Mədəniyyət Nazirliyinin tabeliyindəki təhsil müəssisələrində çalışan müəllimlərin peşə səriştə və bacarıqlarının ölçülməsi məqsədilə attestasiyanı aparan komissiyaların fəaliyyətinə ciddi nəzarət edilir, onların verdikləri qərarlar təhlil olunur.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı xəbər verir ki, bu barədə Mədəniyyət Nazirliyi məlumat yayıb və nazirin müvafiq əmrlə xüsusi komissiyalar yaradıldığını qeyd edib.

Hazırda komissiyalar tərəfindən attestasiya ilə bağlı iradları olan təhsilverənlərin müraciətləri araşdırılır, qanunvericiliyə uyğun tədbir görülməsi istiqamətində addımlar atılır. Komissiyalar əhalinin sosial baxımdan həssas qruplarından olan vətəndaşların müraciətlərinə xüsusi diqqət yetirir.

Bakı şəhərində və Abşeron-Xızı Regional Mədəniyyət İdarəsinin tabeliyindəki təhsil ocaqlarını əhatə edən attestasiya prosesi maksimum şəffaf və sahənin peşəkarlarından ibarət komissiyalar tərəfindən aparılıb.

Komissiyaların rəyinə əsasən, səriştə və bacarıqları tam yararsız kimi qiymətləndirilən müəllimlərin təhsil ocağı ilə bağlanmış əmək müqaviləsinə xitam verilib.

Qeyd edək ki, attestasiyadan minimal faizlə kəsilən müəllimlər üçün Mədəniyyət Nazirliyinin Mədəniyyət üzrə Elmi-Metodik və İxtisasartırma Mərkəzində müvafiq kursların təşkili nəzərdə tutulur. Həmin müəllimlər müəyyən müddət ərzində ixtisasartırma kursu keçdikdən sonra imtahan verəcəklər. Attestasiyadan keçə bilməmiş müəllimlərin müvafiq sahələr üzrə işə qəbul imtahanlarında iştirak etmək hüquqları vardır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.04.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı PORTAL AKADEMİYASInda növbəti, üçüncü abituriyent kurslarına davam edir. Həyatda necə uğur qazanmalı, hədəfi necə seçməli, hədəfə doğru necə irəliləməli, necə lider olmalı – bu sayaq suallar hər birinizi düşündürür, bilirik. Onlara PORTAL AKADEMİYASI məşğələlərinə qatılmaqla çavab tapacaqsınız.

Rubrikanı millət vəkili, motivasiya spikeri, yazıçı Əlibala Məhərrəmzadə aparır.   

Təbiidir ki, illərdir bir çox müəlliflər uğur qazanmağın yollarını göstərmək niyyəti güdən kitablar yazıblar. Onların içində adı dünyalarca məşhurlaşanlar, ən tanınmış motivasiya spikeri adını alanlar da var, yazdıqlarını bestseller səviyyəsinə daşıya bilməsələr belə, kütləvi oxucu qazanmaq şərəfinə nail olanlar da var, heç bir iz qoya bilməyərək yazdıqlarının makulaturaya çevrilməsiylə barışanlar da var.

Əlbəttə ki, mən öz tədqiqatım boyunca ən çox səs-küy qoparan «uğurqazanma bestsellerlərinə» toxunacağam. Oxuculara oxunması məsləhət görülən bu bestsellerlərin əsas müddəalarını göstərəcək, tezislərini qabardacağam.

İndi isə gəlin əksər reytinq sıralamalarında yer alan «bizneçdə və peşəkar fəaliyyətdə uğur qazanmaq» mövzusunda ən populyar motivasiya bestsellerləri arasından sizinçün seçdiyim ən yaxşılara nəzər yetirməyi davam etdirək.

Devid C.Şvarts, «Masştablı düşünmək sənəti»

Müəllif öz kitabında masştablı düşünmə prinsiplərini, praktik məsləhətlər və metodikalar təqdim edir ki, bunları mənimsəməklə oxucu istənilən fəaliyyət sferasında uğur qazanmağa müvəffəq olur.

Masştablı düşünmək, ilk öncə, məqsədinizin dəqiq ifadə edilməsi üçündür. «Əgər siz can atdığınız hədəfi dəqiq görməyə başladınızsa, onda bütün enerjinizi həmin hədəfi vurmağa yönəldin», - deyir Devid C.Şvarts.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.04.2025)

Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Mən sənə dedim axı...
 Dedim ki, mən təsadüflərə inanmıram. Təsadüf dediklərimiz, bəlkə də Tanrının adını çəkmədən danışmaq istəyimizdir. Mən isə hər baxışın, hər susqunluğun İlahi planın incə bir hissəsi olduğuna inanıram. Mən şıltaq ola bilərəm, höcətlik edə bilərəm, amma içimdəki həqiqətə qarşı heç vaxt səssiz qala bilmərəm.

Mən böyüməyi istəmirəm, necə ki sən qocalmaqdan çəkinirsən. İnsan böyüdükcə, içindəki o təmiz, şəffaf uşağı yavaş-yavaş torpağa gömür. Mən o uşağın əllərindən tutub heç buraxmaq istəmirəm. Bilirəm ki, o getdikcə, Anamı itirmək qorxusu da artır içimdə. Çünki uşaq olan mənə Anası da uşaq kimi baxırdı. Böyüyən mənə isə dünya sadəcə yetkin kimi davranacaq – qayda, məsuliyyət, susmaq və unudulmaqla.

O gün səni gördüm...
Və başa düşdüm ki, bəzi baxışlar sənə təkcə insanı göstərmir – sanki özünü də ilk dəfə görürsən o gözlərdə. Mənim baxışlarımda tanış olmayan bir qorxu vardı, səninkilərdə isə uzun zamandır unudulmuş bir arzu – başa düşülmək, özü də danışmadan.

Bir söz dedinmi, bilmirəm. Amma o an baxışlarınla sanki bir ruhun əlini tutub onu qucaqladın. Və mən susdum. Səni susaraq dinlədim. Sözlərim vardı, amma sənə çatmayacaq qədər səssiz idilər.

İnsan bəzən gözləriylə danışar. Bəzən isə gözləriylə səssizliyə batır. Sənin baxışlarında gördüklərim mənim sabitliyimi yerindən oynatdı. Hər şey yerli-yerindəykən, mən səni gördüm. Hər şey qərarsız oldu. Hər şey cavabsız qaldı.

İndi mən o baxışların yaratdığı Arafdayam. Cənnətlə Cəhənnəm arasında sıxışıb qalan bir ruh kimi. İşığa yaxın, amma tam içində olmadan. O baxışlarda həyatın özü gizliydi – həm başlamaq, həm də yarıda qalmaq.

İlk dəfədir ki, mən heç nə bilmirəm. Mən ki, hər sualın cavabını bilirdim, hər duyğunu izah edə bilirdim. Amma sənin gözlərinin cavabı nə idi, mən bilmirəm. Sən nə dedin o gözlərinlə? Necə oldu ki, mən sənin bir baxışında özümə bu qədər yad qaldım? Bir baxış milyon suala bərabərdir artıq mənim üçün.

Qələm əlimdədir, amma o da susur. İlk dəfədir ki, yazı məni deyil, mən yazını izləyirəm. Sözlər ardıcıl gəlmək istəmir. Sanki qəlbimdəki qarışıqlıq dilə gəlməkdən imtina edir. Yazmaq istəyirəm, amma bir o qədər də susmaq.

O baxışda bir şey vardı...
Bir az təəssüf, bir az ümid, bir az da "kaş ki..." ilə dolu. Bəlkə də biz danışmalı deyildik. Bəlkə də biz yalnız baxışlarla danışmalıydıq – o da bir dəfəlik, bir anlıq.  Bəlkə də Tanrı bizi sadəcə o bir an üçün qarşılaşdırdı – mən bu yazını yazım, sən də heç vaxt xəbərdar olmadığın bir duyğunu daşıyasan içində.

Mənim bütün yazılarımı tamamlanmaq üçün bir gün kifayət edərdi. Bu yazı isə zaman istədi. Gecəni içimə çəkdim, səhərin ağ işığında baxışlarının izini axtardım. Axtardım və nəhayət, tapdım.

Sən nə dedin o gözlərinlə?

Sən, susaraq ruhuma dedin: “Mən də qorxuram.”
Sən, baxışlarınla anlatdın ki, sənin də içində o uşaq hələ sağdır. Sən dedin ki, kiminsə sənə, sən susarkən belə inandığını hiss etmək istəyirsən.
Və mən o gün, o baxışlarda, sükutun içində gizlənmiş sevincə bürünmüş bir qorxu gördüm.

Baxışların – Arafda Cənnət parıltısı kimidir... Mənim içimdə sönməyəcək bir iz buraxdın. O izlə yaşamaq – danışılmayan, amma unudulmayan bir hekayədir artıq.

...Və sən nəhayət, o baxışlarınla həyatımın sükutunu sındırdın. Bəlkə də sən mənə bir cümlə demədin, amma o susqun baxışların içində bir kitab yazdın. Səhifə-səhifə keçdi içimdən – bir uşaq kimi sevinən, böyüməkdən qorxan, amma ilk dəfə bu qədər “böyük” hiss edən biri oldum.

…Və bax, biz razılaşa bilmədik...
 Razılaşmadıq ki, şairin “Mənə yaşamağı öyrət, əzizim.”dediyi kimi sən mənə yaşamağı öyrədəcəksən.

 ...Mən sənə demişdim axı – rəqəmlərə əhəmiyyət verməyək.
 Dedim ki, anlaşmağın yaşı olmaz. Birimiz bir az tez, digərimiz bir az gec gəlmişdik... Amma əsas odur ki, gəlmişdik…
 Əsas odur ki, baxışlar toqquşub, sükut danışmağa başlamışdı.

Amma indi başa düşürəm, biz bəlkə də özü-özümüzü aldadırmışıq.
Çünki o rəqəmlər, dediyimiz kimi, təkcə vaxtın deyil – yaşın, təcrübənin, qəbulun fərqiydi.
 Mən, ailəmdən başqa heç kimə hisslərini göstərməyən, əksəriyyət üçün duyğusuz, soyuq görünən o Nigar, bircə sənə məni göstərmək istədim. Bircə sənə tanınmaq istədim.

Və bilirsən, bu mənim üçün nə qədər çətindir?
Duyğularımı qoruyan qala divarlarının arasından sənə bir qapı açmaq, özümü göstərmək... Və sonra o qapının qarşısında səssizcə dayanmaq...
O baxışlardan sonra mən artıq əvvəlki kimi deyiləm.

Əgər o rəqəmlərə əhəmiyyət verməsəydik...
Əgər “bizi” kəsərli baxışlarımızdan deyil, ruhun uyğunluğu ilə ölçsəydik...
Əgər sən mənim şıltaqlığımı "uşaqlıq" yox, "təslim olmaq" kimi görsəydin...
Əgər mən sənin yetkinliyini "uzaqlıq" yox, "sığınacaq" kimi anlaya bilsəydim...

Bəlkə də bu yazını yazmaq yerinə yanında oturub susa-susa gülümsəyərdim.
Amma indi yazıram. Çünki danışa bilmədim.
Çünki danışsaydım, içimdəki o səs titrəyərdi – səni qorxudardı, ya da özümü itirərdim.
Sən demə, ən ağır sükutlar, ən qısa baxışlardan doğurmuş…

Artıq hər şey tamamilə aydındır. Sən hər şeyi öz nəzarətində saxlamaq istəyən hökmdar, mənsə qızıl qəfəsdə saxlanılmaqdan qorxan bir şəhzadə.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.04.2025)

İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

Hörmətli oxucu!

Bu yazımızda Azərbaycan xalqının mədəni sərvətlər xəzinəsində müstəsna yer tutan və əsrlərdən bəri milli-mənəvi varlığımızın ayrılmaz tərkib hissəsinə çevrilən, ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin öz çıxışlarında “əxlaq kodeksimiz”, “milli estetikamızın mötəbər qaynağı”, “tariximizin, etnik yaddaşımızın, arxaik təfəkkürümüzün güzgüsü”, “nitqimizin, dilimizin, mənəviyyatımızın, ruhumuzun nəğməsi” adlandırdığı  “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarında əcdadlarımızın istifadə etdiyi yeməklər və içkilər haqqında söhbət açacıq. Bəri başdan deyək ki, bu sahədə alimlərimiz tərəfindən xeyli araşdırmalar aparılmışdır. Biz də yazımızda yeri gəldikcə onların fikirlərinə istinad edəcəyik.

“Azərbaycan dilinin yemək və içki adlarının tarixi-etimoloji lüğəti”ndə oxuyuruq: “...etnosu onun yaşadığı ərazi ilə bağlayan, etnik tipin xarici görünüşünü, davranışını, psixologiyasını formalaşdıran əsas vasitə, məlumat daşıyıcısı, hər şeydən əvvəl qidadır. Müəyyən mənada demək olar ki, etnosun tarixi onun qida tarixidir...Qidalanma mədəniyyətimizin tarixi də bəşərin tarixi qədər qədimdir. İlk kulinariya mədəniyyətimizi qədim əcdadlarımız yaratmış, bugünkü nəslə töhvə kimi bağışlamışlar”. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında təsvir olunan cəmiyyətin etnik tərkibini təşkil edən oğuzlar da ilk kulinariya mədəniyyətimizi yaradanlardan olublar.

“Kitabi-Dədə Qorqud” xalqımızın həyatının ən qədim dövrlərini təfərrüatı, ayrıntıları, çalarları ilə əks etdirən bilgilər toplusudur. Xalq yazıçısı, AYB-nin sədri Anar özünün “Dədə Qorqud dünyası” əsərində yazır ki, dastanda xalqımızın yeri-yurdu, eli-obası, oğul və qızlarımızın söz-söhbətləri, onların əxlaq ülgüləri, görkəmləri, geyim-kecimləri, inancları, yaraq-yasaqları, musiqi alətləri, əyləncələri ilə yanaşı, yeyib-içdikləri də yerli-yataqlı əbədiləşdirilib.

Tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent A.Orucov “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında yeməklər və içkilər” adlı məqaləsində yazır: “Yemək və içkilərlə bağlı bəhs edərkən ilk növbədə mətbəx mədəniyyətinə nəzər salmaq lazımdır.  H.Q.Qədirzadə isə qeyd edir ki, mətbəx mədəniyyətini iki yerə ayırmaq olar:

1. Xörəklərin, müxtəlif yeyəcəklərin hazırlandığı yer və hazırlanma qaydaları.

2. Süfrə mədəniyyəti

“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında bunların hər biri ayrı-ayrılıqda verilmişdir. Əsərin məzmunundan aydın olur ki, oğuzların yeməklərin hazırlanması üçün “müdbaq” adlanan xüsusi yerləri olub. Məsələn, “Salur Qazanın evinin yağmalandığı” boyda düşmənin Qazanın yurd-yuvasını dağıtdığı, əhli-əyalını əsir apardığı, qara mudbaq (mətbəx) tikilində ocaq qaladığı bəlli olur”.

Dastanda süfrə mədəniyyətinə də ciddi önəm verilir. Dastanda süfrə ilə bağlı deyilir: “Qız anadan görməyincə öyüd almaz, oğul atadan görməyincə süfrə çəkməz”, “Mərd igidlər süfrə açar, ad alar”. Məclis süfrəsi belə təsvir olunur: “Ağzı böyük xümrələr (küpələr) ortalığa düzülmüşdü. Doqquz yerdə badyalar düzülmüşdü. Altun ayaq sürahilər sıralanmışdır.  Kafir qızları al şərabı altun ayaqla Qalın Oğuz bəylərinə gəzdirərdilər”. İtalyan səyyahı Marko Polonun Təbriz və Şamaxı şəhərlərindəki süfrə mədəniyyəti barədə dediyi kimi,  oğuzların “süfrələrinin vəsfəgəlməz gözəlliyi qarşısında insan bihuş olur”.  Bir sözlə, "Kitabi-Dədə Qorqud"da xalqımızın süfrə mədəniyyəti, yemək qaydaları, qonaq qarşılaması barədə olduqca qiymətli məlumatlar vardır. Nə yaxşı bu qaydaların əksəriyyəti indi də qorunub saxlanmaqdadır. Dastanda yemək-içmək adlarına tez-tez rast gəlmək olur.

İndi isə qısaca olaraq həmin yemək və içkilərin bəziləri haqqında. Gəlin, burada bəzi yemək və içki adlarını oxuyanda ağız büzməyək, “eh, biz bu yeməkləri tanıyırıq”,- deyib keçməyək. Bəli, onların çoxunu tanıyırıq. Amma onları biz “ixtira və kəşf” etməmişik axı. Necə deyərlər biz “hazıra nazirik”.  Bu yemək və içkilərin hamısı qədim tarixə malikdir, ulularımızdan bizə gəlib çatan yemək reseptləridir ki, indi də azacıq əlavələrlə hazırlayıb (bişirib) ləzzətlə nuş edirik, dədə malı kimi. Zatən, dədə-babalarımızdan, nənələrimizdən bizə qalmayıbmı?!

Araşdırmalar göstərir ki, oğuzların yemək menyusunda çörəklə yanaşı, qoyun (qoç)-keçi, inək, dəvə (buğra), quş, at (ayğır) və ov heyvanlarının (keyik, göyərçin, qaz, durna, turac, kəklik, maral, dovşan və s.) ətindən hazırlanmış xörəklər üstünlük təşkil edir.

Əkmək. Oğuzların əsas qidası indi çörək dediyimiz “ətmək” olub. Xalqımızın qədim yazılı abidəsi olan “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında da oğuz yurdunun övladlarının yeməklərinin arasında tez-tez ətmək adına (“Beyrək aydır: ağanuzun ətməgi sizə halal olsun”.) rast gəlirik. Ətmək sözünün “əkmək” sözündən yarandığı güman olunur. Və bu söz hal-hazırda da bölgələrimizdə “əppək” formasında işlənməkdədir. Dastandan bışirilmə üsuluna görə çörəyin əsasən “bozlamac" və “ “güməc"  adlanan iki növünün olduğu məlum olur.

“Bozlamac" sac üstə bişırilən fətirdən (fətir adlandırılan bu çörək növü bəzi bölgələrdə lavaş, yuxa kimi də tanınır.) nisbətən qalın çörək növüdür. Bəzi regionlarda buna yannama da deyirlər. (“...əlin-yüzin yumadan toquz bozlamac ilən bir küvləkdən (tək qulplu qab)  yoqurt gəvəzlər, toyınca tıqa-basa yiyər”.)

Belə güman olunur ki, oğuzların undan hazırlanan umac (bəzi yerlərdə omac deyilir) adlı yeməkləri də olubdur. “Bozlamac” sözündəki “mac”ın da buna işarə olduğu söylənilir. 

  “Güməc" ("Qara saqac (sac-İ.V.) altında güməcdən nə var!") isə əsasən, buğda unundan yoğrulmuş xəmirdən, özü də bilavasıtə közdə, ocaqda bişirilən çörək növünə deyilir. İndi bəzi yerlərdə güməcə “kombə” də deyirlər. Dastanda arpa unundan çörək bişirildiyini də görürük.

Şişlik. Dastanda adı çəkilən ət xörəklərindən (indiki şişdə bişirilən kabab) biridir. “Dirsə xan oğlu Buğac xan boyu”nda bu haqda belə deyilir: “Ağayıldan tümən qoyun vergil bu oğlana, şişlik olsun ərdəmlidir”. Hətta dastanda şişlik bişirmək üçün lazım olan alətin adına da rast gəlirik: “sügülik”. “Şişlik” adı altında tikə-tikə doğranmış qoyun ətinin sügülüyə (şişə) çəkilərək od üstündə bişirilməsi başa düşülür. Bu yemək növü bütün Qafqazda məşhur idi. Hələ XVIII əsrdə Azərbaycanda olan görkəmli fransız yazıçısı Aleksandr Düma özünün “Qafqaz səfəri” adlı əsərində digər yeməklərimizi də yüksək qiymətləndirməklə bərabər şişliyi (kababı) Azərbaycan milli mətbəxinin şahı adlandırmışdır. 

 Yəxni. KDQ-da rast gəldiyimiz yemək növlərindən biri də yəxnidir. (“Kimin oğlu-qızı yoq qara otağa qondurın, qara keçə altına döşəyin, qara qoyun yəxnisindən ögünə gətürün”) Yəxni əsasən qoyun ətindən, daha keyfiyyətli sayılan qara qoyun ətindən bişirilərdi. Lakin etnoqrafik materiallar yaxninin məişətdə həm qoyun və həm də mal ətindən bişirilib, qovurma deyil, soyutma olduğunu təsdiq edir. Çünki qovurma bişirilərkən ət xüsusi üsullarla qovrulurdu. Yəxni hazırlanarkən isə ətin qovrulmasına ehtiyac qalmırdı. O, iri tikələrdə doğranıb qazanda bişirilən soyutma ətdir. Soğan tökülmür. Soğan və istiot ət bişdikdən sonra üstünə tökülüb süfrəyə verilir. Mərasim - şülən xörəklərindən sayılır. Bir sözlə, yəxni əslində müasir mətbəxtimizdə soyutma adlandırılan yeməkdir. Onu adətən kəsə-kəsə yeyirdilər. Buna dastanda da işarə olunur: “Kəsə-kəsə yeməyə yəxni yaxşı”. Yəxni əksər zonalarda əhalinin mətbəx məişətindən çıxsa da, bir sıra zonalarda, o cümlədən Oğuzda indi də hazırlanmaqdadır. Yəxni süfrəyə yəxnikeş adlı xüsusi qabda verilərdi, adətən mərasim xörəklərindən sayılırdı. “Oğuz və Qəbələ folkloru” kitabında (tərtibçi AYB-nin üzvü, şair-tədqiqatçı Y.Rzayev, səh:191) oxuyuruq ki, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarında “yəxni” kimi qeyd olunan bu yemək növü  azərbaycanlılar kimi aborigen Oğuz udilərinin mətbəxində bu gün də yaşadılır. Bu qədim Azərbaycan yeməyi bu gün Naxçıvanda da saxlanılmışdır. Orada “yəxnikeş” adlı qabdan indi də istifadə edirlər”. 

Qovurma (qourma). Dastanda adı çəkilən ən məşhur yeməklərdən biridir. (“Mərə varın Qazanın oğlu Uruzu tartun çəngələ asun. Qıyma-qıyma ağ ətindən çəkin, qara qaurma bişürüb, qırq bəg qızına ilətün”). Bəzən qovurmanı (qourmanı) yəxni ilə qarışıq salırlar. Lakin bunlar tamamilə fərqli yeməklərdir. Yəxnidən fərqli olaraq qovurmada doğranmış ət pörtlədiləndən sonra onun öz yağında və ya yağ əlavə etməklə qovrulur. (Yəxni isə qovrulmur.) Yəni o, yəxni kimi soyutma deyil. Hətta saxsı qablara yığmaqla üstünə yağ əlavə edib qış fəslinə də saxlamaq mümkündür. Ondan istənilən vaxt istifadə olunur.  Tədqiqatçılar yəxni ilə müqayisədə qovurmanın daha seçimli, sayımlı olduğunu  bildirirlər. Bir zamanlar daha çox elatlar arasında yayıldığı halda, indi də ölkəmizin bütün regionlarında hazırlanır. 

Aş. Oğuzların istifadə etdiyi digər yemək növlərindən biri də aşdır. Qazan xanın arvadı Burla xatunun dilindən deyilən: “Umanına, usanına aş yedirtdim” – ifadəsi də buna əyani misaldır. Yeri gəlmişkən, qeyd etmək lazımdır ki, xalq arasında aş çox zaman plov adı ilə tanınır. Aş istilahı dastanda həm yeməklərə verilən ümumi ad, həm də ehsan kimi qeyd edilmişdir. Buna misal olaraq “Qazan bəyin oğlu Uruz bəyin dustaq olduğu boy”a nəzər salaq. Orada Uruz atasına demişdi: “Anam məni özü üçün dərd etməsin!.. Üç ayda gəlməsəm. O vaxt bilsin ölmüşəm. Ayğır atımı kəsdirib, aşımı versin!”

 Süd, pendir, qaymaq. Bu yeməklərin adlarına da dastanda tez-tez təsadüf olunur. (“Qarla yağmur yağanda çaqmaqlu çoban, Südi, peniri bol, qaymaqlı çoban!”).

Süd oğuz cəmiyyətində ən mühüm ərzaq məhsullarından sayılır. Ölkədə heyvandarlığın inkişafına ciddi fikir verilməsinin bir səbəbi də süd istehsalını təmin etməkdir. Əsərin ümumi məzmunundan belə bəlli olur ki, ölkədə əsasən qoyun-keçi, inək-camış, at və dəvə südündən istifadə edilmişdir. Həm də içki kimi istifadə olunan südü əhəmiyyətli qılan səbəblərdən biri də digər bir sıra yeməklərin də (pendir, qaymaq, ayran, yoğurd, kımız və s.) ondan  hazırlanmasıdır.

Pendir başlıca olaraq qoyun, bəzi hallarda isə inək südündən hazırlanır. Hazırlanma üsullarına görə bir çox pendir növləri vardır.

Qaymağın hazırlanması üçün südü bişirər, onu adətən ağac təknələrə töküb bir-iki gün gözləyər, sonra südün üzünü yığırlar ki, buna da qaymaq deyilir. Qaymaq ədətən qoyun, inək və camış südündən hazırlanır. Bildiyiniz kimi bu ərzaq məhsullarından indi də geniş istifadə olunur.

Dastanın ümumi məzmunundan o da bəlli olur ki, Dədə Qorqud ölkəsində bağ-bostan bitkiləri də əkilib becərilmişdir. (“Ol dağlarımızda bağlarımız olur, Ol bağların salqumları, üzümü olur”/”Bağ və bostanımın ziynəti su”) Qida kimi bağ-bostan məhsullarından, tərəvəz yeməklərindən də geniş istifadə olunmuşdur. Vaxtı ilə Herodot “Tarix” əsərində yazırdı ki, “Qafqazda müxtəlif tayfalar yaşayır və onlar həm də ağac meyvələri ilə qidalanırlar”. Əsərdə bostan məhsullarından yemişin (qovunun), xiyarın; tərəvəzlərdən soğanın, sarımsağın, turfəngdənin; meyvələrdən üzümün, almanın, badamın və başqalarının adının sadalanması da bunu göstərir.  A.Orucovun yuxarıda adı çəkilən məqaləsində o da qeyd olunur ki, “Kitabi Dədə-Qorqud” dastanında soğan və sarımsağın da adları xüsusi qeyd edilir. Dastanda işlədilən “sarımsaq otun yemədən için göynər”, “arpa ətməyi, acı soğan öynəcəyi deyəyimmi?” – kimi ifadələrin işlədilməsi Azərbaycanda soğan və sarımsaqdan istifadə tarixinin çox qədimlərlə səsləşdiyini təsdiqləyir. Soğan və sarımsaq həm göyərti kimi, həm baş bağladıqdan sonra çiy şəkildə ilboyu yeyilir, həm də xörəklərin tərkibinə əlavə edilir”.

İndi də qısaca “Kitabi-Dədə Qorqud”da adlarına tuş olduğumuz içkilər barədə.

Su, ayran, yoğurd, kımız və şərab. Bunlar oğuzların istifadə etdikləri içkilərdir. Bunların içərisində su ən əsas içkidir. (“Adam işməz acı sular sızınca, sızmasa yeg”/”Sovuq-sovuq suları sana işət olsun”). Oğuzlar suyu müqəddəs sayırlar. Onların fukrincə, “Su Hak didarın görmüşdür”. Bu ifadə dünya mifologiyasında da su və tanrı əlaqəsinin əsas göstəricil ərindən biridir. Ümumiyyətlə, dastanda sudan söz düşəndə o, “böyük-böyük su”, “qanlı-qanlı su”, “dərdli başım qurban olsun suyum sana” və s. deyimlərlə xatırlanır. “Aqındılı” (axar) sudan danışanda mütləq “görklü”, yəni “müqəddəs” kəlməsi də işlədilir. Ə.İnan Qazan xanın suya xitabən söylədiyi  sözlərin şamanistlərin Yer-su tanrısına xitabən söylədikləri ilahilərə bənzədiyini qeyd edir

Dastanda əsas içkilərdən biri də ayrandır. (“Acı ayran töküləndə çap-çap içən”) Dastan qəhrəmanları ayrandan su qədər istifadə edirlər. Ayran süd məhsullarından olub, sərinləşdirici içkidir. O, süddən hazırlanmış qatığın nehrədə çalxanması ilə yaranır. Belə ki, qatıq nehrədə çalxandıqdan sonra yağ yaranır, yerdə qalan duru, maye hissəsi isə ayran olur. Türklər lap qədimlərdən ondan istifadə etmişlər.

Dastanda içəcəklərdən yoğurd leksiminə də rast gəlinir. (“Ağ çıqarıb qara giyən qızlar! Bağır kibi ögnəndə yoğurtdan nə var?”). Türklərdə qədim içki növlərindən birinin adı belə olub. “Yoqurt” qədim türkcədə “kəsmikləşmiş süd/ qatıq” mənasındadır. Hazırda da çox istifadə edilir.

Qımız isə (“Dəpə kibi ət yığdım, göl kibi qımız sağırdım”) at südünün  turşudulması yolu ilə hasil edilir. Mahmud Kaşğari yazır ki, kımız qısraq südü tuluqda saxlanaraq turşudulur, sonra içilir. Dastanda Dirsə xanın oğlunun toyu təsvir edildikdə qımız içildiyinə dair işarələr edilir. “Kitabi-Dədə Qorqud” ensiklopediyasında (II cild) göstərilir ki, türklərdən başqa dünyanın heç bir yerində qımızdan içəcək kimi istifadə olunmamışdır. Təsadüfi deyildir ki, V.Eberxardt yazırdı ki, “qımız içilən sahələrdə türklər yaşamışlar”. “Manas” dastanında ölüm yatağında olan Xan Köketey öz xalqına vəsiyyət edirdi ki, “Elim, günüm. Gözlərim yumulan zaman vücudumu qımızla yuyun”. Qədim türklərdə qımız mədəniyyəti, qımıziçmə ənənəsi  formalaşmışdı: qımız otağa gətiriləndə içkiyə hörmət əlaməti olaraq hər kəs susarmış.

Şərab. Şərab istehsalının tarixinin kökləri tarixin dərinliyinə gedib çıxır. Üzümdən içkinin yaradılması haqqında ilk məlumatlar Qədim Yunanıstanın və Romanın qrafik relikviyalarında öz əksini tapmışdır. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında da oğuzların üzüm əkib becərdiklərinin, şərab hazırladıqlarının (“Ol dağların salqumları, üzümü olur. Ol üzümü sıqarlar, al şərabı olur”) və  içdiklərinin, kafir qızlarının onlara şərab payladıqlarının də şahidi oluruq.    Ölkəmizdə dastanın ilk tədqiqatçılarından olan H.Araslının fikrincə, bu, əsərə islam dininin təsirınin çox az olduğunu göstərir. Şərabı adətən şülən yeməyində, yəni müxtəlif bayramlarda, rəsmi ziyafətlərdə, toylarda içirdilər.

Ümumiyyətlə, “Kitabi Dədə-Qorqud” dastanında yeməklər və içkilərin tədqiqi göstərir ki, maddi mədəniyyət sahəsində ənənələr itməmiş, bu ənənələr cüzi dəyişikliklərlə günümüzə qədər gəlib çatmışdır. (Məsələn, mənbələrdə son dövrlərə kimi Siyəzən zonasında “Qorqud” adlı yemək hazırlandığı da göstərilir.) Dədə Qorqud yemək və içkiləri indi əksər türk xalqlarının, eyni zamanda müasir dövrümüzün ümumdünya qida rasionuna inteqrasiya olunaraq dünya xalqlarının mətbəxində geniş istifadə olunur.

Bu, Azərbaycan mətbəxinin hazırda da dünyanın ən zəngin mətbəxlərindən biri olduğunu göstərir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.04.2025)

İlhamə Məhəmmədqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Sumqayıt təmsilçisi

Dünya gözəldir, həyatsa şirin. Bu gözəl dünyada narahat, həm də sevgi ruhlu bir şair ürəyi çırpınır. Oxucu məhəbbəti qazanan, səmimi duyğuları ilə qəlblərə yol tapan bu şairin poeziyası dərin hisslərdən doğulub desəm, heç də səhv etmərəm. İnsanların dəyişdiyi, zövqlərin yeniləşdiyi zəmanədə əksər yeniliklərdən, dəyişmələrdən tez xəbərdar olan və peşəkar yazan Namiq Dəlidağlıdır haqqında söhbət açdığım. Onun poeziya aləminə ayna tutaraq barəsində düşüncələrimi oxucularla bölüşmək istəyirəm. 

Namiq Dəlidağlı gənc yaşlarımdan, otuz ildən çoxdur tanıyıram. Sumqayıta yurdu viran olmuş məcburi köçkün kimi pənah gətirmişdi. Çox sadə və səmimi idi. Zəhmətə qatılıb yaradıcılıq yollarında pillə-pillə addımlamağa başlamışdı. 

Çox şükürlər olsun ki, şair uzun illərin həsrətindən sonra, 2020-ci il noyabrın 20-də hədsiz sevinclə qələmə aldığı “Kəlbəcərə dönürük” şeirində yaza bildi:

...Var olsun milli ordum, zəfər çalıb gəlirik,

düşmənə qan uddurub, qisas alıb gəlirik,

məğlub kimi çıxmışdıq, qalib olub gəlirik-

Kəlbəcərə dönürük...

...Acısını dadmışıq görün neçə il qəmin,

daha ağrısın çəkmir ürək dərdin, dil qəmin,

gözü aydın Şahbazın, gözü aydın Dilqəmin,

Kəlbəcərə dönürük...

...Ta deyilsən yağıya girov, hər vaxtın xeyir,

görməz başın çən-duman, qırov, hər vaxtın xeyir,

Dəlidağ, salam olsun, Murov, hər vaxtın xeyir,

Kəlbəcərə dönürük...

Kəlbəcər torpağı təbiətin bir möcüzəsidir. Bu torpağın suyunu içənlər, havasını udanlar şair olmaya bilmirlər. Sanki anadan şair doğulurlar. Bəli, şairlik Allah vergisidir. Şair olmaq üçün istedadlı doğulmalısan. Onun üçün heç nə edə bilməzsən. Sadəcə, mütaliə lazımdır. Təbin rəvan olmalıdır. Öz üzərində çalışmalısan. Namiqi də poeziyanın sehri çoxdan ağuşuna alıb. Sənətə böyük məsuliyyətlə yanaşır. 

Kitablarını dönə-dönə vərəqləyir, oxuyur, onun söz dünyasna, şeir aləminə, duyğular dənizinə dalıram... Bu şeirlərin hər biri məhəbbətlə, sözün həqiqi mənasında, Vətənini, yurdunu sevib-oxşayan bir insanın ən gözəl duyğuları ilə süslənib. Və görürəm ki, hər bəndində, misralarında deyilən mətləb onun poetik amalı, bədii-estetik kredosudur. O, ölümsüz söz eşqilə yaşayır, yaradır... 

Yaradıcılığının özəyində bütöv TURAN var, əslində bütün soytürk ruhu şeirlərində cəm olubdur. Belə ki,:

İndi bütün dualar 

üzü qibləyə Turan 

eşqinə oxunur.

Tanrı hüzurunda

səcdədədi Türk. 

Turan sevdası sınır tanımır-

dünyanın yaxası əlimizdədi. 

Ulu bir tarixin silinməz 

rəqəmləri üstə ayaqdadı Türk:

zaman Tezliklə, məkan Cahan.

Anaların bətnində qan

yaddaşı yetişir,

qan yaddaşı doğulur. 

Yaddaş bağları təzələnir 

aşiqlərin könlündə...

Sevinc nəməri paylayırıq, 

Turan eşqinə. 

Bütün aydın sabahlar

QURD üzünə açılsın. 

...İçimdə Türk sevdası var,

bütün sevdalardan öncə... -

deyir şair.

Namiq Dəlidağlının şeirlərində kənd saflığı, dağ vüqarı, bulaq sərinliyi, çay harayı var. Yazılarında bəzən publisistik yön ifratlanır. Bu da onun jurnalist fəaliyyəti ilə bağlıdır. Bu isə təbiidir. İki üslubun qovuşuğunda gerçəkləşir onun fikirləri, duyğuları.  Həmkarım "Manevr.az", “Dalidag.az” və “Sumqayitfakt.az” xəbər saytlarının təsisçisi, “Dəlidağ” Ədəbi Birliyi və Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi Kəlbəcər bölməsinin sədri, Prezident mükafatçısıdır. Ədəbiyyatımızın, jurnalistikamızın uğurlu təbliğatçısıdır.

Namiq Dəlidağlı qələminin səsini ruhunda, təbində eşidir. O, daim axtarışda olan, günbəgün, ilbəil böyüyən şairdir. Saf duyğularla yazdığı sözlər oxucunu sehrləyir. Özü də torpağa, Vətənə, insana qədir-qiymət yükü daşıyır... Şairin şeirləri doğma yurdu Kəlbəcərin mənzərələrinə çox oxşayır, düşüncələri sanki ayna sularda durulub. Həyati məna yükü ilə doludur, uyumludur, duyumludur. Rəvan və oxunaqlıdır, lirizmdən süzülür, mətləb dərinliyinə varır. Duyğuları sənə doğma gəlir, sənin öz duyğuna çevrilir: 

... Bu dərd çəkdikcə azalmır,

Çəkdikcə gördüm böyüyür.

Çölümdə mən kiçilirəm,

İçimdə dərdim böyüyür.

Dön geriyə bax, demədim,

Bu qismətə baxt, demədim.

Nə istədi yox, demədim,

Nəyim var, verdim, böyüyür.

Güvəndim sənin gücünə,

Ürəyim, məndən incimə.

“Bəxtəvərəm”, nə vecimə,

Böyüyür dərdim, böyüyür.

  Mənim qənaətimə görə, şair öz şeirinə, şeiri isə şairin özünə oxşayır. O şair ki, ürəklə yazır, ürəkdən yazır, demək bu ürək həm sevinc, həm qəm oylağıdır. Qəm üstünlük təşkil edəndə isə, şairin ürəyi, sözün əsl mənasında, dözümsüz olur, onu sınağa çəkir. Özünün yazdığı kimi,: “Ürəyimlə dil tapa bilmədim. Məni əməliyyat masasına qədər apardı”.

...Üstündən bir qoşun dərd ötürmüşəm:

vaxtsız ata dərdi, torpaq itkisi.

Dizini qırmağa bəs elədi, bəs-

adını çəkdiyim dərdin iksi...

...Sonra sıralandı itirdiklərim,

sonra nələr oldu, nələr yaşadım...

Əlimi yelləyib ötürdüklərim-

qənimim oldular illər - yaşadım.

…Ağrı yetişdikcə göynəyir sinə,

kədər şirin-şirin yeyir ürəyi.

Hərdən də təsəlli verirlər mənə:

-xəstə olmalıdı şair ürəyi.

Sevgi şeirlərinə gəldikdə isə, şair üçün eşq dərin bir ümmandır. Bu ümmanda  onun baş vurduğu çox nəsnələr var. Yəni, eşqin çalarları onun üçün rəngarəngdir. Həmin rəngarəngliyin içində isə özünəməxsus yaradıcı tapıntılar oxucusunu heyran edir:

...Mənə şəkil göndərdin...

o şəklin içində hər şeyin

öz şəkli var:

baxışın öz şəkli var,

ürəyin öz şəkli var.

Ağrının öz şəkli var,

göynəyin öz şəkli var...

Mənə şəkil göndərdin...

...bilirsənmi gəlişi

heç hansı ana düşdü?!

sənsizliyin ağrısın çəkən

məqama düşdü.

Mənə şəkil göndərdin,

nə rəngli şəkildi...

Bomboz ağrılarıma

duz basar, "məlhəm" olar...

Göyərər ağrılarım,

qaysaqlamaz, nəm olar.

Bundan belə hər dəfə

o şəklə baxanda

xumarlanar gözlərim,

baxışlarım dəm olar...

Mənə şəkil göndərdin...

Bir halda ki,:

... “Özü yıxılan ağlamaz”,

dur çırp üstünü-başını,

sil gözlərinin yaşını.

Yaşamağa “öyrənginən”,

 bu dövran sevmir “naşını”. –

misralarını yazan şair -  “Mən daha ölməkdən qorxmuram, yaşamaqdan qorxuram.” – deyirsə, oxucu üçün dərindən düşünməyə dəyər. Çünki müəllif özü də yaxşı bilir ki, qorxmazlıq – özümlükdür, ona görə sevilir. Qorxaqlıq – özgəlikdir, ona görə sevilmir...  

Bütün qələmə aldıqlarından belə nəticəyə gəlib Namiq Dəlidağlıya üz tutub deyirəm: “Yaz, yarat, qəlbini boşalt. Faydan ürək rahatlığındır, insanlara qalansa yaratdığındır. Sənin öz cığırın, öz yolun var. Bu, səni uca zirvəyə səmt edir. Özünü və yerini möhkəm tut!”

Sonda vurğulayım ki, usanmadan, məhsuldar çalışan həmkarımın bu ilin payızında yubileyidir. İnanıram ki, 55 yaşının dolaylarında gərdiş edən Namiq Dəlidağlının yaradıcılığı daima inkişaf edəcək, oxucularını sevindirəcək, poeziyamızı zənginləşdirəcək, gur alovlanacaqdır...

Ona sağlam can, yaradıcılıq və ömür yolunda bolluca uğur və sevinc arzulayıram! 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.04.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Sizlər üçün seçdiyim qəribə və maraqlı məlumatlardan  növbətin 5 dənəsini diqqətinizə çatdırıram.

16. Genetika: – İnsanların 99.9%-lik DNT-si eynidir. Yəni səninlə başqa bir insan arasındakı bütün fərqlər cəmi 0.1%-lik bir hissəyə aiddir.

17. Texnologiya tarixi: – Google-ın ilk adı “Backrub” idi. 1996-cı ildə yaradılıb və o dövrdə internet səhifələrini “geriyə doğru izləmə” prinsipi ilə sıralayırdı.

18. Tarixi fakt: – Qədim Misirlilər ölümlə deyil, ölümsüzlüklə daha çox maraqlanırdılar. Ona görə də mumiyalama sənətini inkişaf etdirmişdilər – bu dünyanı tərk etdikdən sonra o biri dünyada yaşamaq üçün.

19. Qəribə təbiət hadisəsi: – Avstraliyada göyərçinlər kompas kimi istifadə olunur. Onlar Yer kürəsinin maqnit sahəsini “görə” bilir və bu xüsusiyyətlə minlərlə km məsafədən evlərinə qayıda bilirlər.

20. Dillər haqqında: – Silbo Gomero – Kanar adalarında danışılan fit dilidir. İnsanlar bu dili fitlə danışaraq bir-birilərinə kilometrlərlə uzaqdan mesaj çatdırırlar!

Sizlər bəs hansı maraqlı hadisələr barədə bilgilisiniz? Həmən yazın, bölüşək.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.04.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Düzdür, insanlarımız arasında belə bir anlayış var ki, psixoloq – depressiyaya düşənlərin həkimidir. Amma psixologiya sahəsi göründüyündən qat-qat mürəkkəb və geniş bir sahədir.

Bu günkü DƏRSLƏR bu sahə üzrə olacaq.

İnsan təbiətini, beyin funksiyalarını, emosional və sosial reaksiyaları anlamağa yönəlmiş bir sahədir psixologiya.  Psixologiyanın məqsədi insanların niyə belə davrandıqlarını və necə düşündüklərini araşdırmaqdır. Bu sahə geniş və müxtəlif istiqamətləri əhatə edir və həm praktiki, həm də akademik baxımdan çox maraqlıdır.

*Psixologiyanın əsas sahələri:*

1. Ümumi psixologiya

İnsan davranışını ümumi şəkildə öyrənir. Bu sahə beyin funksiyalarını, yaddaş, hisslər, motivasiya və düşüncə proseslərini əhatə edir.

2. Klinik psixologiya

Əsasən insanların psixoloji xəstəliklərini, emosional pozğunluqları və terapiya üsullarını araşdırır. Psixoterapiya və müalicə üsullarını da öyrənir.

3. Təhsil psixologiyası

İnsanların öyrənmə proseslərini, təhsil sistemlərindəki çətinlikləri və bu sahədə daha yaxşı nəticələr əldə etmə yollarını öyrənir.

4. Sosial psixologiya

İnsanların digər insanlarla, qruplarla və cəmiyyətlə necə əlaqə qurduqlarını öyrənir. Sosial davranışlar, qruplararası münasibətlər, liderlik və sosial təsir bu sahəyə aiddir.

5. Təşkilat psixologiyası

İş yerində insan davranışını, işçilərin motivasiyasını və təşkilati mühitin insan üzərindəki təsirini araşdırır.

6. İnkişaf psixologiyası

İnsanların həyat boyu necə inkişaf etdiyini, uşaqlıqdan böyüklüyə qədər olan mərhələləri və bu mərhələlərdəki psixoloji dəyişiklikləri öyrənir.

7. Bioloji psixologiya

Beyin, nevrologiya və genetik faktorların insan davranışına təsirini öyrənir. Beynin fərqli hissələrinin necə işlədiyini və davranışları necə formalaşdırdığını izah edir.

*_İnsan davranışı və motivasiya_*

İnsan davranışının öyrənilməsi, niyə müəyyən şəkildə davrandığımızı və bizi nəyin idarə etdiyini anlamanıza kömək edər. Davranışın formalaşmasında müxtəlif amillər rol oynayır:

- Genetik faktörlər: İnsanın irsi xüsusiyyətləri və onlara bağlı davranışlar.

- Ətraf mühit: Ailə, məktəb, sosial çevrə və media insanın davranışını formalaşdıran faktorlardır.

- Motivasiya: İnsanları müəyyən bir şəkildə davranmağa təşviq edən amillər (məsələn, ehtiyaclar, arzular, məqsədlər).

- Emosiyalar: Xoşbəxtlik, kədər, qəzəb və qorxu kimi emosiyalar insanların qərarlarına və davranışlarına təsir edir.

*Psixoloji nəzəriyyələr və modellər:*

1. Freydin psixoanalitik nəzəriyyəsi

Sigmund Freud, insanın davranışlarını id, ego və super egodan ibarət olan psixodinamik bir modellə açıqlamışdır. Freydə görə, bilinçaltı fikirlər və cinsi instinktlər insanların davranışlarına rəhbərlik edir.

2. B.F. Skinnerin davranış nəzəriyyəsi

Davranışçı yanaşma, insan davranışlarını mükafat və cəza vasitəsilə şərtləndirir. Skinnerin düşüncəsinə görə, insan davranışları mükafatlarla formalaşır.

3. Abraham Maslounun ehtiyaclar piramidi

Maslou, insanların özünü reallaşdırma, təhlükəsizlik və sosial əlaqələr kimi əsas ehtiyaclarını qarşılamaq üçün müəyyən mərhələlərdən keçdiklərini təklif edir.

4. Jean Piaget'nin inkişaf nəzəriyyəsi

Piaget, uşaqların zehni inkişafını mərhələlərlə izah edir və onların dünya haqqında necə düşündüklərini öyrənir.

5. Carl Rogers və humanist psixologiya

Rogers insanın özünü inkişaf etdirmək və tam potensialını həyata keçirmək istəyini vurğulayır, onu fərdiyyətçilik və müsbət münasibətlərə istiqamətləndirir.

*Psixologiya və insan davranışını öyrənməyə necə başlamaq olar?*

*Kitablar və məqalələr:*

"Thinking, Fast and Slow" – Daniel Kahneman

"Man's Search for Meaning" – Viktor Frankl

"Influence: The Psychology of Persuasion" – Robert Cialdini

*Onlayn kurslar:* Coursera, edX, Udemy kimi platformalarda psixologiya ilə bağlı dərslər.

*Psixologiya üzrə diplom və sertifikatlar:* Psixologiya üzrə mütəxəssis olmaq istəyirsənsə, bu sahədə rəsmi təhsil almaq faydalıdır.

*Təcrübə:* İnsan davranışlarını müşahidə etmək, psixoloji testlər tətbiq etmək və praktiki müşahidələr aparmaq bu sahədə biliklərinizi artırar.

Psixologiya və insan davranışını öyrənmək, həm şəxsi həyatını, həm də başqalarına daha yaxşı kömək etməyini təmin edə bilər. 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.04.2025)

Murad Vəlixanov,  “Ədəbiyyat və incəsənət” 

2015-ci ildə  çəkilən “Yarımçıq xatirələr”  filmi barədə danışmaq istəyirəm. 

“Qonşun pisdir, köç qurtar...” - söyləyib atalar. Min illərin sınağından çıxmış folklorumuz hər şeyi dəqiq deyir. Bütün həyat və yaşam fəlsəfəsi var burda.

Bəzən romana sığmayacaq ideya bir cümləlik məsəllə, kiçik bir bayatıyla o qədər dəqiq ifadə olunur ki, sadəcə, heyrət edirsən. Bəli, həyat o qədər qısa və fanidir ki, onu pis qonşuyla mübarizəyə, ya da onun tərbiyəsinə sərf etməyə dəyməz. Yaxşısı budur, köç qurtar.

Bunu yaza-yaza nədənsə köçəri xaqlar haqqında düşünürəm, bəlkə bütöv bir tayfanın yerini dəyişməsi, qurduğu yurdu-yuvanı boş qoyub, isti ocağı atıb, baş alıb getməsi, quru yerdə yurd qurması, ev tikməsi elə buna görə imiş? Pis qonşuya görə... Amma axı çağdaş zamanda, dünyanın ciddi şəkildə “çəpərləndiyi”, sərhədlərin az qala xətkeşlə ölçüldüyü vaxtda necə gedəsən, hara gedəsən? Həm də bu qonşu sənin olana, babalarının mirasına göz dikirsə, əl uzadırsa, işğal edirsə... Mübarizə aparmaqdan, qan tökməkdən, dalaşmaqdan, vuruşmaqdan başqa yol yoxdur. Sadədən sadə insan xislətidir bu; sahibkarlıq duyğusu, sənin olanı qoruma instinktin, əlindən alınana görə qisas hissin. Ona görə də zaman-zaman sənətin diqqət mərkəzinə gəlir bu mövzular. Amma hansı şəkildə? Qəddarlığı, amansızlığı təbliğ edərəkmi? Yox, əsl sənət əsərində ideya qəddarlıq ola bilməz, sənət insansevərliyi, sülhü tərənnüm etməlidir.

Elxan Cəfərovun “Yarımçıq xatirələr” filmi də hər şeydən əvvəl insanlığın, sülhün təbliğatçısı kimi maraqlıdır. Film müharibədən bəhs edir, amma müharibəyə qarşıdır, müharibəni şər, şeytan əməli kimi göstərir.

“Yarımçıq xatirələr” faşizm üzərində qələbənin 70 illiyinə həsr olunub. Hələ İkinci Dünya müharibəsi zamanı Brest qalasının müdafiəsində iştirak edən, almanlara əsir düşən, sonra böyük şücaət göstərib əsirlikdən qaçan, partizanlara qoşulub faşistlərə qarşı vuruşan Azər indi də Qarabağ uğrunda ermənilərə qarşı döyüşür. Erməni ordusunda muzdla çalışan rus əsgərləri və zabit Vanya Azəri öldürürlər. Vanya öldürülən adamın veteran olduğunu biləndə erməni əsgərlərinə qəzəblənir və Azərin qələmə aldığı xatirələrini götürüb oxuyur. Məlum olur ki, Böyük Vətən müharibəsində Azər onun babası ilə birgə döyüşüb... Ona görə də Vanya həyatını təhlükəyə ataraq Azərin cəsədini Azərbaycan tərəfinə təhvil verir və elə bu zaman erməni gülləsindən həlak olur. 

Filmin rejissoru Elxan Cəfərov, ssenari müəllifləri  Konstantin Vorobyov və Yavər Rzayevdir. Həm Elxan Cəfərov, həm də Yavər Rzayev yaradıcılığı üçün xarakterik mövzudadır “Yarımçıq xatirələr”. Elxan Cəfərov Qarabağ mövzusunda yazıçı Aqil Abbasın ssenarisi əsasında çəkdiyi “Dolu” filmi ilə müharibə motivli filmlərimizin ən yaxşısını ortaya qoymuş olub. Yavər Rzayevin isə “Sarı gəlin” filmi iki qonşu xalqın - ermənilərlə azərbaycanlıların düşmənçiliyinə ayrı yöndən baxmağa çağırışdır. Yəni ömrü boyu qonşu olan, yanaşı yaşayan, eyni torpağı əkib-becərən, bir-birinin xeyrində-şərində iştirak edən insanlar əbədi düşmən ola bilməzlər. Bunu anlamaq üçün “Sarı gəlin” filmində azərbaycanlı Qədirin erməni Artavasa münasibətini, Artavas qətlə yetirilmiş uşaqlara görə ağlayanda, onu sakitləşdirməsini seyr etmək yetərlidir. Bir sözlə, “Yarımçıq xatirələr” müəlliflərin həm “Dolu”, həm də “Sarı gəlin” filmlərində irəli sürdüklərin ideyaların davamı kimi qavranılır.

Rejissor Elxan Cəfərovun və operator Nadir Mehdiyevin birgə uğurlu işini “Dolu” filmində də seyr etmişdik. Və mənə görə “Yarımçıq xatirələr” filminin uğuru məhz ab-havanın, rənglərin düzgün seçimindədir. Yəni filmin lap ilk kadrlarından müharibəni əks etdirməsi, ağrının, əzabın, itkinin, ölümün ifadəsi yalnız süjetdən yox, ümumi ovqatdan, ab-havadan duyulur. Film Belarusun Brest, Minsk şəhərlərində, Vileyka qəsəbəsində və Azərbaycanda lentə alınıb. Amma Azərin gündəlikləri vasitəsiylə Böyük Vətən müharibəsi illəri əks olunanda da, hadisələr Qarabağda cərəyan edəndə də özünü məhz orda, o illərin, hadisələrin içərisində hiss edirsən. Bu da heç şübhəsiz, müəlliflərin zəhməti və peşəkarlığı sayəsindədir.

Azərin gəncliyini Bəhruz Vaqifoğlu, yaşlı vaxtını Qurban İsmayılov ifa edirlər. Ötən həftə haqqında yazdığım “Çölçü” filminin də qəhrəmanını Bəhruz Vaqifoğlu canlandırır. Nədənsə mənə onun cavan çölçünü ifası bu filmdə Azəri ifasından daha təsirli, daha ifadəli görünür. Bəlkə, əslində, Azər obrazı daha qəliz oyun tələb edir, ona görə. Amma hər halda filmdə əsas üstünlüklərdən biri də aktyor oyunu məqamıdır. Erməni qızı Jannanı ifa edən Gülzar Qurbanovanın, Vanyanı oynayan Mixail Kaminskinin, Səmədi canlandıran Şamil Süleymanovun üz-gözündən müharibə yaşantıları yağır. Xatırlayıram ki, “Dolu” filmində də məni ən çox gənc oğlu müharibədə həlak olan ananı ifa edən Gülzar Qurbanovanın üzünün ifadəsi təsirləndirmişdi. Bu filmlərdə müharibə sadəcə, döyüş səhnələri, atışma səsləriylə, ölümlərlə, dağıdılmış, viran qoyulmuş məkanlarla yox, həm də insanla, onun xarakteri, siması, necəliyi ilə ifadə olunur.

Bir vaxt Holokostla ciddi maraqlanırdım, bu haqda filmlərə baxır, yazılar oxuyurdum. O zaman məni ən çox təsirləndirən, düşündürən məqamlardan biri Holkostda bir-birinə vurulan, sevən cütlüklər olmuşdu. Aman Allah, o cür şəraitdə sevmək olarmış... Qorxu, vahimə içində, hər an ölüm, işgəncə təhlükəsi ilə üz-üzə ürəkdə ayrı bir həyəcana da yer qalırmış. “Yarımçıq xatirələr”in çatdırmaq, göstərmək istədiyi həm də budur. İnsan hər yerdə insandır. Ən qəddar şəraitdə belə o insanlıq, ilahi hisslər özünü göstərəcək. Erməni snayperi Jannanın (Gülzar Qurbanova) rus kapitan Vanyana vurulması, yaxud İkinci Dünya müharibəsi zamanı rus qızının Azəri sevməsi, ondan sevgi haqqında soruşması, onun üçün uşaq doğmaq istəməsi bunu ifadə edir.

Dünya kinosundan faşistlərin qəddarlığı, əsirlərə qarşı davranışı haqqında kadrlara çox baxmışıq. Amma milli kinomuzda bu cür dəqiq kadrların, tam bir əsir düşərgəsi ab-havasının ifadəsi yenidir. Musiqi həvəskarı alman zabiti skripkada ifa edir, melodiya bitənə kimi neçə əsir asılaraq edam olunur. Musiqi bitəndən sonra edam aktı dayandırılır. “Müharibədə qəddarlığın heç bir məntiqi yoxdur” mesajıdır bu əslində. Şamil Süleymanovun ifa etdiyi Səməd obrazı isə ayrıca bir xarakterdir. Səmədin musiqi həvəskarı olan alman zabiti üçün skripkanı kamança kimi çalması, onu təsirləndirməsi filmin ən uğurlu kadrı sayıla bilər. Skripkanın - kamançanın səsi, Səmədin ifası alman zabitini təsirləndirsə də, faşistlər haqqında deyilmiş ağır sözlərə görə güllələyib öldürür Səmədi zabit. Bu məqamda Mirzə Cəlilin “Kamança”sı yada düşür. O zaman Qarabağda yaşayan və erməni-azərbaycanlı münasibətlərinin gərginliyini şəxsən müşahidə edən yazıçı millətimizə xas humanizmi bu əsəri ilə ən dəqiq şəkildə ifadə edib. Erməninin ifa etdiyi kamança havasının təsiriylə qəzəbin, nifrətin soyuması, Qəhrəman yüzbaşının ermənini buraxması, öldürməməsi hər şeyi deyir. Necə ki, “Yarımçıq xatirələr”də alman zabitinin Səmədi bağışlamaması, öldürməsi də hər şeyi deyir.

Və Azərin gündəliklərində “Biz alman xalqına qarşı vuruşmuruq, faşizmə qarşı vuruşuruq” - yazması da son dərəcə dəqiq məqamdır. Axı dünyaya Bethoveni, Baxı, Şumanı, Bramsı, Höteni, Heyneni və dünya sənətinin incilərini yaradan neçə-neçə başqa sənətkarları bəxş edən milləti bütöv şəkildə necə qəddar, amansız saymaq olar?! Müharibə bütöv millətin yox, şərin, bu şəri, şeytan əməlini daşıyanların günahıdır.

Filmin sonunda rus zabiti Vanya səhvən Jannanın gülləsindən həlak olur. Ona aşiq olmuş Jannanın. Sən demə, doğrudan da Janna adlı snayper varmış ermənilərdə, özü də Gülzar Qurbanovanın yaratdığı obraza çox bənzəyirmiş. Filmdə Janna da ölür. Və qəribə bir acizlik hiss edir adam... Çıxış yolu barışdadır, biz bunu dərk edirik, bəs onlar, ermənilər anlayırlarmı? Yox, ən azından elə YouTube-da filmin altındakı erməni şərhlərindən bunu görmək olar. “Yarımçıq xatirələr”ə milyonlarla baxış sayı var, son illərdə ən çox baxılan, bəyənilən filmlərimizdəndir. Özü də rus saytları, bəlkə rus zabitinin qəhrəman obrazına, şücaətini görə, bu filmi çox təbliğ ediblər. Filmə yazılan şərhlərin özü də ayrıca sənət əsəridir, yaxud sənəti düşündürə biləcək mövzudur.

Hələ 80-ci illərdə Məmməd Araz “Qonşu çəpəri” şeirində yazırdı:            

Bizim bağa su axıdır açdığın bərə,

Bizim tutdan sizin bağa kölgə düşəcək.

Gözümüzü gözümüzdən qorusaq belə,

İtlərimiz macal tapıb həvirləşəcək.

“Sarı gəlin” filminin də sonunda azərbaycanlı ilə erməni saxlaya, dayandıra bilmədikləri qatarda yanaşı, yorğun oturub gedirlər. Qədir “Sarı gəlin sizə rast gəlsə kimliyini soruşmayın” - deyir sonda. “Sarı gəlin” mahnısı iki millət arasındakı mübarizənin, savaşın simvoluna çevrilib sanki. Və azərbaycanlının “ondan heç nə soruşmayın” deməsi savaşdan yorğunluğu, sülh arzusunu göstərir. Beləliklə, biz bunu anlayırıq, Mirzə Cəlil “Kamança” ilə, Məmməd Araz “Qonşu çəpəri” ilə, Yavər Rzayev “Sarı gəlin”lə, Elxan Cəfərov “Yarımçıq xatirələr”lə bunu deyir, bunu anladır, sülhü, barışı təbliğ edir.

Bəs onlar?

Ermənilər?

ŞƏKİLLƏRDƏ: Filmdən fraqmentlər; rejissor Elxan Cəfərov.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.04.2025)