “Rəqs edir hər kəs”, Camal Əlinin “Çək” və s. rep nümunələri böyük ədəbiyyatın tərkib hissəsi kimi tədqiq olunmalıdır.

Sinkretik janr nümunəsi olan, həm musiqidə, həm də ədəbiyyatda mövcud olan marş janrının milli ədəbiyyatımızda yaranması Azərbaycan xalqının milli şüurunun dəyişməsi, millətin yaddaşından uduzmaq kimi sindromun aradan qaldırılması məqamında əksini tapa bilməsi ədəbiyyatşünaslıqda təbliğ predmetinə çevrilməlidir. Bu amilin xalqımızın tarixinin 1918-1920-ci illər (Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövrünü əhatə etməsi), 1988-1991-ci illər(Azərbaycan SSR-də baş verən Azərbaycan Milli-Azadlıq Hərəkatı dövrünü əhatə etməsi) və 2016-2020-ci illər (Aprel döyüşləri və Vətən Müharibəsi dövrlərini əhatə etməsi) kimi üç dövründə aktual şəkildə özünü göstərməsi cəmiyyətə aşılanmalıdır. Məhz bu dövrlərdə yaranmış marşlar dövrün bir sıra xüsusiyyət və cəhətlərini, mühüm ideoloji, ictimai-siyasi dəyişikliklərini özündə əks etdirməklə, xalqın müstəqillik və azadlıq uğrunda mübarizəsini, vətənpərvərlik yüksəlişinə çağırış nidalarını ifadə etməsi də təbliğat predmetinə çevrilməlidir.

Mən bir tədqiqatçı kimi belə mövzulara toxunaraq onları böyük ədəbiyyatla əlaqələndirməyə çalışdım. “Azərbaycan ədəbiyyatında marş janrının inkişaf özəllikləri”, “Nizami Rəmzi meyxanalarının problematikası, bədii obrazları, janr xüsusiyyətləri və bədii dili”, “Müasir Azərbaycan poeziyasının tərkib hissəsi olan repin problematikası, janr xüsusiyyətləri, bədii dili və təsvir vasitələri” adlı məqalələr yazdım. Çox təəssüf edirəm ki, ədəbi və elmi cameədə bu cür mövzulu yazıların davamı olmadı.

Bu baxımdan da, müasir Azərbaycan ədəbiyyatının təbliği qənaətbəxşdirmi sualını cavablandırarkən bir çox mübahisələrə səbəb olur. Çünki suala hansı rakursdan baxmağımızdan asılıdır. Bəlli faktdır ki, ədəbiyyatımızda Cənubi Azərbaycanda yaşayan soydaşlarımızın həyat tərzini əks etdirən “Dumanlı Təbriz” kimi əsərlər qələmə alınmır. Türkiyədə, Gürcüstanda, Rusiyada (Dağıstan), Cənubi Azərbaycanda kompakt şəklində yaşayan azərbaycanlıların və regionun digər ölkələrində yaşayan Azərbaycan xalqının subetnoslarına aid insanların həyat tərzini, düşüncələrini və problemlərini, hisslərini və arzularını əks etdirən bədii əsərlər yaranırmı? Bu suala müasir ədəbiyyatşünaslığımızın birmənalı cavabı yoxdur. Biz onların necə yaşadıqlarını, nə ilə üzləşdiklərini, mədəni sərvətlərinin necə yoxa çıxması haqqında heç nə bilmirik. Süni şəkildə biz bu bağlılığı kəsirik.

Bu gün artıq internet ədəbiyyatı mövcuddur. İnternet ədəbiyyatı da akademik mühitdən, «rəsmi ədəbiyyat»dan uzaq öz həyatını yaşayır. Necə ki, rep qəbul edilməyərək, küçə ədəbiyyatı hesab edildiyi kimi. Gəncləri ətrafına toplamağı bacarmış rep... Ancaq istər internet ədəbiyyatı, istər rep, istər meyxana və s. ədəbiyyata gətirilməli, əlaqəli şəkildə təşəkkül etməlidir. Bu baxımdan replə bağlı, onun yaranması, nəzəriyyəsi, Azərbaycan nümayəndələri haqqında geniş məqalə yazdım. Gözlədim ki, davamı olacaq. Yenə səssizlik... Bizdən asılı olmayaraq, bəzən təbliğ etmək istədiyimiz mövzuların təbliğinə şərait yaradılmır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.10.2025)

Coşqun Xəliloğlu (Coşqun Xəlil oğlu İbrahimli), Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, neftçi-mühəndis – “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Salam, hörmətli redaksiya

28 oktyabr Xalq yazıçısı Mirzə İbrahimovun anadan olduğu gündür. Bununla əlaqədar Sizə yazımı göndərirəm.

Baxmağınızı və məsləhət olarsa, dərc etməyinizi xahiş edirəm.

Əvvəlcədən təşəkkür edirəm.

Azərbaycan Neft və Kimya İnstitutunun, indi Azərbaycan Dövlət Neft Sənaye Universiteti adlanan qocaman ali təhsil müəssisəsinin məzunu olduğum üçün fəxr edirəm. Sovet dönəmində bu elm və təhsil məbədi nəinki keçmiş Sovetlər İttifaqında, hətta bütün dünyada özünün yetirmələri ilə məşhur idi.

İnstitut rəhbərliyi tələbələrin təhsil və bilik səviyyələıinin yüksəldilməsi qayğısına qalmaqla yanaşı vaxtaşırı respublikamızın tanınmış elm, ədəbiyyat, mədəniyyət və incəsənət xadimləri ilə gələcəyin mütəxəssislərinin görüşlərini təşkil edirdi.

1981-ci ildə, anadan olmasının 70 illiyi ərəfəsində xalqımızın böyük yazıçısı, görkəmli dövlət və ictimai xadim, Xalq yazıçısı, akademik Mirzə İbrahimovun institutun iclas zalında tələbələrlə keçirilən görüşünün adi bir iştirakçısı olduğum üçün özümü xoşbəxt sayıram. Böyük və möhtəşəm  iclas zalı ağzına kimi dolmuşdu. Xalq yazıçısı görüşə tanınmış və istedadlı şair Tofiq Bayramla gəlmişdi.

Yığıncağı Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, Azərbaycan Neft və Kimya İnstitutunun rektoru akademik İsmayıl İbrahimov açdı. O, hörmətli qonağı salamlayaraq zəngin və keşməkeşli ömür yolu keçmiş mütəfəkkir yazıçının həyat və yaradıcılığı haqqında görüş iştirakçılarına qısa məlumat verdi.

Hələ o zaman dünyaşöhrətli alim, neft elminə özünün nəhəng elmi tapıntıları ilə böyük töhfələr vermiş akademik  Azad Mirzəcanzadə M. İbrahimovun əsərlərinin bədii məziyyətlərindən, dramaturq və nasir kimi  məhsuldar fəaliyyətindən peşəkar tənqidçi kimi danışdı. A.Mirzəcanzadə özünün şəxsi arxivində saxladığı, yazıçının müxtəlif teatr səhnələrində oynanılmış əsərlərinin tamaşası zamanı çəkilmiş nadir foto-şəkilləri iştirakçılara göstərərək müdrik qələm sahibini və görüş iştirakçılarını heyrətləndirdi. Qüdrətli söz ustadı da öz növbəsində Azad müəllimə minnətlarlıq edərək fəxrlə bildirdi ki, onun əsərlərinin  belə diqqətli, yüksək intellektə malik tamaşaçısı və oxucusu vardır. Qüdrətli söz adamı Mirzə İbrahimov Azad müəllimi ədəbiyyatımızın  ən yaxşı tənqidçilərindən biri kimi kəşf etdiyini qeyd etdi.

Şair Tofiq Bayram çıxış edərək Mirzə İbrahimovun Azərbaycan ədəbiyyatındakı böyük xidmətlərindən ürək dolusu danışdı. O, öz timsalında xalq yazıçısının ədəbiyyata yenicə qədəm qoyan gənc nəslə qayğı və diqqətini önə çəkərək onu  balalarını məğrur qanadları altına alan dağ qartalına bənzətdi. Böyük məhəbbətlə ustadına həsr etdiyi, oxucuların alqışlarlarla qarşıladığı gözəl bir şeirini özünəməxsus intonasiya və sevgi ilə oxudu.

Sonra söz canlı klassikə verildi. Mirzə müəllim tribunanın önünə gəldi. İlahi, insan necə də sadə olarmış... Uzun müddət keçməsinə baxmayaraq hələ də onun nurlu siması gözlərim önündə, mehriban, şirin səsi qulaqlarımdadır.

Onun uşaqlıq illəri olduqca çətin və ağır şəraidə keçmişdir. Valideynlərinin hər ikisini çox erkən itirmiş Mirzə İbrahimov hər çətinliyə dözmüş, heç zaman ruhdan düşməmiş, yorulmadan çalışmış, min bir əziyyətlə oxumuş, işləmiş, həyatın hər üzünü görmüşdü. Yollarına gah yaxşılar çıxmış, gah da bədniyyətlərlə rastlaşmışdır. Buna baxmayaraq, həmişə qəlbi xeyirxahlıqla döyünmüş, hər zaman insanlara gərəkli olmağa çalışmışdır. Böyük istedad sahibi və hədsiz dərəcədə zəhmətkeş olan bu insan müxtəlif dövlət vəzifələrində çalışmasına və işinin həmişə çox və gərgin olmasına baxmayaraq heç zaman qələmindən ayrılmamış, xalq üçün böyük ilhamla yazıb yaratmışdır. O, Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi qorunub saxlanmasında, inkişaf etməsində misilsiz xidmətlər göstərmişdir.

M.İbrahimov üzünü gənclərə tutaraq bizi yaxşı oxumağa, doğma Azərbaycanımızın adını uca tutmağa, dilimizi sevməyə, xeyirxah əməl sahibləri olmağa, bədii ədəbiyyatı həmişə mütaliə etməyə, seçdiyimiz peşənin əsl mütəxəssisləri olmağa çağırdı.

İllər keçdi. Ali məktəbdə doğma müəllimlərimizdən aldığımız biliklər bizə həyat yollarında yardımçı oldu.

Mənə elə gəlir ki, əsərlərini həmişə sevə-sevə oxuduğumuz böyük şəxsiyyət, istedadlı yazıçı Mirzə İbrahimovla görüşdən əlimdə heç bir foto-şəkil, hansısa bir sənəd olmasa da həmin görüş həyatımın ən yaxşı, ən yaddaqalan dərslərindəndir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.10.2025)

Xalq yazıçısı, akademik Kamal Abdullanın əsərlərindən seçilmiş bir sıra qranula – cövhər sayıla biləcək məqamları “Ədəbiyyat və incəsənət” oxucularına təqdim edir.

Kamal Abdulla özü seçilmiş bu cövhərlər barədə yazır: “İllərdən bəri yazdığım müxtəlif şeirlərin, esselərin, pyeslərin, hekayə və romanların, publisistik məqalələrin və elmi əsərlərin, verdiyim intervülərin hər birinin içində yer almış və bu gün də öz məzmunu, tutumu, forması ilə diqqətimi çəkən misralar, cümlələr günlərin bir günü sanki dil açıb mənə dedilər ki, bizim bir-birimizdən zaman və məkanca ayrılığımıza son qoy və bizi bir-birimizin yanında yerləşdir. Sən görəcəksən ki, bu zaman biz tamamilə yeni bir cazibədə zühur etmişik. Onlar qeyri-səlis məntiq dili ilə desək, içində olduqları mətnin qranulaları (ilkin vacib hissəcikləri) idi. Qranula, başqa cür ifadə etsək, cümlədən (mətndən) bütün artıq hissələri siləndən sonra yerdə qalan cövhərdir.”

Beləliklə, hər gün Kamal Abdulladan 7 qranula:

1.

Yaxşı sürücü o deyildir ki, maşını necə gəldi sürsün və ətrafındakılara gözlənilməz çətinliklər yaşatsın. Yaxşı sürücü o sürücüdür ki, onunla yanbayan yol gedən maşınlara normal hərəkət etmələri üçün imkan yaratsın.

2.

Bu dolaşıq dünyada hələ bir dolaşıq əsər (məsələn, “Dəvə yağışı” kimi) yazmaq nə qədər qəribə olsa da, sadəliyə gətirən kəsə yollardan biridir.

3.

Prometey odu Olimpdən oğurlayıb insanlara gətirdiyi üçün qəhrəman deyil. Onun adının mənası irəlini görən (öncəgör) idi. O bilirdi ki, odu Olimpdən oğurlayıb insanlara verəndən sonra onu nə gözləyir və o, Zevs tərəfindən hansı əzab-əziyyətə düçar ediləcəkdir. Buna baxmayaraq, Prometey mifoloji məntiqə uyğun olaraq odu insanlara gətirir. Gələcəyini bilə-bilə bunu edir. Əsl qəhrəmanlıq bu idi.

4.

İlk söz eşidilmək üçün deyilib. Bəzən olub ki, deyilən sözü eşitməyiblər. Sözü eşidilməyənlər yavaş-yavaş öz içlərinə çəkiliblər. Pıçıldamağa başlayıblar. Və bu minvalla zaman-zaman ürəkləri titrədən sənətkarlara çevriliblər. Sənətkarın yolu qışqırıqdan pıçıltıya gələn yoldur.

5.

S.Yesenin:

 “Toxunar otlara ay işığıyla,

Sən titrək saçıma toxunduğun tək.

Gülümsə ilahə yaraşığıyla,

İnan, qəlb evini vüsal döyəcək

Sən titrək saçıma toxunduğun tək.”

İlk tərcümə təcrübəmdən.

6.

Bizə nə barədə düşünmək imkanı verilibsə, o, təbiətdə mövcuddur. Cənnət və cəhənnəm – hökmən! Uçan qablar - bəli! Cinlər və şeytanlar - əlbəttə! Devlər, təpəgözlər, yeddibaşlı əjdahalar - nə qədər desən! Nə zamanlarsa biz onlar barədə, yəni, ağlımıza gələnlər barədə sadəcə düşünmürdük, biz onları həm də görürdük.

7.

Sözün səsə həsrətindən içimizdə qalıb səsə çevrilə bilməyən sözlərin məzarlığı yaranır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.10.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan Ədəbiyyatı Antologiyası layihəsində Təbriz təmsilçimiz Əli Çağlanın növbəti təqdim etdiyi şair Təbrizdə yaşayan Yunis Səfdəridir. Şeirlərin orfoqrafiyasına toxunulmayıbdır.

Yunus Səfdəri

Təbriz

Dəniz-sahil

Sən dəniz, mən sahil

Doğma, yan-yana

Dalğa əllərinlə oxşardın məni.

Mən yenə sahiləm, getməm heç yana,

Sənsə məndən axıb boşladın məni!

Hələ yadımdadır ilk görüşümüz,

Oyandım, sən məndən ötüşən kimi.

Bir axşam öpüşdü baxışlarımız,

Dəniz, sahil ilə öpüşən kimi!

Bir də qollarımda axıtdım səni,

Sahil yox, mən sənin balıncın oldum!

Dalğa hörüyünü sərib çiynimə, -

Gahdan ana oldum, gah bacın oldum.

Getdin, dalğa-dalğa məndən ayrıldın,

Geriyə baxmadan axıb, ötüşdün.

Sahil qumlarına düşən balıq tək,

Sivişib əlimdən dənizə düşdün!

O axşam qəlbimiz pıçıldaşanda,

Bəlkə gəmişilər görürdü bizi.

Balıq qulaqları dinləyirdilər,

Bizim “Vida” adlı son nəğməmizi.

 “Ədəbiyyat  və incəsənət”

(28.10.2025)

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Yazıçı” nəşriyyatında Xalq yazıçısı Anarın “2=3+4, yaxud iki ailədə üç Xalq yazıçısı, dörd Xalq şairi” adlı kitabı işıq üzü görüb. Nəfis tərtibatlı, illüstrasiyalı kitab Azərbaycan ədəbiyyatı irsinə böyük töhfələr vermiş iki nəsildən, onlar barədə həqiqətlərdən və onların ədəbi nümunələrindən ibarətdir.

608 səhifəlik bu unikal kitabı tərtib edən Xalq yazıçısı Anar uzun illər ərzində təkcə öz yazdıqlarını yox, qəhrəmanlarının – Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, Vaqif Səmədoğlu, Ənvər Məmmədxanlı və Yusif Səmədoğlunun yazdıqlarını eyni ideya-estetik yaradıcılıq məcrasına qoşaraq, onları eyni axında birləşdirərək ən yeni ədəbiyyatın ən milli paradiqması olaraq təqdim edibdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı kitabdan hissələri oxucularına təqdim edir. Anar qəhrəmanlarının ən populyar əsərlərini bir daha yaddaşlarda təzələyir:

ANAR, ŞEİRLƏR

YAŞAMAQ ZAMANI, YAZMAQ ZAMANI

Hər sözün, hər işin var öz dövranı,

Çətin ayırasan yaxşı, yamanı.

Yazıçı ömrünün iki vaxtı var –

Yaşamaq zamanı, yazmaq zamanı.

Qələmin büdrədi, yolundan azdı,

dünyanın dərdi çox, sevinci azdı.

Tale acısını alnıma yazdı,

yaşamaq zamanı, yazmaq zamanı.

Həyat çərçivəsi nə yaman darmış,

uzun illərin də bir sonu varmış.

Yaşamaq zamanı bitmiş, qurtarmış,

çatmış yaşamaqdan yazmaq zamanı.

28 mart 2012

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.10.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə Biri ikisində layihəsində bu gün Şeir vaxtıdır, sizlərə çağdaş türk dünyasının gənc şairlərinin  şeiriləri təqdim edilir.

Mehrinaz AB­­BAS

(Özbəkistan)

1995-ci il­­də Öz­­bə­­kis­­ta­­nın Nə­­mən­­qan vi­­la­­yə­­ti­­nin Çar­­taq ra­­yo­­nun­­da ana­­dan olub. Şa­i­­rə­­nin “Mən gənc­­li­­yəm”, “Ul­­duz­­rəng mah­­nı” ad­­lı şe­­ir ki­­tab­­la­­rı çap edi­­lib.

HƏVƏS

Kədərlər dünənki, hisslər sahibsiz,

Taleyinə dözüb çəkilir geri.

Ağaclar bir kübar xanımlar kimi,

Əlini sallayır, süstdür hissləri.

Yetim yarpaqları sürüyür külək,

Ev-eşiksiz yağış təntik küçədə.

Ədalətdən imiş payız – dərd fəsli,

Heç dözmək olarmı bu ədalətə?!

O payız ağaclar gözləməz şəfqət,

Bəzən həvəslərə dolar bu könlüm.

Nə çoxmuş itkinin haqqı-hörməti,

Necə gözəl imiş siz tapan ölüm.

Uyğunlaşdırdı: Rəhmət Babacan

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.10.2025)