İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Azərbaycanın şimal-qərb qapısı sayılan Balakən rayonu əlverişli iqlim şəraiti, zəngin fauna və florası, yaşıl meşələri, şəlalələri və digər özəllikləri ilə son illər yerli və xarici turistlərin diqqətini daha çox özünə cəlb edir. Rayonun ərazisində turistlər və gələn qonaqlar üçün maraqlı ola biləcək əvəzsiz təbiət guşələri, qədim tarixi abidələr, habelə müvafiq infrastruktur mövcuddur. 

Balakən şəhərindəki Heydər Əliyev adına mədəniyyət və istirahət parkında turistlərin, rayona gələn qonaqların, uşaq və gənclərin, habelə yerli əhalinin mənalı istirahətləri üçün hər cür şərait yaradılmış, yeni attraksion və yelləncəklər quraşdırılmışdır. Parkın ərazisində 1200 metr uzunluğunda kanat yolu, həmçinin 132 yerlik 4 ulduzlu “Qubek” oteli fəaliyyət göstərir. Balakən rayonunda əsasən idman və kənd yaşıl turizmi inkişaf etməkdədir. Bundan əlavə, turistlər dağ, atçılıq, balıqçılıq, ovçuluq və digər turizm növlərinə də maraq göstərirlər.

Katexçay şəlaləsi

Azərbaycanın təbiəti olduqca gözəldir. Belə gözəlliklərdən biri də Balakən rayonu ərazisindəki Katex və ya Katexçay şəlaləsidir. Bəzən bura Qəbizdərə (Zaqatala rayonunda kənd) şəlaləsi də deyilir. Şəlalənin yerləşdiyi məkan Zaqatala Qoruğunun ərazisinə düşür. Azərbaycanda ən məşhur şəlalə sayılır.

Zaqatala Qoruğunun ərazisinin 3/4-ü Balakən rayonunun ərazisinə düşür. Şəlalənin hündürlüyü 18-20 metrdir. Bu, Azərbaycanın ən hündür şəlalələrindən biridir. Həm də eyni zamanda ölkənin ən bolsulu şəlaləsidir. Şəlaləyə getmək üçün Katex kəndində yerləşən kombinatın yaxınlığından keçərək sərt eniş-yoxuşlarla hərəkət etmək lazımdır. Kombinatdan şəlaləyə qədər bir neçə kilometr məsafə vardır. Avtomobil yolu yalnız Zaqatala Qoruğunun Katex satsionarına qədərdir. Oradan şəlaləyə qədər olan təqribən 500 metrlik yolu (yolun ən çətin hissəsi də məhz buradır) piyada getmək lazımdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.04.2025)

Şöhlət İxtiyaroğlu, “Qədim qala” nəşriyyatının direktoru, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

“Qədim qala” nəşriyyatımız “Nyu-York Tayms bestsellerləri” seriyasından çıxan Amina Lukman Dousonun “Azad vadi” kitabını tərcümə edərək azərbaycanlı oxuculara təqdim etdi.

Gecənin qaranlığında on iki yaşlı Homer anası və balaca bacısı Eyda ilə birlikdə Cənub torpaqlarındakı plantasiyadan qaçarkən anasını tuturlar. Lakin Homer artıq qayıda bilməz. İndi o, bacısı ilə birlikdə onları axtaran ağalarından xilas olmalıdır. Bacı-qardaş ağlasığmaz, sirli və həm də təhlükəli yollardan keçərək azadlığa qovuşmağa can atırlar. 

“AZAD VADİ” təkcə azadlıq mübarizəsi, dostluq, fədakarlıq haqqında hekayə deyil. Bu kitab tarixdə kölələrin hüquqsuzluğu, onlara qarşı təcavüz, işgəncə, zorakılıq haqqında məlumat mənbəyi də sayıla bilər. Əsərin təsir gücünü və dəyərini artıran cəhətlərdən biri də vaxtilə həyatı bahasına köləlikdən qurtulmağa çalışan insanların yaratdığı marun icmalarının tarixindən ilhamlanaraq yazılmasıdır. 

“AZAD VADİ”nin qəhrəmanlarını tanıdıqca hər cür faciə və əziyyətə rəğmən azadlıq və xoşbəxtlik uğrunda savaşmağın mümkünlüyünə əmin olacaqsınız.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.04.2025)

Təqdim edir: Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Unudulmaz sevgi şeirləri rubrikamız uzun fasilədən sonra yenidən sizlərin qarşısındadır. Bu dəfə şair Ayaz Arabaçıylayıq, o, “Görüşək” deyir. Özü də o qədər sidqi-ürəkdən, o qədər emosional, o qədər səmimi deyir ki, oxucu da lirik “mən”in hisslərini keçirir, o da bu görüşün baş tutmasını sidqi-ürəkdən istəyir.

Gülüm, sənin ürəyindən keçirsə,

Görüşməyin nəyi pisdi, görüşək.

Bir də gördün bir iş çıxdı böyürdən, 

Uzatmayaq, isti-isti görüşək.

Uyğun gələn bir qrafik qurarıq,

İki dəfə ikidi də, vurarıq,

Uzaqbaşı bir çay içib durarıq..

Nə şeydi ki, altı-üstü… görüşək.

Çox qurutma dəryasını bu salın,

Bir açılsın, bir ərisin buz halın,

Çiçəkləyib budaqları vüsalın,

Gəl neçə ki həsrət süstdü, görüşək.

Bir imza qoy, boş olanda bu rəyə,

Çox çətindi zor eləmək ürəyə,

Demirəm ki, "gedək üzü küləyə",

Elə-belə, ayaqüstü görüşək.

Ömrün qışda çiçək açan badamı, 

Özün başlat, bu mübarək edamı! 

Bağışlamır aldadanda adamı,

Bir də gördün ürək küsdü, görüşək.

Çəkmədiyim, dadmadığım bir ah yox, 

Qorunmağa elə güclü silah yox, 

Həyatdı də bu gün varıq, sabah yox,

Ömür yaman nadürüstdü, görüşək.

Yolçuluğum elə bircə o yolmuş, 

Xəyalımın dabanları soyulmuş, 

Onbeşindən ürəyimə qoyulmuş,

Ay, ilahi sevgi büstü, görüşək.. 

Dindir bir yol, kökdən düşmüş tarı, gəl,

Nə deyirəm, eybi yoxdu, qarı, gəl,

Alov-alov görüşmədik, barı gəl,

Heç olmasa tüstü -tüstü görüşək.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.04.2025)

Harun Soltanov, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Uşaq vaxtı soruşurdular: “Böyüyəndə nə olacaqsan?” Mən də, nədənsə, “Nəqliyyatçı” demirdim – çünki bu, o vaxtlar nənəmin başa düşəcəyi bir şey deyildi. “Nəqliyyat?” deyib fikrə gedirdi, “hə, bəlkə sürücü? Atan baban kimi” deyə təklif verirdi. Amma bilmirdi ki, bu elə-belə avtobusun sükanı deyil – bu, bütün şəhərin nəfəsini planlamaqdır.

Nəqliyyat mühəndisliyi yol çəkmək deyil – yolun necə yaşadığını hesablamaqdır. Mühəndis deyəndə hər kəsin gözündə bir körpü tikən, beton qarışdıran adam canlanır. Amma biz? Biz bəzən tək bir gecikməni düzəltmək üçün təkər fırlanmadan əvvəlki ehtimalları ölçürük. Bəzən iki dəqiqəlik gecikmənin bir şəhərin səbrinə necə təsir etdiyini modelləşdiririk.

Yol mühəndisi asfalt çəkir. Biz isə vaxtın özünü döşəyirik. Onlar zolaq çəkir, biz axını. Onlar bardür qoyur, biz insanların davranış trayektoriyasını hesablayırıq. Və ən əsası – onlar tikir, biz qavrayırıq. Çünki hər maşın – bir ehtiyacdır. Hər yol – bir insanın qərarı. Və biz bu qərarların nəbzini tutmağa çalışırıq.

Ona görə də bir gün, dərsdə Allahverdi müəllim bizə baxıb dedi:

“Əziz tələbələrim, nəqliyyatçı hər şeydən xəbərdar olmalıdır.”

Bu, təkcə fənn məlumatı deyildi. Bu, bir baxış tərzi idi. Çünki hər hərəkət, hər gecikmə, hər sıxlıq – bir sükutun içində gizlənmiş hekayədir. Və bu hekayəni anlamaq üçün rəqəmlərdən çox həyat duyumuna ehtiyac var.

Beləcə, biz nəqliyyat mühəndisliyi oxuyuruq – yəni şəhərin ritmini, insanın tələbatını, texnikanın xislətini və xaosun harmoniyasını bir cədvəldə, bir modeldə, bir axında birləşdiririk. Elə bil həyatın özünü bir şəbəkə qrafikasına çeviririk. Nəqliyyat mühəndisliyi sadəcə ixtisas deyil – bu, sistemin içində öz yerini axtaran bir insanın peşəsidir.

Bəzən insan həyatının xülasəsi bir yol xəritəsində gizlənir. Başlanğıcı bilinməyən bir marşrut, sonu görünməyən bir istiqamət. Sanki hər kəs öz asfaltını döşəyir, kimisi düz, kimisi isə döngələrlə dolu. Hərə öz yolunun qaşını çəkir, bəzi yollarda bu qaş yüngül təbəssüm kimi, bəzilərində isə ağır talelər kimi çatlanır. Yolun çiyni də var, düşəndə dayandığın yer, bəzən çiynini söykədiyin bir insan qədər vacib. Həyatın özü də bir nəqliyyat sistemidir: istədiyin stansiyada düşə bilmədiyin, ancaq hər dayanacaqda nəsə öyrəndiyin bir sistem.

Allahverdi müəllim hər dəfə auditoriyaya girəndə yolun özündə bir fəlsəfə, düşündürücü birşey  olduğunu hiss etdirirdi. “Nəqliyyatçı gərək hər şeydən xəbərdar olsun,” – deyirdi. Bu sözlər bəzilərinə adi bir tələb kimi görünürdü. Amma bir neçə mühazirə sonra anladım ki, bu xəbərdarlıq təkcə magistral yollarla, asfalt qatları ilə bağlı deyildi. Bu, həm də insanın daxili yollarını tanımaq, öz yoluna mühəndis gözü ilə baxmaq, qərarların nəticəsini əvvəlcədən hesablamaq bacarığı idi.

Yolun görmə məsafəsi – insanın gələcəklə bağlı qənaətidir. Dumanın içində, qaranlığın dərinliyində, əgər gözlərini düz tutmağı bacarırsansa, sürətin stabildirsə bəlkə də hara getdiyini anlamasan belə, niyə getdiyini anlayırsan. Tormoz yolu isə məncə, təəssüf hissidir. Sürətlənib getdiyin, amma sonra gecikmiş peşmanlıqla durmağa çalışdığın zamanın izidir. Allahverdi müəllim dərslərdə bunu deyəndə, biz bu terminlərin yalnız texniki anlamını götürürdük. Amma bir gün həyat özü sübut etdi ki, bu anlayışların metaforik yükü daha ağırdır. “Biraz həyata daha geniş bucaqdan baxın, əziz tələbələrim,”  deyəndə, bəzən bucağın sadəcə riyazi bir anlayış olmadığını anlaya bilmirdik. Hər baxış bucağında başqa bir insan, başqa bir həyat, başqa bir yol yatırmış. Necə ki, misal çəkmişdi "Dayanacaqda duran cütlük yaşlılar üçün gəncliyin təravətini xatırladır. Amma avtobus sürücüsü onları əlli qəpik olaraq görür".

“Universitet sizə təkcə təhsil verməyəcək,” – deyirdi – “həm də dünyagörüşünüzü artıracaq. Sual verin ki, biz buna həqiqətən hazırıqmı?” Həyatın hər kəsi imtahan etdiyi bir anda, bu sual içimizdə əks-səda doğururdu. Bəzən yol kənarında durub, bu sualı öz-özümüzə pıçıldayırdıq. Bəs həqiqətən hazırıqmı?

Allahverdi müəllimin səsi qulağımızda hələ də var: “Həyat sizə həmişə yaxşı olmayacaq, amma pisin içindən yaxşını özünüzə pay götürün.”Mühəndislik bu cümlənin tam ortasında yaşayır: problemlərin içindən çıxış yolu tapmaq, qaranlığın ortasında bir yol xəttini düz çəkmək və hər şeydən əvvəl getmək.

Çünki həyat bir yoldur. Və bu yolun sürət məhdudiyyəti yoxdur. Amma diqqətsizlik – qəza səbəbidir.

 "İnsan orqanizmi də avtomobil mühərrikinə bənzəyir" – deyəndə Ziyafət müəllim, otaqda bir anlıq gülüş dalğası keçdi. Söz, bəlkə də çox sadə səsləndi bizə. Mexaniki bir cümlə idi, axı biz insanı hisslərlə, duyğularla, ruhla bağlamağa alışmışdıq. Ancaq sonralar anladıq ki, bəzi sadə cümlələr var ki, məhz sadəliyi ilə adamı silkələyir. Bu bənzətmədə Ziyafət müəllimin dediklərindən daha çox, demədikləri vardı.

Bədən - mühərrikin metalla yoğrulmuş əksidir. Bir sistemin içindəki başqa bir sistem. Mədə yanacaq çənidir, ürək porşen, ağ ciyər karbürator-injektor, sinirlər naqil, beyin isə ECU-yəni idarəedici kompüter. Amma bəlkə də ən çox bənzədiyimiz şey nə yanıcı qarışıqdır, nə sürət qutusu, nə də batareya. Ən çox “nasazlıq” hissini xatırladırıq. Qırılan, təmirə ehtiyacı olan, səssizcə dayanan bir mühərrik kimiyik.

İnsan yorular. Və bu yorğunluq, təkcə əzələlərdə deyil  ən çox ruhda baş verir. Elə bil içindəki mühərrik yağı azalır. Hər səhər yenidən işə düşmək üçün çabalayırıq. Sanki start veririk, amma “açar” dönmür. Və bu an anlayırıq ki, daxili mühərrikimizin yağsız işləməsi  hiss etmədən özümüzü məhv etməyimizdir. Hər gecə düşüncələrimiz qızır, porşenlər çatlayır, bəzən səssiz bir göz yaşı ilə radiatordan buxarlanırıq. Axı mühərrik də susur, amma bu, onun sağlam olduğu anlamına gəlmir.

Bir çay fasiləsi, bir dost söhbəti, bir gecəlik yuxu bəlkə də bu bizim texniki baxışımızdır. Lakin bəzi problemlər var ki, onları heç bir usta anlaya bilməz. Çünki bədən təmir olunur, amma ruhun mexaniki sxemi hələ heç bir texniki sənəddə yoxdur. O sənəd insanın içində yazılır. Tək-tək. Hər ağrıyla. Hər gərginliklə.

Və burada Ziyafət müəllimin cümləsinin başqa bir mənası da ortaya çıxır: mühərriklər də fərqlidir, insanlar da. Eyni modeli olan iki mühərrik belə fərqli performans göstərə bilər. Eyni cür təhsil alan, eyni dərsi dinləyən iki tələbə, həyatın eyni döngəsində fərqli yollara gedə bilər. Çünki içindəki mexanizm, yəni ruhun sürətlər qutusu  bəzən üçüncü pillədə qalmaq istəyir, bəzən isə əllə geriyə çəkilir, qırılmaq bahasına.

 Bir də var “Check engine” işığı. Bəzilərinin həyatında bu işıq daim yanır, amma heç kim ona fikir vermir. Sən yaxşısan, deyirlər. Görünüşcə problemsizsən. Amma içində sürtünmə baş verir. Bir hissə digərinə toxunur. Və sən, təkcə nasaz deyilsən, sən dağılmaq üzrə olan bir sistemsən. Ruhun döyülməsi, səssiz sızıldaması əslində bir “təmir siqnalıdır.”

 Ziyafət müəllim bizə bunu deməyə çalışırdı: "İnsan da sistemdir. Sökülə bilər, düzələ bilər, amma daim çalışmalıdır." Onun sözlərinin arxasında bir mexanikin öyrətdiyi texniki dərs yox idi yalnız. Orada bir böyük qayğısı, bir filosof düşüncəsi, bir şairin yazmadığı şeir vardı. O, bizə öyrədirdi ki, “bəzən susmaqla da mühərrik qırılar.” Və sən onu dinləmədikcə, içindəki mühərrik səssizcə sönər.

Bəlkə də ona görə ilk baxışdan sadə görünən bu cümlə bizi güldürdü. Amma sonradan anladıq ki, bu cümlə bizim gülüşümüzə deyil, gələcəkdəki susqunluqlarımıza cavab idi.

Bir yol var ki, hər birimiz o yolda irəliləmək istəyirik. Sanki həyatda sürət artırmaq, daha çox məsafə qət etmək, gedişi dayandırmamaq... Hətta buna görə çətin yollara da girmək istərdik. Amma hər avtomobilin, hər bədən sistemi kimi, hər yolun da bir hüdudu, bir tormozu, bir təhlükəsizliyi var. “Yolun sonu” deyəndə, sadəcə fiziki bir bitiş xətti deyil, həyatın sonluğunu, insanın özünü tapma və ya özünü itirmə anını nəzərdə tuturuq.

Müəllimin hər zaman qeyd etdiyi kimi, "Bir yolun sonu varsa, deməli, başqa bir yol da başlayır." Həyatımızda bəzən çox asanlıqla keçidlər edirik. Bəzi yol işarələrini görmürük, ya da görüb görməməzliyə vururuq. "Yol işarəsi" – bu həyatın və ya bədənimizin üzərində yazılı olan bir siqnal. Səni xəbərdar etmək istəyən, bir səhvi təkrarlamamağını söyləyən bir həqiqət. Lakin tez-tez, bu siqnalları göz ardı edirik. Bəzən işarənin qanunu belə nəzərə almayaraq sürətimizi artırırıq, yoxsa? Amma hər bir siqnalın öz mövqeyi, hər yolun öz təhlükəsizliyi var.

Bizlər, gənclər, bəzən özümüzü təhlükəsizlik kəməri kimi sıxırıq, amma o təhlükəsizlik kəməri yalnız fiziki deyil. O, bir etimad, bir tərəfdaşdır. İnsan bəzən həyatın tələlərinə düşərkən,  Qoşqar müəllimin dediyi kimi "bu yolda mən nəyi dəyişə bilərəm?" sualını verməyi unudur. İnsanın daxili sisteminin sızması, hər bir emosional problemlə bir mühərrikin soyuqlaşması kimidir. İstər böyük, istərsə də kiçik, hər bir mexanizmin hərəkətə keçmədən əvvəl "istirahət"ə ehtiyacı vardır. Bədən belə, düşüncə də. “Təmirə ehtiyacım var” – bunu qəbul etmək də bir fəzilətdir.

Sanki hər bir insan həyatında bir mühərrik kimi işləyir. Ancaq əgər biz öz içimizdəki mexanizmə, bizim iradəmizə diqqət etməsək, bizlər də həyatımızı elə bir vəziyyətə gətirə bilərik ki, heç bir usta nə düzəldə bilər, nə də təmir edə bilər. Burada, həyati mühərrikin təmirinə gedən yolda, insanın özünün də dəyişməsi tələb olunur. Bəlkə də həyatda "tormoz yolunun" ən çətin mərhələsi, durduğunda deyil, durmadığında özünü tapmaqdır. Sürət həddi aşılarkən, qarşıdakı təhlükə gözə dəyməz. Lakin, gözlənilməz bir an – bir anlıq dayanma, bütün sistemi dəyişdirə bilər.

Bu yolda yolun qurtardığını hiss etməmək də mümkündür. Amma bir mühərrik də, zamanla, təkrar təmir etmədən heç bir iş görməz. Həyat da belədir: çox çalışmaqla, tükənə bilərsən, amma heç dayanma - hər an bir təmir ehtiyacı doğurur. Oktay müəllim də riyaziyyatla  bunu deyirdi: “Bir yolun sonu varsa, o deməkdir ki, sən özün yenidən başlamalısan, amma bu başlanğıc səndən asılıdır. O yolun bitməsi, bəlkə də başqa bir yolun başlanğıcıdır, amma o, sənə daxili hazırlıq lazımdır.”

Həyatın yolda olduğunu anlamaq, həmin yolda nəyə görə irəlilədiyimizi anlamamağa bənzəyir. Biz çox vaxt sürətimizi artırırıq, amma yolda dayandığımızda geriyə baxırıq və görürük ki, bəzən boş bir yolda gedirik. Həyat, bəzən insanı öz mexanizmində belə sürətlə aparır ki, dayanıb düşünməyə zamanımız olmur. Yəni, yol nə qədər məsuliyyətlidirsə, həyat da o qədər məsuliyyətlidir. Yalnız maşını deyil, özümüzü də idarə etmək üçün şüurlu olmalıyıq.

Nəqliyyat mühəndisliyi… Xaricdən baxanda, sanki metronun intervalını hesablayan, ya da yol nişanı düzəldən adamların sahəsidir. Amma içəri girəndə anlayırsan: burda təkcə təkərlər fırlanmır, beyinlər və talelər də hərəkətdədir.

Bəzən soruşurlar ki, “siz yol çəkirsiniz?” Gülümsəyirik. Biz yol çəkmirik. Biz yolun necə işlədiyini başa düşməyə çalışan adamlarıq. Nəqliyyat elə bir şeydir ki, hərəkət anlayışını öyrədir sənə, amma durmağın da qədrini bilməyi tələb edir. Həyat da belədir: getmək vacibdir, amma bəzən bir dayanacaqda nəfəs almaq daha vacib.

Universitetdə keçdiyimiz dərslərin çoxu bəlkə də sabah lazım olmayacaq. Amma bir cümlə, bir baxış, bir müəllimin dediyi bir fikir ömrümüzün dönmə bucağını dəyişə bilər. Allahverdi müəllimin səsi hələ də qulağımızdadır:

"Nəqliyyatçı hər şeydən xəbərdar olmalıdır. Bir az da geniş bucaqdan baxın həyata, əziz tələbələrim."

Hə, biz qrafik çəkirik, layihə hazırlayırıq, axın planlayırıq. Amma bəzən bir tıxacın içində oturub, həyatın özüylə üz-üzə gəlirik. Gecikmələr, qəzalar, dönməz yollar – bunlar sadəcə yol hadisəsi deyil, həyatın metaforasıdır. Biz bu ixtisasa girəndə bunu bilmirdik. Amma indi başa düşürük: bəzən yolun özü dərsdir.

Və bir gün gələcək  artıq diplom əlimizdə, həyat dediyimiz böyük magistralın başında dayanacağıq. Heç kim bizə GPS verməyəcək, heç bir müəllim əl qaldırıb "bu suala cavab ver" deməyəcək. Amma içimizdə bir səs deyəcək:

"Sual ver… bu yola həqiqətən hazırsanmı?"

Biz sadəcə yol mühəndisi deyilik. Biz həyatın məntiqini anlamağa çalışan realist romantiklərik. Dəqiqə dəqiqəsinə uyğun işləyən sistemlər qururuq, amma bilirik ki, qəlbin döyüntülərini heç bir proqram hesablaya bilməz.

Elə buna görə, növbəti dəfə metroda bir qatar gecikəndə əsəbiləşmə. Ola bilər ki, o gecikmə sənə nəyisə anlamaq, kiminləsə göz-gözə gəlmək və ya özünlə bir az danışmaq üçün fürsət verir.

Bəzən ən doğru stansiya, enməyi planlamadığın yerdədir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.04.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı yazıçı Rasim Qaracanın Latın Amerikasının məşhur yazarı, aprel ayının 13-də dünyasını dəyişmiş Mario Varqas Liosaya həsr edilmiş yazısını təqdim edir. Qeyd edək ki, perulu bu Novel mükafatı laureate olan yazıçı həm də ssenarist, dramaturq, publisist, dövlət xadimi idi.

Mario Varqas Liosa dünyadan köçdü. Azərbaycan ədəbiyyatı, qələm adamları buna səssiz qaldı. Onu tanıyanların da, əslində yaxşı tanımadığı ortaya çıxdı. Gəlin gec də olsa Mario Varqas Liosanı tanıyaq.

MARİO VARQAS LİOSA KİMDİR?

Mario VarQas Lİosa — tam adıyla Jorge Mario Pedro VarQas Liosa 1936-cı il martın 28-də Perunun Arekipa şəhərində anadan olmuşdur. O, Latın Amerikasının və dünya ədəbiyyatının ən nüfuzlu yazıçılarından biri, romançı, esseist, jurnalist və siyasi fəal idi. 2010-cu ildə Nobel Ədəbiyyat Mükafatına layiq görülmüşdür.

Mario Varqas Liosa istismar, zorakılıq və senzura məsələlərinə qarşı daim sərt mövqe sərgiləyib və ifadə azadlığının qatı müdafiəçisi kimi tanınıb. Yazarlara qarşı istismarı, məhdudlaşdırmanı və siyasi təzyiqləri ciddi şəkildə tənqid etmişdir. Onun bu mövzudakı əsas düşüncələri aşağıdakılardır:

1. Yazıçının azadlığı müqəddəsdir

Varqas Liosa hesab edir ki, yazıçının ən önəmli silahı – fikirlərini sərbəst ifadə etmə azadlığıdır. Yazıçılar öz fikirlərini qorxmadan ifadə etməli, senzura və ya siyasi qadağalarla məhdudlaşdırılmamalıdır.

2. Ədəbiyyat güclülərin deyil, həqiqətin tərəfində olmalıdır

O, yazıçıların rejimlərə və ya hakim siyasi güclərə qulluq etməsini təhlükəli hesab edir. Ədəbiyyat sual verməli, narahat etməli, mövcud nizamı sorğulamalıdır. Yazıçı heç vaxt təbliğatçıya çevrilməməlidir. "Azad Yazarlar Ocağının Əhdi"ndə bu fikirlər öz əksini tapıb.

3. İdeologiyaya tabe edilmiş ədəbiyyat ölü ədəbiyyatdır

Marksist ideologiyaya bağlı olduğu gənclik illərindən uzaqlaşdıqdan sonra Varqas Liosa totalitar rejimlərin sənəti ideoloji vasitəyə çevirməsini sərt tənqid etmişdir. SSRİ-də, Kubada, Çində yazıçılara tətbiq olunan senzura və təzyiqləri tənqid etmişdir.

4.

Yazıçılar dəstəklənməlidir.

Xüsusi olaraq Latın Amerikası diktaturalarında yazıçıların təqib olunmasını, sürgünə göndərilməsini və ya əsərlərinin qadağan olunmasını dəfələrlə pisləyib. Onun fikrincə, bu, cəmiyyətin intellektual həyatını boğan, geriliyə aparan bir mexanizmdir.

5. Yazıçılar vicdanın səsidir

Liosa yazıçıları "mədəniyyətin vicdanı" adlandırır. Onun fikrincə, yazıçılar cəmiyyətin laqeyd qaldığı zülmü, haqsızlığı, susdurulan səsləri görünən etməlidirlər. Bu səbəbdən yazıçıların qorxudulması və ya təcrid olunması ictimai əxlaqa qarşı cinayətdir.

KONKRET SİTATLAR:

Varqas Liosanın yazarlara qarşı istismara, senzura və siyasi təzyiqlərə dair mövqeyini əks etdirən konkret sitatlar və əsərlər aşağıdakılardır:

Əsər: “Ədəbiyyat niyə vacibdir?” (Why Literature?)

Nobel mühazirəsi, 2010

“Ədəbiyyat senzuranın, müstəbidliyin və susdurulmuşluğun düşmənidir. O, insanın azadlığına edilən hər cəhdə qarşı ruhun müqavimətidir.”

Bu sitatda Liosa ədəbiyyatın əsas missiyasını azadlığı qorumaq kimi müəyyənləşdirir. Yazıçının istismara qarşı durması onun etik borcudur.

“Mədəniyyətin öldüyü yer” (The Culture of Liberty)

“The New Republic” jurnalında esselər silsiləsi

“Totalitar rejimlər ilk növbədə yazıçılardan qorxurlar, çünki yazıçılar həqiqəti təhrif etməkdən imtina edirlər.”

Burada Liosa yazıçıların ideoloji dövlətlər üçün niyə təhlükəli olduğunu izah edir: çünki onlar yalanlara qarşı çıxmaq gücünə sahibdirlər.

“Söz azadlığını qorumaq” (In Praise of Reading and Fiction)

Nobel çıxışından bir parça

“Söz azadlığını əlindən alınmış yazıçı yalnız susmağa məhkum olunmur; o həm də cəmiyyətin vicdanının susdurulması deməkdir.”

Bu fikir yazıçıya qarşı təzyiqin təkcə şəxsi deyil, ictimai ölçüləri olduğunu göstərir.

“Ədəbiyyat və Gerçəklik” (La verdad de las mentiras / The Truth of Lies) Esse toplusu

“Yazıçı reallığı çılpaq göstərdiyi üçün təqib olunur. Bəzən bu çılpaqlıq diktatorların yuxusunu qaçırır.”

Bu sitatda Varqas Liosa yazıçıların tərif deyil, çılpaq həqiqət yazdıqları üçün təhlükə kimi qəbul edildiyini vurğulayır.

Mario Vargas Llosanın konkret siyasi kontekstlərdə yazarlara qarşı istismarı necə tənqid etdiyini göstərən fikirləri, sitatları və çıxışlarından nümunələr:

Kuba və Fidel Kastro rejimi

Varqas Liosa əvvəllər Kubadakı inqilabı dəstəkləsə də, 1970-ci illərdən etibarən Fidel Kastro rejiminin yazıçılara qarşı təqib və senzurasını qətiyyətlə tənqid etməyə başladı. Sitat (1984):

“Padilla məsələsi gözlərimi açdı. Rejim öz şairindən qorxdu. Bu, ədəbiyyatın gücünü, eyni zamanda diktaturanın qorxusunu göstərdi.”

(Luis Pavón və Heberto Padilla olayları haqqında)

Heberto Padilla, rejimə qarşı tənqidi bir şeir yazdığı üçün həbs edilmiş, sonradan özünü "ictimaiyyət qarşısında günahkar" elan etməyə məcbur edilmişdi. Liosa bu olayı senzuranın simvolu kimi tanıtdı.

Peru və öz ölkəsindəki avtoritarlıq

Liosa 1990-cı illərdə Alberto Fujimori hökumətini dəfələrlə tənqid etmiş, jurnalistlərə və yazarlara qarşı təzyiqlərə qarşı çıxmışdır.

Sitat: “Bir cəmiyyətin azad olduğunu göstərən əlamət — onun yazıçılarının qorxmadan yaza bilməsidir. Əgər bu yoxdursa, demokratiya da yoxdur.”

Peru Yazıçılar İttifaqının toplantısı, 1992

SSRİ və totalitar kommunizm

Varqas Liosa sovet senzurası və yazıçıların ideoloji aparatın alətinə çevrilməsinə qarşı da qətiyyətlə çıxış etmişdir. Sitat:

“Ədəbiyyatın planlaşdırılması mümkün deyil. Sovet İttifaqı bunu etməyə çalışdı və nəticədə həyati olmayan, mexaniki söz yığını ortaya çıxdı. Yaradıcı azadlıq olmadan sənət yoxdur.”

La Verdad de las Mentiras, 1990-cı illər

Çili – Augusto Pinochet dövrü

Varqas Liosa sağçı diktaturaları da tənqid etmiş, Çilidə Pinochet rejiminin siyasi dissidentləri və yazıçıları repressiya etməsini pisləmişdir. Sitat:

“Sol və ya sağ fərq etməz — istənilən diktatura yazıçılara düşmən gözü ilə baxır. Çünki yazıçı həmişə fərdi düşüncəni qoruyur.”

PEN Club çıxışı, London, 1994

Yekun Mövqe

Varqas Liosa üçün yazıçı azadlığı təkcə mədəni dəyər deyil, demokratik cəmiyyətin əsas göstəricisidir. O, həm solçu, həm sağçı diktaturaların yazıçılara qarşı etdiyi təzyiqləri ideoloji fərq qoymadan qınamışdır.

(Yazını tərtib etdiyi üçün S.İ. xanıma müəllifdən təşəkkürlər)

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.04.2025)

İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

Yazımıza maraqlı bir hadisəni yada salmaqla başlayaq. “2012-ci ildə İsveçrə bankından Padar (Oğuz rayonu) kəndinə Qərib yüzbaşının ora 100 il öncə pul (yaxud qızıl) yatırdığı və faizlə birgə hesabına küllü miqdarda pul yığıldığı barədə məktub gəlmişdi”.

Bəs kim olub Qərib yüzbaşı? Hansı işin sahibi idi, hansı içtimai-siyasi fəaliyyətlə məşğul olmuşdur? Vətən və xalq üçün hansı işləri görmüşdür?

Qərib Məmmədkərim oğlu 1870-ci ildə Vartaşen (indiki Oğuz) rayonunun Xaçmaz kəndində çox yoxsul bir ailədə dünyaya gəlib. 1912-ci ildə qardaşı ilə birgə iş tapmaq məqsədi ilə rayonun Padar kəndinə köçüb. Qardaşı qonaqlıqda olan zaman ev sahibinə atılan güllənin hədəfi olub və dünyasını dəyişib.

Padara bir mis kasa ilə gələn Qərib coşqun təbiətli, enerjili və hədsiz əməksevər, daim yeniliyə can atan adam olub. Əkinçilik, meyvəçilik və heyvandarlıqla məşğul olmaq onun ən sevimli işləri olub. Qısa müddət ərzində biliyi, bacarığı və işgüzarlığı sayəsində böyük var-dövlət, mal-mülk sahibi olub. Rayonda ilk Avropa və Amerika texnikasını istifadəyə verən də o olub. Qərib Kərimoğlunun təşəbbüsü ilə 1912-ci ildə Almaniyadan ilk dəfə Azərbaycana taxıldöyən maşın gətirilmişdir. (Hazırda həmin texnika hələ də qonşu kəndlərdən olan Yemişənlidəki bir həyətdə abidə kimi saxlanılır.)

Onun arxivdə saxlanılan deputat (məbus) anketində qeyd edilib ki, “Əkinçiliyə olan istedad və həvəsindən dolayı, Şəki qəzasında son ixtira olunan ziraət makinəsini (kənd təsərrüfatı texnikasını) ilk əvvəl istemal edən (işlədən) və xalqa lüzumunu anladan işbu zatdır...”.

O, öz hesabına kənddə dəyirman, məscid və xəstəxana da tikdirib.

Rəsmi sənədlərdə ad və soyadı iki cür göstərilib: “Qərib Kərim oğlu” və  “Qərib Kərimov”. O, həm də Rusiya İmperator Ordusunun yüzbaşısı olmuşdur.

Həmkəndliləri də onu yalnız “Qərib yüzbaşı” adlandırırlar. Bu fakt həm də Qəribin 1917-ci ilədək Padar kəndinin böyüyü-yüzbaşısı olduğunu göstərir.

Təbiətcə çox əliaçıq adam olan Qərib Məhəmmədkərim oğlu özü də yoxsulluğun amansız üzünü gördüyündən kasıbların pənahı olub. Qapısına borca gələn kimsəni əliboş qaytarmazdı. Həm də bu zaman o, insanlar arasında millət fərqi qoymazdı; müsəlmanlarla yanaşı, Oğuzun udi və yəhudi camaatını da aclıqdan qurtarmış, taxıl anbarlarının qapılarını onların da üzünə açmışdı. Buna görə də bütün yerli camaat ona hədsiz hörmət bəsləyirdi. Hətta bir dəfə qaçaqlar onun faytonunun qabağını kəssələr də, içindəkinin Qərib yüzbaşı olduğunu biləndə böyük hörmətlə yola salmışdılar.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qurularkən Qərib Məhəmmədkərim oğlu Şəki qəzasının Vartaşen nahiyəsində İcraiyyə Komitəsinin sədiri idi. O, bu vəzifəyə 1917-ci ildə baş vermiş fevral inqilabından sonra seçilmişdi.

1918-ci ildə ermənilərin azərbaycanlıları toplu şəkildə qətlə yetirdiyi vaxtda köməyə gələn Türk ordusunun Oğuz bölgəsindəki bölməsinə rəhbərlik edən Abdulla Paşa Qərib yüzbaşının evində qalmışdı. Bu gün də Padar kəndinin sakinlərinin dilində dolaşan bir rəvayətdə deyilir ki, “Qərib yüzbaşıya Bakıdan parlamentdən xəbər gəlir ki, türk əsgərlərini qarşılayıb yerləşdirsin. Yüzbaşı tapşırığa əməl edir, türk əsgərlərini qarşılayıb onları özünün tikdirdiyi məsciddə yerləşdirir. Hər birini yatacaqla, yeməklə təmin edir. Əsgərlər Padarın və qonşu kəndlərin əhalisini erməni silahlılarından qoruyurdular. Türk əsgərlərinə göstərdiyi diqqət və qayğıya görə qəzəblənən ermənilər Qərib yüzbaşını oğurlamaq üçün tələ qurur və gecə onun yaşadığı evə basqın edirlər.  Əsgərlərlə basqın edən silahlı ermənilər arasında qanlı savaş olur. Hazırda kəndin “Erməni çökəyi” adlanan yerində türk əsgərləri ermənilərin hamısını məhv edirlər. Hadisə yerinə gələn Qərib yüzbaşı əsgərlərə tapşırır ki, ermənilərin üstünü torpaqla örtüb dəfn etsinlər”.

Qərib yüzbaşı 1918-1920-ci illərdə Azərbaycan Cümhuriyyəti Məclisi-məbusanının (parlamentinin) üzvü, görkəmli ictimai xadim, parlamentin işində müntəzəm və fəal çalışan deputatlardan olub. Dövlət Arxivində onun deputat (məbus) anketi saxlanır. Orada Qərib yüzbaşının müxtəsər tərcümeyi-halı barədə qısaca olaraq qeyd edilib ki, o, “...Çalışqanlığı sayəsində mənsub olduğu camaatın hüsnü təvəccöhünü qazanmış olduğundan, bir çox ictimai xidmətlərdə bulunmuş və bilaxərən intixab olunaraq Məclisi-məbusana üzv təyin olunmuşdur”.

O, parlamentdə "Əhrar" partiyasını təmsil etmişdir. Parlamanın 24 aprel 1919 tarixli iclasının stenoqramından oxuyuruq: “İclasın sədri Həsən bəy Ağayev bildirir ki, torpaq komissiyası 3 dəfə yığışmadığına görə buraxılır və onun yeni heyəti seçilməlidir. Həsən bəyin təklifi ilə partiyalar bu komissiyaya öz namizədlərini verirlər. Seçilmək üçün hər deputat 42 səsdən ən azı 22-sini yığmalıydı. Keçirilmiş gizli seçkinin nəticələrini Abbasqulu Kazımzadə açıqlayır: 26 səs toplamış Qərib Kərimov ən çox səs yığmış Məhəmmədəmin Rəsulzadə, Aslan bəy Qardaşov, Cavad bəy Məlikyeqanov, Əliheydər Qarayev, Heybətqulu Məhəmmədbəyov və b. ilə birgə torpaq komissiyasına üzv seçilib. Bu seçkidə ən çox səs toplayan həmin 7 nəfər Məhəmmədəmin Rəsulzadənin təklifi ilə həm də fəhlə komissiyasına üzv olur. Beləliklə, Qərib Məhəmmədkərim oğlu parlamentin iki mühüm komissiyasına eyni zamanda üzv seçilib”.

Hökumət sovetləşdikdən sonra o, mülkünü və texnikasını könüllü olaraq kolxoza təhvil verib. Amma kommunistlərin qanlı ağalığı illərində Qərib Məhəmmədkərim oğlu da başqa parlament üzvləri kimi təqib olunub və incidilib. Ancaq onu həbs etməyi hətta “NKVD” cəlladları da bacarmayıblar! Nəvəsi Almaz xanım danışır ki, sovet çağında babamı tutmaq üçün Padara adamlar göndərilib. Xəbər ildırım sürəti ilə bölgəyə yayılıb. Vartaşenın özündə və nahiyənin əksər kəndlərində bunu eşidən yüzlərlə insan pay-piyada, ayaqyalın-başıaçıq Padara yol alıb. Özümüzünkülərlə - müsəlmanlarla yanaşı, başqa millətlərin nümayəndələri, xüsusən Vartaşen yəhudiləri də sinələrini qabağa verərək onu silahlılardan qoruyublar. 18 kilometr yolu piyada gəlmiş yəhudilər birağızdan deyiblər ki, aclıq vaxtında bu kişi bizi qırılmaqdan qurtarıb, indi də biz onu heç kəsin əlinə vermərik! Nahiyədən gəlmiş bütün adamlar Qərib yüzbaşının həyətinin ətrafına canlı çəpər çəkib və silahlıların içəri girməsinə imkan verməyiblər. Xüsusən başqa millətlərin də bu “müsavatçı”, “istismarçı” və “qolçomağı” belə qətiyyətlə müdafiə etməsi bolşevikləri əməlli-başlı çaşdırıb və onlar əliboş geri qayıtmalı olublar.

Qərib yüzbaşı vur-tut 56 il yaşayıb, 1926-cı ildə vəfat etmişdir. Onun  Padar kəndinin mərkəzindəki kiçik qəbiristanlıqda olan və çay daşından hazırlanmış başdaşında da oyma üsulu ilə ərəbcə yazıb ki, o, 2 rəbiüs-sani 1345-cü ildə cümə günü (miladi tarixlə 9 oktyabr 1926-cu ildə) vəfat edib. (Məzarı 2008-ci ildə Oğuz rayonunun Padar kəndində filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, professor Ədalət Tahirzadə tərəfindən aşkar edilmişdir.)

Vaxtilə Qərib Məhəmmədkərim oğlu Şəkinin ən varlı adamlarından olan iki qardaşla: Məşədi Cabbar və Məşədi Xəlil Həsən oğlu Dadanovlarla çox yaxın dostluq edib. Görünür, bu dostluğu əbədiləşdirməyə çalışan oğlu Hümmət həkim atasının vəfatından 2 il sonra – 1928-ci ildə Məşədi Cabbar Dadanovun qızı Lətafət xanımla ailə qurub.

Qərib yüzbaşının oğlu Hümmət Kərimovdan söz düşmüşkən bildiririk ki, o, Tiflisdə  gimnaziyanı  uğurla bitirərək yeni açılmış Bakı Universitetinin tibb fakültəsinə qəbul olmuş, adı 1925-ci ildə həmin fakültənin ilk buraxılışının məzunları sırasında olmuşdu. Başqa sözlə desək, o, həm Azərbaycanın özünün yetişdirdiyi, həm də Şəki qəzasının ilk ali təhsilli həkimlərindən olub. Təyinatla öz kəndlərinə - Padara həkim göndərilmiş, atasının tikdirdiyi xəstəxanada  işləmişdir. Burada işlədiyi dövrdə Hümmət həkim yenə atasının tikdirdiyi məscidi təmir etdiyi üçün həbs olunaraq 2 il Bayıl həbsxanasında cəza çəkmişdir, məscid isə yandırılmışdır. Sonralar Hümmət həkim Göyçay və Qəbələdə həkim kimi fəaliyyətini davam etdirmiş, 1946-cı ildə müalicə üçün getdiyi Moskva şəhərində vəfat etmişdir.

Qərib yüzbaşının unudulmaz xatirəsi indi də qədirbilən həmkəndlilərinin və bütün Oğuz sakinlərinin yaddaşında yaşamaqdadır.

Qeyd: Yazının hazırlanmasında filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, professor Ə.Tahirzadə, AYB-nin üzvü və şair-tədqiqatçı Y.Rzayevin, psixoterapevt, ​elmi-lədun bilicisi P.Yaqubun əsərlərindən də istifadə olunmuşdur.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.04.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Onu daha çox televiziya proqramlarından, keçirdiyi publik mühazirələrdən tanıyırıq. Sanki Bakının tarixini onun qədər dərindən bilən yoxdur. Bakı tarixi və memarlığı üzrə tədqiqatçı Fuad Axundovdan gedir söhbət.

Fuad Axundov 1968-ci il aprelin 21-də Bakı şəhərində ziyalı ailəsində anadan olub. 1985–1992 illərdə Bakı Dövlət Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsində oxuyub, bakalavr dərəcəsi alıb.

O, 1992-ci ildə Norveçin Oslo şəhərindəki yay məktəbində təhsil alıb. 2000–2001-ci illərdə ABŞ-ın Harvard Universitetinin Dövlət idarəetmə məktəbində oxuyub, magistr dərəcəsinə yiyələnib. 2008–2016-cı illərdə Kanadada, Toronto Universitetinin Ontario təhsil araşdırmaları institutunda oxuyub, magistr dərəcəsi alıb.

Fəaliyyəti

• - 1989–1990-cı illərdə Bakı şəhərində Respublika Narkoloji Dispanserində xəstəxana işçisi kimi çalışıb.
• - 1992–1993-cü illərdə Bakıda 189 saylı məktəbdə rus dili və ədəbiyyatı, və ingilis dilini tədris edib. Bakı şəhərinin tarixi haqqında fakultativ dərslər aparıb.
• - 2006–2011-ci illərdə İctimai Televiziya kanalında "Бакинские тайны" (Bakının sirləri) tarixi verilişlər proqramın müəllifi və aparıcısı olub.
• - 2020-ci ildən  AzTV-də "Əsrlər, Nəsillər" proqramın müəllifi və aparıcısıdır.
• - AZƏRTAC İnformasiya Agentliyində, "Бакинский рабочий" (Bakinski raboçi), "Вышка" (Vışka), "525-ci qəzet" qəzetlərində, o cümlədən "Ваш дом" (Sizin ev), "Баку" (Bakı), "Azerbaijan International" jurnallarında vaxtaşırı çap olunur, bir sıra müxtəlif nəşrlərin müəllifidir.
• - 2023-cü ilin dekabr ayından etibarən vaxtaşırı "Qafqaz Xəbərləri" YouTube layihəsinin verilişlərinə dəvət olunur.

*Hərbi karyerası*

• 1986–1988-ci illərdə SSRİ Silahlı Qüvvələrində, Moskva vilayətinin Reutov şəhərində hərbi tikinti qruplarında xidmət göstərmişdir. 1993-cü ildən 2007-ci ilə qədər İnterpolun Milli Mərkəzi Bürosunun əməkdaşı, polis polkovnik-leytenantıdır.

*Təltif və mükafatları*

- "Humay" Milli mükafatı laureatı — 2. may 2006

- Dövlətlərarası "Mir"("Мир") teleradio şirkətinin "Бриллиантсодружества" (Birlik Brilyantı) müsabiqəsinin "Ən yaxşı mədəni və təhsil proqramı" nominasiyasının laureatı — 2006-cı il dekabr

- "Tərəqqi" medalı — 2 oktyabr 2023

Bələdçi, teleaparıcı Fuad Axundova Allahdan xeyirli ömür, karyerasında uğurlar arzu edirik!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.04.2025)