İmran Verdiyev,

Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

 Bütün dinlərdə olduğu kimi İslam dinində də təbiətin və ətraf mühitin mühafizəsi ön plandadır. Hətta digər dinlərlə müqayisədə İslamda ekosistemə qayğı anlayışı daha geniş və inteqrasiya olunmuş formada təqdim olunur. Qlobal ekoloji böhranın kəskinləşdiyi indiki dövrdə dinimizin təbiətlə, ətraf mühitlə bağlı baxış və prinsiplərinin aktuallığı göz önündədir. İslam təbiəti hər bir şeyin ilahi başlanğıcı kimi təqdim edir. Ətraf mühiti bəşər həyatının zəruri şərti sayır. Belə demək caizsə, çox geniş sosial tənzimləmə sistemi olan dinimiz bizə təbiəti mühafizənin və eko-mədəniyyətin konkret formulunu (məzmununu, qaydasını və yollarını) verir. Eko-etika məsələlərində mükəmməl əxlaqi çərçivə təqdim edir ki, bu da eko-problemlərin qlobal xarakter aldığı bir dövrdə çox əhəmiyyətlidir. Yazımızda da bu barədə söhbət açacıq.

Norveçli professor A.Naes Quranın insanın qarşısına qoyduğu vəzifələri ekoloji aspektdən qiymətləndirərkən İslam dininin mövqeyini xüsusi vurğulamışdır.Dinimizdə ekologiya, təbiətin mühafizəsi ilə əlaqədar mövzular, demək olar ki, öz yüksək və bəlağətli ifadəsini tapmışdır. Quranda  və İslamın digər qaynaqlarında əhalinin sağlamlığı və ətraf mühitə qayğıkeş münasibət əsas götürülüb.  

İbtidai və qədim inanclarda, son monoteist dinlərdə, o cümlədən İslamda (Quranda, hədislərdə və məşhur İslam alimlərinin kəlamlarında) dəfələrlə bəyan olunmuşdur ki, təbiət müəyyən qanunlara və nizama tabedir. “əl-Hicr” surəsinin 85-ci ayəsində göy, yer və onların arasında olan hər şeyin yerli-yerində, bir-birinə uyğun şəkildə yaradıldığı, bütün canlı varlıqların qarşılıqlı əlaqədə olduğu göstərilir. Təsadüfi deyildir ki, imam Cəfər Sadiq kəlamlarının birində deyirdi: “Bu üç şey olmasa, yaşayışın nizamı pozular: təmiz hava, təmiz, bol su və münbit torpaq”.  

Quranın “əl-Nəhr” və “əl-Ənam” surələrində bitki həyatının müxtəlifliyindən, canlıların bir-biri ilə bağlı olmasından, ağac və yaşıllıqların həyatı təmin etməsindən bəhs olunur. Bu nizam və ölçülərin canlı varlıqların, o cümlədən insanların həyatı üçün mühüm əhəmiyyəti vardır. “əl-Muminun” surəsinin 71-ci ayəsində təbiətdə nizam-intizamın  pozulmasının dəhşətli nəticələrə səbəb olacağı aydın göstərilir. Orada deyilir: “Əgər haqq onların nəfslərinin istəklərinə tabe olsaydı, göylər, yer və onlarda olanlar korlanıb gedər, aləm bir-birinə qarışıb nizamı pozulardı. Ona görə də dinimiz təbiətdəki ekoloji tarazlığın qorunmasının vacibliyini xüsusi olaraq vurğulayır.

Təbiət Allahın yaratdığı müqəddəs bir əmanət olaraq qəbul edilir və insanın bu əmanətə qarşı məsuliyyət daşıdığını göstərilir.İslam dini təlqin edir ki, ekoloji tarazlığı qorumaqla mükəlləf olan insan təbiət ünsürlərinə sonrakı nəslə ötürüləcək “əmanət” kimi ilə yanaşmalı, həmişə və hər yerdə buna bir missiya məfkurəsi tək baxmalıdır. Bilməlidir ki, təbiətin insan əli ilə dəyişdirilməsi və ya keyfiyyətsiz hala salınması tarazlığı pozan amildir ki, bu da canlı aləmin təsirlənməsinə və ya məhvinə aparır. Quran ətraf mühitə bu cür münasibəti “təcavüz” adlandırır və belə hərəkət edənləri ilahi rəhmətdən uzaq düşmüşlərdən sayır.  

Quranda və hədislərdə ekoloji amillərdən də geniş bəhs olunur. Belə ki, “əl-Ənam” surəsinin 6 və 99-cu, “əl-Əraf” surəsinin 57-58-ci, “əl-Hicr” surəsinin 12-ci ayələrində, digər surə və ayələrdə abiotik amillərin – torpağın, suyun, küləyin, günəşin (hərarətin və işığın) təsirlərindən söz açılır. Müqəddəs kitabda günəşə, küləyə, torpağa, buluda, göyə and içilməsi həmin amillərin canlıların həyatı üçün ciddi önəm kəsb etməsindən xəbər verir.  Ümumiyyətlə, dinimizdə su, bitki aləmi, torpaq, hava, heyvanlar və quşlar yaradılmışların ilkin substantları (mövcudluğu öz-özündən doğan və varlığı başqa şeylərdən asılı olmayan başlanğıc) hesab olunub, müqəddəs sayılır.

İslam dini təbii sərvətlərdən qənaətlə istifadə etməyi buyurur və israfçılığı pisləyir, həddi aşmamaq və nəfsə uymamaq məsləhət görülür. İhramda olarkən ov etməyin, məişətdə qızıl və gümüş əşyalardan yersiz istifadənin qadağan olunması, cümə günlərində heyvan qanı axıdılmasının təqdir edilməməsi və s. əslində israfçılığın qarşısını almaq məqsədi daşıyır. Məhəmməd peyğımbər buyururdu ki, “axar suyun kənarında olsanız belə, dəstəmaz alarkən suyu israf etməyin!”.

“əl-Ənam” surəsinin 141-ci ayəsində bitki yetişdirmək, “əl-Nəhl” surəsinin 6-cı ayəsində heyvan bəsləmək kimi amillərdən bəhs olunur. Quranda əncir, zeytun, xurma, buğda, üzüm, nar və digər  ağacların qədr-qiymətini bilmək tövsiyə olunur. 

Quranda və hədislərdə heyvanat və bitki aləminə humanist münasibət bəslənildiyini görməkdəyik. Florida Universitetinin professoru, ekoloq R.Foltz yazır ki, “Ətraf mühitə və heyvanlara ən çox diqqət göstərən və yer verən Qurandır”. İslam dinində heyvanlara qarşı hər cür qeyri-insani münasibət pislənilir. Hətta şəriət heyvan kəsmək üçün iti əşyadan istifadə edilməsini tələb edir ki, kəsilən heyvan çox da əziyyət çəkməsin. Heyvanın döşünün yaralanmaması üçün, sağan adamın dırnaqlarını qısaltması belə bəyənilən əməl sayılır. Heyvan balalarının və ya digər heyvanların gözləri qarşısında kəsilməməlidir. Yemək üçün diri heyvandan ət qoparmaq (məsələn, qoyunun quyruğunu), kəsməmişdən oncə onun dərisini soymaq  və s. qadagandır. Susamış heyvana su vermək isə savab hesab olunur.

Yeməli bitkilər üstündə namaz qılmaq belə yasaqlanır. Çöldə yemək yeyilərsə, qida qalıqlarının quşlara və heyvanlara verilməsi məsləhət bilinir. Bar verən ağac müqəddəs sayılır, belə ağacların kəsilməsi və ya icarəyə verilməsi məsləhət bilinmir.   “Kim yolçuların və heyvanların kölgələndiyi ağacı boşuna və haqsız olaraq kəsərsə, Allah onu başıaşağı cəhənnəmə atar” deyilir.  

Peyğmbər bitki və ev heyvanları ilə yanaşı,  çöl quşlarına və heyvanlarına da xüsusi qayğı göstərməyi tövsiyə edirdi. Şəriətə görə, heyvanların və quşların qaça və uça bilməyən balalarını anasından ayırmaq və ya ovlamaq, heyvan döyüşdürmək, onları daş-qalaq etmək, qarışqaları yandırmaq və s. qadağan olunmuşdur. Peyğəmbər arını, şanapipiyi, hörümçək quşunu və digər ziyansız quşları öldürməyi də qadağan etmişdi.  

Dəhşətli nəticələrə səbəb ola biləcək təbii fəlakətlərin (erroziya, zəlzələ, tufan, qasırğa, daşqın və s.) önlənməsi üçün ayət namazının müəyyən olunması təbiətə qayğıkeşliyin daha bir sübutu sayıla bilər.

İslam dinində təbiətin və ətraf mühitin mühafizəsi bütün ciddiliyi ilə  tələb olunur. Göstərilir ki, təbiətə hörmət, Allahın yaratdıqlarına hörmətdir və bu, insanın dünya üzərindəki məsuliyyətinin bir hissəsidir. Həm də ətraf mühitin qorunması yalnız bir məsuliyyət deyil, eyni zamanda bir ibadətdir. İslam təbiətin bir əmanət olduğunu və ona hörmətlə yanaşmağı öyrədir.Təbiətə zərər vermək, onu məhv etmək insanın özünə qarşı zülmüdür. Çünki təbiətdə baş verən immanent dəyişikliklər öz növbəsində cəmiyyətə cavab reaksiyası verir, ekoloji ziddiyyətləri gücləndirir, onların  kəskinləşməsinə səbəb olur. “İnsanların öz əlləri ilə etdiyi əməllərin nəticəsi olaraq quruda və dənizdə fəsadlar törəyir. (Rum,41)

Antisanitariyanı günah sayan  Peyğmbərimizin “sizdən biri suya bövl etməsin!” hədisi də təbiət ünsürlərinin təmizliyini qorumağın vacibliyini bildirir. Bundan başqa Peyğəmbər Qurban bayramı zamanı kəsilən qurbanların artıq hissələrinin dərhal basdırılması və kəsim yerlərinin təmizlənməsini əmr edirdi. O, küçələrə tullantı tökülməsini də qadağan etmiş, yerə düşən zibilin qaldırılaraq ətrafdan təmizlənməsini sədəqə kimi qiymətləndirmişdi. O, deyirdi ki, “tullantı şeytanın məkanıdır”. Başqa bir hədisdə oxuyuruq ki, “hər kim yoldan daşı (zibili) götürsə, onun adına yaxşılıq yazılar”.

İslam dünyasında torpaq və ondan istifadə olunması məsələsinə olduqca zəruri,toxunulmaz və müqəddəs bir nemət kimi baxılır.Torpağın becərilməsi haqqında şəriət müqaviləsində onun yararlı olması, yararlı hala salınması və yararlı saxlanması vacib şərtlərdən biri kimi irəli sürülür. Torpaq həyatın çox vacib komponentlərindən biri hesab olunur. Hədislərin birində deyilir: “Kim torpağın bir qarışına zülm etsə, yerin yeddi qatı onun boğazına dolanar”.

 İslam dini ancaq təbiətin mühafizəsi ilə kifayətlənmir, həm də onu zənginləşdirməyi tələb edir. Bu iş hər bir insanın borcu hesab olunur və savab sayılır. Məhəmməd peyğımbər hədislərin birində belə buyurur: "Kim bir ağac əkər və o ağac meyvə verərsə, Allah həmin meyvələrin sayı qədər ona savab verər". Bir digər  hədisə deyilir ki, ələ götürülmüş fidanı qiyamət saatı çatsa belə, macal tapıb əkmək lazımdır.   Quranda bir çox surələrin adları (“Fil”, “İnək”, “Hörümçək”, “Bal arısı”, “Qarışqa”, “Atlar”) heyvan adları ilədir ki, bu da heyvana olan münasibətin ifadəsidir. Din at, dəvə, balıq, delfin, qoyun-keçi, fil, inək və s. heyvanların qədr-qiymətini bilməyi və onları bəsləməyi tövsiyə edir. 

 Dinimiz təbiətə və ekoloji mühitə zərər vuranların – onlardan şəxsi məqsədləri üçün israfçılıqla və düşməncəsinə istifadə edənlərin, qoyulmuş normaları pozanların ciddi cəzalandırılmasını irəli sürür. Məsələn, “əl-Əraf” surəsinin 163-cü ayəsində qadağan olunmuş vaxtda balıq ovlayanların Allah tərəfindən ciddi cəzalandırılacağı qeyd olunur. İmam Sadiq deyirmiş: “Heç vaxt ağacları kəsməyin. Ağacları kəsənə şiddətli əzab vardır”. Nəsainin hədislər kitabında isə belə yazılır: “Kim haqlı bir səbəb olmadan bir sərçəni öldürsə, o canlı qiyamət günü Allaha şikayət edər və “Ey Rəbbim, filan adam məni heç bir səbəb olmadan öldürdü” deyər. Şəriət ev heyvanlarının öldürülməsi və onlara xəsarət yetirilməsi üstündə diyə cəriməsi müəyyən edir.    

Gördüyümüz kimi, İslam dini ekoloji mədəniyyət və maarifləndirmənin formulunu təqdim etmişdir. Yuxarıda qeyd etdiklərimiz  bu formulun əsas mündəricatını təşkil edir.

Bizcə, qlobal ekoloji problemlərin həllində, ekoloji şüurun, əxlaq və etikanın formalaşdırılmasında dinlərin, o cümlədən də İslam dininin adı yerli və beynəlxalq təşkilatlarla bir sırada çəkilməlidir. Məscid və dini icmalarda (həmçinin ölkəmizdəki kilsə və sinaqoqlarda) moizələr zamanı, müxtəlif rəsmi və qeyri-rəsmi tədbirlərdə,  ekomaarifləndirmə işlərində İslam dininin ekoloji mədəniyyət formulundan geniş istifadə olunmalıdır. Araşdırmalar göstərir ki, bu cür məlumatlarla maarifləndirmə ətraf mühitin canlıların həyatına təsiri haqqında insanların biliklərini daha da dərinləşdirir, onları ekoloji kəşfiyyat və təmizlik işlərinə təşviq edir. Ekoloji şüurun və əxlaqın formalaşmasına daha çox kömək edir. Çünki İslam dininin buyuruqları insanların şüuruna və düşüncəsinə daha  güclü təsir göstərir. İslam həm də müəyyən həyat tərzindən, məişət qaydaları və adətlərindən ibarət olduğuna görə, bunlara dinə laqeyd adamlar belə riayət edirlər.           

Quranın təbirincə, insan Allahın yerdəki xəlifəsidir. Xəlifə olaraq o, Allahın əmanəti olan təbiəti, onun substantlarını və ətraf aləmi qorumaq üçün məsuliyyət daşıyır və bunun üçün Yaradan qarşısında  cavabdehdir. Buradan da belə anlaşılır ki, xəlifə (insan) ilahi əmanəti özündən sonrakı nəsilə  ötürməyə borcludur. Və bu onun Allah qarşısında borcudur.

Gəlin borcumuzu ləyaqətlə yerinə yetirək!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(09.07.2025)

Sərtyel, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Qapaq şəkli:

Sumqayıtda bir obyektin yazısı:

“Tək şəxsiyyət vəsiqəsi ilə kredit işləməyən xanımlarda 350m kimi götürə bilər.”

Yazması bizdən, yozması sizdən.

Nə deməkdir bu? 

1.

-Əhməd qardaş, inciməyin, amma gələn aydan mən evkirayəsini 300 manatdan 500-ə qaldırıram. Mən sizinlə  təmirsiz mənzili o qiymətə razılaşmışdım. İndizə avrotəmirli mənzildir.

-Güləndam bacı, siz nə danışırsız? Avrotəmiri mən eləmişəm e. Öz pulumla.

-Nə dəxlisi? Əsas odur ki, mənzil daha təmirsiz deyil, təmirlidir. 

2.

Xəstəxanaya ərini yoluxmağa gələn qadına həkim deyir:

-Bağışlayın, sizn əriniz yoxdur.

Qadın dəhşətə gəlir:

-Doktor, siz nə danışırsız? Vay-vay, ürəyim indi dayanacaq. Necə yəni, ərim yoxdur?

Doktor təhərini pozmur:

-Xanım, biz sizin ərinizi başqa xəstəxanaya köçürtmüşük.

Qadın dərindən ah çəkib gülümsəyir:

-Oy, şükür Allaha. Necə qorxdum. Elə bildim…

Amma həkim onun sözünü kəsir:

-Çünki bizim xəstəxanada morqun soyuducusu işləmir.

3.

Qəzetə bükülmüş gen-modifikasiyalı quru balıq krossvordu həll etdi.

4.

Akademik dostuna deyir:

-Qardaş, mən “Ağıldan bəla” kitabını oxudum. O nə kitabdı elə? Heç nə başa

düşmədim. 

5.

Lotoreya riyaziyyatı zəif bilən sadəlövh adamlar üçün vergi növüdür.

@sərtyel

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(09.07.2025)

Təqdim edir: Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Poetik qiraətdə sizlərlə yenidən sevilən şair Əlizadə Nuridir. Bu dəfə:

Hər gün bir həqiqət ölür dünyada

Min yalan yığılır başsağlığına...

-deyir şair. Razılaşın ki, bu şair təkrarsızdır və mükəmməldir.

Xoş mütaliələr! 

Hər gün bir həqiqət ölür dünyada

Çiçəyi əzilən bağça kimidi,

Arısı yol azan bir pətəkdi bu.

Güldana qoyduğun saxta gül ilə

Baharı komanda keçirməkdi bu...

Dünyanı şeytana kim uduzdurub,

Bəs şeytan allaha  uduzar haçan?

Bu ömür dediyin nədir ki belə-

Bəlkə yol getməkdir ulduzlaracan?

Allah yaxındadı, çox yaxındadı,

Baxma göy üzünün uzaqlığına.

Hər gün bir həqiqət ölür dünyada

Min yalan yığılır başsağlığına...

Həyat- gördüyümüz qorxulu yuxu,

Haqsız da bilir ki, ayrılıq haqdı.

Ölüm də son dəfə evindən çıxıb

Bir daha geriyə qayıtmamaqdı.

Sevinc yalquzaqtək yaxına gəlməz,

Götürüb baxtına yamaq vurasan.

...İlahi, bu dünya bar verə bilmir-

Bəlkə bu dünyaya calaq vurasan?!..

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(09.07.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ədəbiyyat qəzeti” ilə birgə ƏDƏBİYYATIMIZI SEVDİRƏK layihəsində bu gün sizlərə Əli Novruzovun hekayəsi təqdim edilir. 

1

Zauri dayı bazardan əliboş qayıtmışdı. Tutqun rəngli paketi stolun üstünə qoyanda içindəki bankalar bir-birinə dəyib cingildədi. Natella xalaya uzun-uzadı izahat verdikcə o da, "vayme" deyirdi. Söhbətdən ancaq "Axalsıx" və "matsoni" sözlərini başa düşə bilirdim. Zauri dayı danışıb qurtarandan sonra ayaqqabılarını çıxarıb evə keçdi. Natella xala üzünü mənə tutub rusca dedi:

- Yol bağlı imiş. Yanğına görə. Axalsıxdan heç kim gələ bilməyib.

Axalsıxla bizim aramızdakı meşə yanğınlarını hələ də söndürə bilmirdilər. Həm dünən axşam, həm bu gün səhər internetdə xəbər saytlarında oxumuşdum. Yolları bağlamışdılar, kəndləri təxliyə edirdilər. Yanğının bizə çatıb-çatmayacağının müzakirəsi gedirdi.

Natella xala boş bankaları götürüb içəri keçdi. Yüksəkdən uçan yanğınsöndürən vertolyotun uğultusu səngimək istəmirdi. Əlimi cibimə atıb siqaret paçkasını çıxartdım, amma çəkmək fikrindən daşındım. Natella xala külqabını yumağa aparmışdı.

Bir azdan mən də bazara gedəcəkdim. Kaxetiya qovunu almaq istəyirdim. 90-cı illərin əvvəllərində açılanda ilk sahibi erməni olduğuna görə Natella xalanın hələ də "Armentorq" dediyi dükanın qabağında köhnə RAF-dan meyvə-tərəvəz satan kişi bu gün qovun gətirməmişdi. Səhər dükana siqaret almağa gedəndə baxmışdım. Tərs kimi, Zauri dayı artıq bazara getmişdi, yoxsa mən də ona qoşulardım.

Ayağa qalxıb qapının kandarına gəldim. Zauri dayı qonaq otağında televizora baxırdı. Natella xala mətbəxə çevirdikləri koridorda onun üçün qəhvə dəmləyirdi.

- Natella xala, mən günortadan sonra bazara gedəcəm. Bir də baxaram. Bəlkə, o vaxtacan Axalsıxdan kimsə gəldi. Olsa, matsoni də alaram.

- Çox sağ ol, oğlum, özünü əziyyətə salma. İnanmıram kimsə gələ bilsin.

- Mən yenə də baxaram. Məndən nə gedir ki?!

Qəhvə daşmağa başladı.

- Deyəsən, yenə aşağıdakı köşkdən almalı olacam, - Natella xala cəzvəni plitənin gözündən götürüb qəhvəni fincana süzə-süzə cavab verdi.

Burada qatığı, ya da yerlilərin dediyi kimi, matsonini ancaq bazardan, Axalsıxdan gəlmiş kəndlilərdən tapmaq olurdu, bir də mən qaldığım məhəllədən aşağıda, dayanacağın yanındakı xırdavat köşkündən. Köşkün həm sahibi, həm də satıcısı olan gürcü qadın bu məhəllənin ən köhnə sakinlərindən idi, qonşulara nisyə mal da verirdi, amma bircə onun tutduğu qatığı bu məhəllədə qəbul etmək istəmirdilər. Natella xala heç bu gün də köşkə gedib qatıq almayacaqdı.

Stulun başına atdığım yaz gödəkçəmi götürüb həyətdən çıxdım. Çörəkçi Avtandil dayı dükanının qabağında dayanıb siqaret çəkirdi. Məni görən kimi qışqırdı:

- Oho, Zaurinin qonağı gəlib ki!

- Salam, Avtandil dayı, necəsiz?

- Salam, yaxşıyam. Haçan gəlmisən?

- İki gün olar.

- Vayme, - Avtandil dayı siqaret tutduğu əlini alnına apardı, - Keteni görürsən, heç mənə deməyib!

Kete xala Avtandil dayının həyat yoldaşı idi. Beşmərtəbəli binadakı eyvanları mən qaldığım evin həyətinə açılırdı. Səhər yeməyindən sonra Kete xala eyvana çıxıb düz nahara kimi hər tərəfi müşahidə edirdi. Dünən məni görmüşdü. Amma nəsə bu gün eyvana çıxmamışdı.

- Hə, dünən Kete xalanı gördüm. Məndən yenə salam deyərsiz.

- Mütləq, oğlum, sən də yolundan qalma, get. Xoş istirahətlər!

Avtandil dayı ilə sağollaşıb əsas prospektə çıxdım. Əvvəlcə çayı keçib mineral su parkına gedəcəkdim. Bir-iki saat gəzişəndən sonra köhnə poliklinikanın yanı ilə geri qayıdıb o biri başdakı piyada körpüsünə, oradan da yenə çayın bu üzünə, birbaşa bazara çıxa bilərdim. Amma mineral su parkına getmək üçün şəhər parkının içindən keçməli idim. Bir az tərəddüddən sonra yolumu uzadıb köhnə vağzalın qabağından getmək qərarına gəldim. Şəhər parkının düz ortasında mövqe tutmuş Yehova şahidlərinin çənəsinin altına düşmək istəmirdim.

Vağzalın qarşısında dünən təsadüfən parkda tanış olduğum avstriyalı turistlərə rast gəldim. Əslən türkiyəli Mert və əkiz bacı-qardaş Lena ilə Leo bu gün burada olmalı deyildilər. Qatarla yuxarıdakı qış kurortuna qalxacaqlarını demişdilər. Hərçənd indi turist mövsümü deyildi, sakinlər mal-qaranı parklara otlamağa buraxırdılar. Bəlkə, osetin xaçapurisi yeyə bilərdilər, onun da sirri həddən artıq banal idi. Pendirə qənaət etmək üçün içliyin yarısını kartofdan qoyurdular.

- Siz nə əcəb burada? Qatara çata bilmədiz?

- Bu gün qatar olmayıb, - Lena dedi, - yanğına görə reysi ləğv ediblər.

- Axı yanğın Axalsıx tərəfdədir...

- Bilmirik, biz buranı tanımırıq, - Mert çiyinlərini çəkdi, - Bizə elə dedilər.

Qatar yanğın olan yerlərin tərs istiqamətinə gedirdi. Reysi ləğv etməyin bir mənası yox idi. Bəlkə də, hər ehtimala qarşı əlavə təhlükəsizlik tədbirləri görürdülər. Mert, Lena və Leo günortadan sonra Tbilisiyə çıxacaqdılar. Dediklərinə görə daha burada bir işləri qalmamışdı. Şəhərciyi tam gəzib dolaşmışdılar, hətta yerli diyarşünaslıq muzeyinə də baş çəkmişdilər. Onlara yaxşı yol arzulayıb mineral su parkına getdim. Həftəsonu olsa da, parkda seyrəklik idi. Deyəsən, hər şənbə və bazar günləri paytaxtdan birgünlük səfərə gələnlər bu dəfə yanğınlara görə başqa planlar qurmuşdular.

2

Piyada körpüsünün üstündə telefonum zəng çaldı. Saburtaloda yaşayan dostum Orxan idi.

- Sən hələ oradasan? Çıxmamısan?

- Buradayam. Nə olub ki?

- Bəs xəbərlərdə deyirlər, orada hər yer yanır?

Xəbərlərdə elə şey demirdilər. Parkda olanda internetdə xəbərlərə bir də göz atmışdım. Orxan səhv salırdı.

- Yox, sakitçilikdir. Heç nə yoxdur. Yanğın Axalsıx tərəfdədir.

- Yollar açıqdır? - Orxan soruşdu.

- Tbilisiyə gedən açıqdır, Axalsıxa gedən yox.

Vertolyot düz başımın üstündən keçirdi, gurultusundan Orxanın dediyini eşidə bilmədim.

- Başa düşmədim, nə deyirdin?

- Bax da, bir şey olsa, bizə gələrsən. Səndən xəbər gözləyəcəm.

Orxanla sağollaşıb telefonu söndürəndə bazara gəlib çatmışdım. Əvvəlcə furqonlara və baqaj yerinə meyvə-tərəvəz yığılmış maşınlara baxıb Kaxetiyadan qovun gətirənləri axtarırdım. Sırada ən axırda birini tapa bildim. Qiyməti soruşanda karıxdım:

- Belə ucuz? Nə əcəb?

- Tez satıb getmək istəyirəm. Deyirlər, yol bağlanacaq, - qarayanız kaxetiyalı qovun seçmək üçün ayağa qalxdı.

- Kim deyir?

- Marşrutka şoferləri. Dedilər, axırıncı reys saat 6-da çıxır, sonra yolu bağlayacaqlar, yanğına görə.

Özümü gülməkdən güclə saxladım. Buradan axırıncı minik onsuz da həmişə saat 6-da çıxırdı. Şoferlər yanğını bəhanə gətirib müştəri yığırdılar. Kaxetiyalıya heç nə demədim. Bəlkə də, deməliydim ki, şayiələrə aldanıb, malını dəyər-dəyməzinə satmasın. Ən iri qovunlardan birini çəkdirib aldım. Sonra da bazarı dolaşıb Axalsıx kəndlilərini axtarmağa başladım. Heç kimi tapa bilmədim. Kimdən soruşurdumsa, hamı yanğına görə yolların bağlandığını deyirdi. Qatıq üçün köşkə getməli olacaqdım.

Bazardan çıxıb supermarketin yanına çatanda bir qoca qadın qolumdan tutub məni saxladı. "Genatsvale! Genatsvale!" Sonra da gürcü dilində danışmağa başladı. Rusca "mən gürcü dilini bilmirəm" deyəndə qadın bir anlıq duruxdu:

- Vayme, kaxetiyalıya necə oxşayırsan... Oğlum, kömək elə, mənə maşın tutaq, şeylərimi də maşına apararsan, ağırdır, mən qaldıra bilmirəm...

Qadının bazarlıq torbalarını görəndə gülümsədim. Dünən pensiyalar verilmişdi. Natella xala demişdi. Zauri dayı ilə Natella xala bu ayın pensiyalarını çaxır üzümü almaq üçün saxlayırdılar. Üzümüzə gələn həftə köhnə tanışları Kaxetiyadan üzüm gətirməli idi. Onu da dünən Zauri dayı telefonla danışıb həll eləmişdi. Bütün qohum-əqrəbası üçün çaxırı Zauri dayı çəkirdi, hələ mənə də hər il iki litr qırmızı, iki litr ağ çaxır verirdi. Builki üzümdən çaxır payımı da gələn il bu vaxt qonaq gələndə alacaqdım.

Taksistlə bir yerdə bazarlıq torbalarını maşının baqajına yığanda qəfil gözüm səmaya sataşdı. Döşündə qədim qalanın xarabalıqları görünən dağın arxasından qalxan qatı tüstü üfüqə yayılırdı.

- Ora Dabadır?

Taksist dayanıb səmaya baxdı, sonra da çəpəki duran o biri dağı əli ilə göstərib dedi:

- Yox, Daba bu dağın arxasındadır. Ora, yəqin, Axalsıx olacaq. Deyirlər, Axalsıx yanır.

- Axalsıx bu qədər yaxındır ki?

- Eh, nə deyim, maşınla gedəndə dağları o qədər fırlanırsan, heç bilmirsən yaxındır, yoxsa uzaq.

Torbaları maşına yığıb qurtarandan sonra qadın mənə iki mandarin verdi. Mən də "çox sağ olun" deyib mandarinləri yeyə-yeyə qaldığım məhəlləyə tərəf addımlamağa başladım. Bircə köşkə dəyib qatıq almaq qalırdı.

Köşkün sahibəsi, həm də satıcısı qonşu qadınla söhbət edirdi. Bu qadını tanıyırdım, Tabidze küçəsinin sonundakı köhnə geniş evdə əri ilə tək yaşayırdı, amma turistlərə otaq kirayə vermirdilər. Söhbətdən ancaq "Axalsıx" və "matsoni" sözlərini başa düşə bilirdim. Qonşu qadın evdə hazırlanmış xinkali ilə dolu sellofan paketi götürüb gedəndən sonra köşkün pəncərəsinə yaxınlaşıb soruşdum:

- Sizdə matsoni var?

Satıcı məni diqqətlə süzüb dedi:

- Var.

- Axalsıxdandır? - özüm də bilmədən dilimdən sürüşüb çıxdı.

Satıcı qaşlarını çatdı. Bir az da incikliklə:

- Bəyəm, biz matsonini onlardan pis tuturuq ki?

- Elə-belə soruşdum, səhv başa düşməyin...

- İnanıram, sizə inanıram. Amma bu camaat... Sizə nə qədər lazımdır?

- İki banka. Amma boş bankalar yadımdan çıxıb evdə qalıb.

- Olar, sizin üçün iki banka tapılar, - satıcı soyuducunu açıb qatıq bankaları ilə dolu gözdən ikisini götürdü, - amma bu camaat... Ayrı vaxt heç kim Marinanın matsonisini bəyənmir, indi yanğına görə yol bağlanıb, Axalsıxdan heç kim gələ bilməyib, hamı matsoni üçün qaçır Marinanın üstünə. Sizdən ancaq matsoninin pulunu alacam, bankaların pulu qalsın. Qonaqsız.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(09.07.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Nəsr və dramaturgiya sahəsində, eləcə də maarifçiliyin, milli ideologiyanın yayılmasında müstəsna rolu olub bu şəxsiyyətin. 0, 19-cu əsrin – çar istilası dövrünün yetişdirdiyi dahilərimiz pleadasında müstəsna yer tutur.

Nəcəf bəy Fətəli bəy oğlu Vəzirov – Azərbaycan ədəbiyyatının ilk realist dramaturqlarından biri, publisist, maarifçi və milli teatrın inkişafında silinməz iz qoymuş böyük sənətkarlardandır. O, Azərbaycan faciə janrının banisi, maarif uğrunda mübarizə aparan ziyalı və söz sənətinə dərindən bələd olan bir qələm ustası olub.

Həyatı

Nəcəf bəy 1854-cü ildə Qarabağın mədəniyyət beşiyi olan Şuşa şəhərində dünyaya gəlib. Kiçik yaşlarından savada, elmə və ədəbiyyata meyl göstərən Nəcəf bəy ilk təhsilini dini məktəbdə alıb. Daha sonra Bakıya gələrək burada realnı məktəbdə oxuyub və burada Azərbaycanın ilk qəzetinin banisi Həsən bəy Zərdabi ilə tanış olub. Bu tanışlıq onun dünyagörüşünə, gələcək yaradıcılığına və maarifçi ruhuna dərin təsir göstərib

Təhsilini davam etdirmək məqsədilə Moskvaya gedərək Meşəçilik və Torpaqşünaslıq İnstitutuna daxil olub. 1878-ci ildə ali təhsilini bitirib vətənə dönən Nəcəf bəy, uzun illər Qafqazın müxtəlif bölgələrində meşə rəisi vəzifəsində çalışıb.

Ədəbi və Teatr Fəaliyyəti

Nəcəf bəy Vəzirovun ədəbi yaradıcılığı 1870-ci illərdən başlayıb. O, Azərbaycan dramaturgiyasının ilk komediya və faciə nümunələrini yaradan sənətkarlardan biri olub. İlk pyeslərindən olan “Ev tərbiyəsinin bir şəkli” və “Gəmi lövbərsiz olmaz” əsərlərində ailə-məişət mövzularını, cəmiyyətin geriliyə qarşı durmaq bacarığını bədii şəkildə əks etdirib.

Ən məşhur əsərlərindən biri olan “Müsibəti‑Fəxrəddin” dramı 1896-cı ildə qələmə alınıb və Azərbaycan ədəbiyyatında ilk faciə nümunəsi kimi tarixə düşüb. Bu əsərdə Vəzirov cəhalətə, köhnə düşüncəyə qarşı çıxaraq, maarifçilik və insan ləyaqəti ideyalarını təbliğ edib.

Digər mühüm əsərləri sırasında “Pəhləvanani-zəmanə”, “Ağa Kərim xan Ərdəbili”, “Vay şələküm-məəlləküm”, “Nə əkərsən, onu biçərsən”, “Keçmişdə qaçaqlar” kimi dramatik nümunələr yer alır. Onun pyeslərində xalq dili, milli-mənəvi dəyərlər və realizm əsas yer tutur.

Publisistika və Maarifçilik

Nəcəf bəy yalnız dramaturq kimi deyil, həm də maarifçi publisist kimi tanınıb. O, “Əkinçi”, “Həyat”, “İrşad” və digər dövri mətbuat orqanlarında “Dərviş” imzası ilə çıxış edərək, cəmiyyətin tənqidinə, xalqın oyanmasına xidmət edən yazılar yazıb. Qələmi ilə cəhalətə qarşı mübarizə aparmış, xalqı elmə, təhsilə səsləyib.

Maarif uğrunda mübarizəsi onu ictimai fəaliyyətə də yönəldib. Bakı şəhər Dumasında çalışıb, yeni məktəblərin açılmasına, teatr dərnəklərinin təşkilinə rəhbərlik edib.

 Əsərləri (Seçmə)

Dramlar və faciələr:

- “Müsibəti-Fəxrəddin”,

- “Pəhləvanani-zəmanə”

- “Vay şələküm-məəlləküm”

- “Nə əkərsən, onu biçərsən”

- “Keçmişdə qaçaqlar”

Komediyalar və məzhəkələr:

- “Ev tərbiyəsinin bir şəkli”

- “Gəmi lövbərsiz olmaz”

- “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük”

- “Pul düşkünü Hacı Fərəc”

Hekayələr:

- “Ağıçı”, “Paho”, “Mənim vaqiəm"

Nəcəf bəy Vəzirov təkcə bir yazıçı deyil, xalqın öndəri, maarifin keşikçisi, sözün və səhnənin qəhrəmanıdır. Onun əsərləri bu gün də aktualdır – çünki o, millətin düşüncə dünyasını dəyişmək istəyib. O, Azərbaycan səhnəsində faciə janrını yaratmaqla yanaşı, cəmiyyətin ruhuna ayna tutan sənətkardır.

Vəfatı və İrsi

1926-cı ildə Şamaxı səfəri zamanı qəfil ürək tutmasından dünyasını dəyişib. Azərbaycan mədəniyyətinə, ədəbiyyatına və maarifçiliyinə verdiyi töhfələr sayəsində xalqın yaddaşında silinməz iz qoyub.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(09.07.2025)

Ülviyyə Əbülfəzqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət”

"Ədəbiyyat və İncəsənət" portalı əməkdaşları ilə "Sevdiyin şeiri gəl mənə söylə" rubrikasını davam etdirir.

Bu dəfə rubrikamızın qonağı - əməkdaşımız öyrənməyə meyilli, əziyyətin bəhrəsini sevən Murad Vəlixanovdur.

--Xoş gördük, Murad bəy, söz Sizindir.

--Salam, Ülviyyə xanım, xoş gördük. " Ədəbiyyat və İncəsənət" portalı mənim həyatımda önəmli rol oynayır və arzularımın gerçəkləşməsində yaxından dəstək göstərir.

Mənim 26 yaşım var,  ədəbiyyata olan hədsiz marağım hədəflərimi daha da genişləndirməyə vəsilə olub. Bu gün dostluq haqqında danışacağam və mövzuya Samir Əfsəroğlunun "Dostluq" şeiri ilə başlamaq istəyirəm.

DOSTLUQ

Mən nə deyim bu talehə-qismətə,

Dostlar dönüb düşmən ola bilərmiş.

Hər loxmanı yarı bölüb verdiyin,

Son tikəndə gözü qala bilərmiş.

Yaman yerdə axşamladıq, deyəsən,

Can dediyin can qəsdinə durarmış.

Arxalanıb kürəyini döndüyün,

Gülə-gülə kürəyindən vurarmış.

Zülmə susub boyun əyib gedəndə,

Vicdan dinib tənə edib gülərmiş.

Nə biləydim xəyalların yasında,

Ən son qalan ümidlərdə ölərmiş.

Dostluq həyatın ən gözəl anlamıdır. O qədər dəyərli bir münasibətdir ki… Sözlərlə anladılması çətindir. Bunu qorumaq üçün sidq ürəkdən çalışmaq lazımdır. “Dostlarınla gözəl münasibət qur” deyirəm hər kəsə.

Dünyada eyibsiz adam ola bilməz, lakin sən mərd ol, mərd adamda çox da nöqsan olmaz. Namərdlə dostluq etmə, namərd dostdan xeyir gəlməz. Badə dostlarını dost hesab etmə, çünki onlar qədəhi üstün tuturlar, səni yox. Dostun yaxşısı da olar, pisi də, hər ikisi ilə dostluq et, yaxşıları ilə ürəkdən dostluq et, pisləri ilə dildə dost ol. Beləliklə, hər iki tərəfin dostluğu təmin edilmiş olar.

Ehtiyac həmişə yaxşı dostlara düşməz, elə vaxt gələ bilər ki, pis dostlara da adamın işi düşə bilər. Hərçənd, yaxşıların yanına getmək pislərin yanında hörmətini azaltdığı kimi, pislərin yanına getmək yaxşıların yanında hörmətini azaldar, lakin sən yaxşıların yolu ilə get ki, hər iki dəstənin dostluğu sənə nəsib olsun. Amma heç vaxt axmaq adamlarla dostluq etmə, çünki axmaq dost öz dostluğu ilə elə şeylər edər ki, yüz ağıllı öz düşmənçiliyi ilə onu edə bilməz.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(09.07.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

"Oxu!" — deyirdi o da, yüz illər öncə olduğu kimi - Seyid Əzim Şirvani – Zamanın səsi, xalqın qəlbi

Seyid Əzim Şirvani — XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən biri, maarifçi şair, müəllim və ictimai xadim olub. O, klassik Şərq ədəbiyyatı ənənələrini yeni dövrün tələbləri ilə uzlaşdırmağa çalışan, xalq arasında maarifçilik ideyalarını yayan, müasirlərinə təsir edən bir ziyalı kimi tanınıb.

Seyid Əzim Şirvani 1835-ci il 9 iyul tarixində Şamaxıda dünyaya göz açıb, ilk təhsilini Şamaxıda alıb, sonra isə Bağdadda dini və dünyəvi elmləri öyrənib. Tələbəlik illərində ərəb və fars dillərində mükəmməl savad qazanıb.

Ədəbi fəaliyyəti:

Klassik qəzəl, qəsidə, məsnəvi və rübai janrlarında yazsa da, onun yaradıcılığında satirik və maarifçi poeziya xüsusi yer tutub. O, həmçinin realist ədəbiyyatın Azərbaycan ədəbiyyatında inkişafına xidmət edib.

Əsərlərində cəhaləti, qadın azadlığının məhdudluğunu, xalqın savadsızlığını tənqid edib. “Şəfa verən elm, bəlalı cəhalət” – fikri onun maarifçi baxışlarını yaxşı əks etdirib.

Maarifçilik fəaliyyəti:

Seyid Əzim yalnız şair yox, həm də müəllim olub. O, Şamaxıda öz şəxsi məktəbini açıb, burada Azərbaycan dili, riyaziyyat, coğrafiya, islam elmləri və digər fənlər tədris edib. Onun məktəbi müasirləri arasında tanınan və nüfuzlu bir maarif ocağı olaraq sayılıb. Tələbələrinə müasir biliklər verməklə yanaşı, onları sərbəst düşünməyə və ictimai məsələlərə yanaşmağa təşviq edib.

Əsərləri və nümunələr:

Məşhur şeirlərindən bəziləri:

“Elm”

“Cəhalət”

“Qızlara nəsihət”

“Məktəb haqqında”

“Şairin özünə nəsihəti”

Bir beyti:

Elm öyrən, oğul, taət elə sən,

Qurtularsan bu nadanlıqdan, bədən!

Mirası və təsiri:

Azərbaycan maarifçiliyinin və realist poeziyasının inkişafına böyük töhfə verib. Onun ideyaları Həsən bəy Zərdabi, Mirzə Fətəli Axundzadə kimi mütəfəkkirlərlə üst-üstə düşüb. Müasirləri və sonrakı nəsillər onun maarifçi fikirlərini yüksək qiymətləndiriliblər.

Seyid Əzim Şirvani – Zamanın səsi, xalqın qəlbi

XIX əsrin gur səsi olan Seyid Əzim Şirvani, yalnız bir şair olmayıb. O, xalqının qaranlıqda yol axtardığı bir zamanda, əlində çıraq tutub öncüllük edən maarif nurçusu olub. O, doğma Şamaxının daşlı küçələrində, təkcə misralarla yox, öz əməlləri ilə də xalqın ruhuna yol salıb.

"Qələmindən damlayan maarif"

Seyid Əzim, dövrünün bir çox şairlərindən fərqli olaraq, sadəcə gözəl sözlərin yox, cəmiyyətin aynası olmağı seçib. O, şeirləri ilə xalqın başına dolanan qaranlıq buludları dağıtmaq istəyib. Onun qəzəllərində məhəbbət də olub, amma bu məhəbbət bir qadına yox, elmə, inkişafa, azadlığa . “Cəhalət” adlı şeirində nadanlıq bataqlığında çabalayan toplumu silkələyib, “Qızlara nəsihət” şeirində isə qadınların təhsildən məhrum edilməsini qınayıb.

"Oxu!" — deyirdi o da, yüz illər öncə olduğu kimi...

Peyğəmbərimizə nazil olan ilk əmr “Oxu!” olduğu kimi, Seyid Əzim də eyni kəlməni zamanının insanına ünvanlayıb. Şamaxıda açdığı məktəbdə təkcə hərfləri yox, düşünməyi, sorğulamağı, dünyanı anlamağı öyrədib. Onun sinfində yalnız yazmaq deyil, oyanmaq öyrədilib. O məktəb bir otaqdan ibarət olsa da, içində bütöv bir gələcəyin mayası yoğrulub.

Şeirindən misralar:

Ay səfih! Elm oxu, tərk eylə cəhalət dalını,

Təhsildədir kamal, tapmaq olur əqlin halını.

Bu misralar sadəcə çağırış deyil – bir ziyalının hayqırtısı olub.

"Əbədi səs"

1888-ci ildə vəfat etsə də, o, Şamaxının dağlarında, Azərbaycan ədəbiyyatının səhifələrində, hər bir düşünən beynin dərinliyində yaşamağa davam edib. Onun qoyduğu irs, gələcək nəsillərə sadəcə bir ədəbi xəzinə yox, həm də mənəvi mirasdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(09.07.2025)