“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı PORTAL AKADEMİYASInda növbəti, üçüncü abituriyent kurslarına davam edir. Həyatda necə uğur qazanmalı, hədəfi necə seçməli, hədəfə doğru necə irəliləməli, necə lider olmalı – bu sayaq suallar hər birinizi düşündürür, bilirik. Onlara PORTAL AKADEMİYASI məşğələlərinə qatılmaqla çavab tapacaqsınız.

Rubrikanı millət vəkili, motivasiya spikeri, yazıçı Əlibala Məhərrəmzadə aparır.

Liderliyin xüsusi qanunları hansılardır?

«Seminarların və kitabların köməyi ilə uzun illər liderlik öyrətdiyim yuz minlərlə insana və özündə liderlik keyfiyyətlərini inkişaf etdirmək istəyən şəxs, sənə ithaf olunur. Bütün yüksəliş və enmələr liderliyin sayəsində baş verir» sözləri ilə başlayan «Liderliyin 21 inkaredilməz qanunu» kitabını – Con Maksvellin bu incisini, yəqin ki, oxumayan əz-əz liderə rast gəlmək olar. Rəsmən onun özünün, yaratdığı EQUIP və The John Maxwell Company təşkilatlarının bu günədək liderliyin sirlərini öyrətdiyi 5 milyon müdavimi var. Bu gün ABŞ-ın Vest Poynt Hərbi Akadesmiyasından tutmuş BMT-yədək, nüfuzlu Fortune 500 siyahısındakı əksər şirkətlər təmsil olunmaqla az qala hər bir qurumda Con Maksvelldən liderlik dərsi almış insanlara rast gəlmək olar.

Con Maksvellin təqdim etdiyi liderlik qanunlarının 21-nə də qısaca da olsa nəzər yetirməyimiz vacibdir. Belə ki, öz şəxsi həyatlarında və bizneslərində bu qanunlara əməl etməklə insanlar dərhal fayda əldə edirlər.

Beləliklə, 21 qanundan növbətisi:

11.Yaxın çevrə qanunu.

«Liderin potensialı onun yanında olan insanlarla ölçülür».

Hər bir liderin potensialını onun yanında, çevrəsində olan insanlarla təyin etmək mümkündür. Əgər bu insanlar mənən güclüdürlərsə, onda həmin lider bütün təşkilata böyük təsir göstərmək qabiliyyətində olacaq. Yox, əgər, onlar zəifdirlərsə, lider heç nə eləyə bilməyəcək. Məhz bu da yaxın çevrənin qanunudur.

Personal düzgün seçiləndə potensial sanki raket kimi göyə yüksəlir.

Con Maksvell yazır: «Tanrı məni ən yaxşı əməkdaşlardan ibarət çox gözəl komanda ilə mükafatlandırıb. Amma mən hələ nöqtə qoymuram. Mən bundan sonra – növbəti onillikdə də ondan sonra da bu komandanı möhkəmləndirəcəyəm, öz yaxın ətrafıma digər yaxşı adamları cəlb edəcəyəm. Mən axı bilirəm ki, məndə çoxlu istifadə olunmamış potensial qalıb. Əgər mən öz imkanlarımı tam realizə etmək istəyirəmsə, mütləq özümü ən yaxşı insanlarla əhatə etməliyəm. Bu, qarşıda qoyulmuş məqsədlərə çatmağın yeganə yoludur».

Yaxın çevrə qanunu da məhz budur.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.07.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” potralı gənc olsa da kifayət qədər oxucu auditoriyasına malik olan Uraqanın bir nəsr nümunəsini oxucularının ixtiyarına verir.

Həyatın bəxş etdiyi hədiyyələr nəfəs aldıqca qarşımıza çıxmağa davam edir. Qız heç nəyi düşünmədən ruhunu ölüm laylasının çərpələnginə bağladığı zaman külək onu çox-çox uzaqlara uçurdu. Həzin meh çərpələngə bağlamış ruhunu özüylə birgə hərəkət etdirirdi. İlk başda hündürlükdən çox qorxdu, amma o, çərpələnglə uçduqca qərara aldı ki, ruhunu tamamilə ona təslim etsin. Əgər nə vaxtsa, bir yerə çırpılacaqsa, daha buna öyrəşmişdi, amma istəməzdi ki, çərpələngə bir şey olsun, sınsın, qırılsın, və ya istəmədən ona bir xətər yetirsin.

Qızın ruhu çərpələnglə uçaraq həzin mehi içinə aldıqca rahatladığını hiss edirdi. Sanki mehin ürəyinə qatdığı sərinlik beynindəki bulanıqlığı durultmaqla yanaşı, həm də ürəyindəki tozu da silib süpürürdü.

Çərpələnglə irəlilədikcə yağışın damcı səslərini eşitdi. Qısa bir müddət sonra islanmasına baxmayaraq anladı ki, indiyə kimi heç vaxt özünü bu qədər güvəndə hiss etməmişdi. Ona görə də sakitcə yağış notları ilə bəstələnən musiqidən həzz almağa başladı.

Yağışdan sonra çıxan günəş qısa bir zamanda onun əsrarəngiz göyqurşağı görməsinə səbəb oldu. Qız başını qaldırıb onu saxlayan çərpələngə baxdı. Bununla o, sanki çərpləngə nəsə deməyə çalışırdı. Fəqət özü də bilirdi ki, bu mümkünsüzdür.

Sanki bu an çərpələng onun duyğularını oxudu, demək istədiyi sözləri dilə gətirmədən qızı başa düşdü. Qadın qüruru elə bir həddədir ki, onlar hər zaman hər şeyi demək məcburiyyətində deyillər. Elə qadına yaraşan da budur. Möhtəşəm qadınlar bir işarə işarə ilə, bir jest ilə nə demək istədiklərini ifadə edirlər. Amma bu da, arifə bir işarədir.

Göyqurşağının rəngləri müxtəlif çalarları ilə yarımhalqa kimi görünürdü. Digər göyqurşaqlarından fərqli olaraq bu halqalara yaxınlaşdıqca nə gözdən itir, nə də ondan uzaqlaşmırdı. Əksinə ora doğru yaxınlaşdıqca rəngarəng halqaların üzərində kiminsə əyləşdiyini sezdi.

Çərpələng dartılaraq göyquşağına doğru yaxınlaşdıqca halqaların üzərində əyləşən və onu özünə tərəf çəkən par-par parıldayan birini gördü. Bu şəxs ipləri əlində bərk-bərk saxlayıb özünə tərəf çəkirdi. Çox keçməmiş çərpələngi rəngarəng halqaların üzərində saxladı.

Yalnız bu zaman qız anladı ki, çərpələngi uçuran parıltı daha öncə qarşısına çıxıb onunla söhbət edən həmin varlıqdır. Ona yaxınlaşıb yanında əyləşdiyi zaman qız bir xeyli heyrətləndi. Bu ki onun kitabxanada qarşısına çıxan həmin oğlan idi. Onun burada nə işi ola bilərdi?

Qızı göyqurşağının üzərinə endirsə də, o, çərpələngdən ayrılmaq istəmirdi. Axı onu buralara bu çərpələng gətirib çıxarmışdı. Buraxıb buraxmayacağından əmin deyildi.

“O, getməlidir.” Bir anda mələyin səsini eşitdi.

“Hara?” qeyri-ixtiyari olaraq üzünü oğlana çevirdi. Amma oğlan ona bir qram da olsun diqqət yetirmədi.

“Sənin kimi insanları xilas etməyə” parıltı saçan varlıq dərindən nəfəs alaraq yenidən ipi boşladı və çərpələngi havaya buraxdı. Beləcə çərpələng çox uzaqlara yollanaraq gözdən itdi.

“Burada nə işin var?” qız sual dolu nəzərlərlə dilləndi. Amma onun mənasız baxışlarından heç nə anlaya bilmədi. Oğlan üzünü çevirib qıza baxdı. Sanki ona baxarkən nələrisə ifadə etməyə çalışırdı. Çərpələngin iplərini əllərindən bir az boşlayaraq pıçıldadı:

“Balıq tuturam.”

“Dənizə tor buraxmaq əvəzinə səmaya çərpələng buraxmaqla?”

“Mənim məqsədim onları xilas etməkdir.”

“Kimdən?”

“Elə özlərindən!”

“Onları özündən niyə xilas edəsən ki?”

“Özümüzə elədiyimiz haqsızlıqları bir başqası bizə qarşı edə bilməz.” üzünü yenidən buludlara çevirib səmaya baxaraq əlavə etdi, “Biz icazə verməsək heç kim bizi üzə bilməz.”

“Amma məni çox üzdülər, ən yaxınlarım, ən çox sevdiklərim məni çox incitdi. Onlar məni sevmir. Bilmirəm”. Qızın gözləri doldu. Harada olduğunu anlaya bilmədi.

 “Biz haradayıq?”

“Mənim yanımda” – Oğlan soyuqqanlılıqla dilləndi.

“Bəs siz kimsiniz?” Qız bir anda siz deyə müraciət etdi.

O isə gülümsədi, amma cavab vermədi, sanki qızın sualını eşitməmişdi. Sakitcə əlavə etdi:

“Gedək mənimlə”

Yerindən durarkən qız da onunla birlikdə ayağa qalxdı.

“Bəs çərpələng?” Bir anda qızın ağlına çərpələngin aqibəti gəldi.

“Çərpələngi pianoya bağlayacağam. Beləcə musiqilər insanların duyğularını yansıtdıqca nə onları yalnız buraxar, nə də yıxılmağa qoymaz.”

Göyqurşağından aşağı endikdə gözlərinə çoxlu sayda güzgü göründü. Hərəsi ayrı formada, hərəsi ayrı görüntünü əks etdirirdi. Qız güzgülərin önündən keçdikcə özünü fərqli görüntülərdə görüb çox təəccübləndi.

Bəzisində çox eybəcər, bəzisində çox gözəl, bəzisində çox yaşlı, bəzisində isə uşaq kimi. Nə qədər dayanıb o güzgüləri seyr etsə də, heç birində yanındakı parıltı saçan oğlanın yansımasını görə bilmədi.

Mələk arxadan yavaşca qızın kürəyinə toxundu. Qızı ən gözəl göstərən güzgünün qabağında dayanıb qulağına pıçıldadı.

“Bu güzgülərdə olan əkslərini görürsən? Hər biri müxtəlif formada səni əks etdirir.” Nəfəsini dərdi və sözünə davam etdi, “Onların hər biri sənə baxanların gözləridir. İnsanlar səni hansı formada görürsə, o formanı alırsan. Önəmli olan odur ki, sən özünü hansı güzgüdən, yəni kimin gözlərindən baxmaq istəyəcəksən. Bax, qarşında dayanan güzgü səni dünyanın ən gözəl xanımı kimi görür və göstərir. Sən isə özün haqqında deyirdin ki, “gözəl deyildim, amma çirkin də sayılmazdım, bəs insanlar məni niyə niyə sevmir?” – Bəlkə səni sevən, hər gecə dərdinə yanan hələ qabağına çıxmayıb. Həyat isə səni o insanla görüşdürə bilmək üçün yaralayaraq hazırlayıb sənə dərs verirdi.”

Oğlan bunu deyib bir anda qızı güzgünün içinə itələdi.

Bununla o, güzgünün içinə daxil olub heç gözləmədiyi bir boyuta keçdi.

Pəncərəyə düşən işığın şəfəqləri bu otağı az da olsa işıqlandırırdı. Qız ətrafına baxdıqda küncə qısılmış bir ədəd divan, qarşılarında isə bir televizor gördü. Oğlan televizora yaxın gələrək pultu əlinə alıb onu yandırdı. Əyilərək aşağıdan bir disk çıxartdı. Diskin üzərində qızın rəsmi və onun da arxasında qaranlıq kölgə görsənirdi.

Yenidən üzünü çevirib qıza baxdı:

“Hazırsan?”

“Nəyə?” Qız anlamadı.

“Burdan o tərəfə mən gələ bilməyəcəyəm” deyərək geri çəkildi.

Heç nə demədən diski televizora qoşmağı ilə qızın həyatı bir film lenti kimi gözünün qarşısında canlandı.

Bir anda sanki hadisələri televizordan deyil, reallığın özüymüş kimi izləyirdi. Qaranlıq otaq yox olmuş, qarşısında keçmiş xatirələri canlanmışdı. Yaşamış olduğu həyatına geri dönüb keçmişinə bir daha baxdı. Yaşadığı zaman düşündüyü fikirləri onu təqib edən qaranlıq bir pıçıltı kimi eşidə bilirdi:

“Beynimi ələ keçirən qaranlıq fikirlər bir sarmaşıq kimi uzanıb, çoxalırdı. Bundan yorulmuşdum. Artıq gecələr yatmaq işgəncə halını almışdı. Sanki daima məni izləyən, arxamca gələn qara, iri bir kölgə vardı. O hər zaman arxamca gəlirdi. İndi olduğu kimi. Varlığını hiss edə bilirdim. İlk başlarda ondan qorxsam da, artıq öy-rəşmişdim.”

Beləcə, öz həyat filminin lentlərini izlədikcə anladı ki, qaranlıq kölgə elə onun özüdür ki, var. Bu illər ərzində təqib olunduğunu sandığı qaranlıq kölgə əslində onun özü, ölümündən sonrakı həyatıymış. Qaranlıq kölgə hər şeyə səbəb olan həmin günə gəlib çatdığı zaman susdu. Geri çəkilərək qızı yalnız buraxdı. Anasının “tez gəl” deməsini uzaqdan eşidərkən, sevilməyən bir övlad olduğunu düşünmüşdü. Gözlədiyi şeylər anlayış, sevgi, sayğı və bir az da qayğı idi.

Qaranlıq kölgə düşündü: “Kaş keçmiş halına qayıda və bu qıza söyləyə bilsəydi, “bir az daha səbrli ol, həyat elə birini qarşına çıxardacaq ki, sən onun varlığı üçün hər gün Allaha şükürlər edəcəksən.”

Amma təəssüf ki, kölgə qıza yaxınlaşa bilmirdi. Hər dəfə bunu demək üçün yaxınlaşmaq istəyərkən qız ondan qorxub qaçmağa başlayır və özü üçün bir hasar yaradırdı. Bu vaxta qədər o, öz qaranlığından qorxmuşdu. Öz içindəki boşluq onu daxildən məhv etmişdi.

Qaranlıq kölgə lentləri diqqətlə izlədikcə atası ilə mübahisəni, sevgisiz atasının onu necə alçaltdığını təkrar izləmək istəyirdi. Amma o anda atası ilə olan son xatirəsinin əvəzinə atasının dərd-kədərdən büzüşüb haldan-hala düşmüş simasını gördü. Atası tabutun kənarında yerə yıxılıb tabutun taxtasını sığallıyırdı. Dırnaqları ilə tabutu nə qədər caynaqlamağa çalışsa da, heç bir xeyri olmurdu. Tabutu açsadyı belə, qızını həyata qaytara bilərdimi?!

Son mübahisəsində o, ağır ittihamları eşitdiyi üçün dözmür, nəfəs ala bilmədən gözlərindən yaş axıdırdı.

Qızından eşitdiyi “sən mənim atam deyilsən” sözü atasının qulağında cingildəyirdi. Axı atası nə edə bilərdi ki, öz sevgisini qızına göstərə bilməmişdi. Bəzi insanlar hər an öz sevgilərini hiss etdirməyə çalışarkən, bir başqaları bu sevgini göstərə bilmir və ya göstərməkdən çəkinirdi. Qorxurdular ki, bunu etsələr...

Soyuq külək bir anda əsərək bütün kadrları buxara çevirdi. Vəhşi dalğaların sərtcə qayalıqlara vuraraq çıxartdığı səs gecənin ecazkarlığına mirvari bir boyunbağı ilə bəzəyirdi sanki.

“Allahım, yardım et mənə” deyərək başını qaldırıb bağırdı. Əslində o ürəyində yalvarsa da, qaranlıq kölgə qızın içindəki səsi duya bildi. Arxasında peyda olduğu zaman qız qaranlıq kölgənin varlığını hiss edirdi. Amma daha qorxmurdu.

“Yenə də burdasan?” qız dedi. Heybətli varlığı həmişə yanında idi. Heç zaman onu tək buraxmamışdı. Qızı öz qaranlığına qəbul edib bağırmağa başladı. Qaranlıq dayanmadan qıza yaşamın gözəlliyindən bəhs edirdi. Amma qız bütün bu səsləri pıçıltı kimi hiss edirdi. “Ölüm məni çağırır” deyərək özünü dənizin boşluğuna ataraq heç nə düşünmədən əbədi olaraq gözlərini yummaq istədi.

Daş qayalıqlardan tullanarkən dənizin onu qəbul edəcəyini düşünürdü. Di gəl, belə olmadı. Dəniz 2 yerə ayrılarkən qız gəldiyi yolla o boşluqda addımlamağa başladı. Bu zaman dənizin necə 2 yerə parçalandığını gördü. Qaranlıq hələ də pıçıldamağa davam edirdi. Qız sadəcə o pıçıltıları dinləmək istədi. “Səsini duymaq istəyənə bir fısıltın yetər” deyirdilər. Qız bu gün həmişə qorxub qaçdığı qaranlığı dinləməyə başladı. Yavaşca gəldiyi yolla geri addımlayaraq dayandığı uçurumun kənarındakı dənizi tərk etdi.

O, dənizi tərk etdikcə dəniz yenidən birləşməyə başlayıb bir bötüv oldu.

Bu dəfə nə o qaranlıq, nə çərpələng, nə də ki, o oğlan vardı. Qəlbi dəfələrlə ayaqlar altında qalıb əzilməsinə baxmayaraq hələ də dimdik ayaqda durmağa çalışan qızın hekayəsi idi bu. Nə olursa olsun başına gələcək hadisədə özündə güc toplayıb geri dönən qızın hekayəsi idi.

Bütün ağrıları ilə mübarizə aparacaq qədər güclü və həyatın zərbələrindən yıxılmayacaq qədər güclü idi bu qız.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.07.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı QƏRBİ AZƏRBAYCANA QAYIDIŞA TÖHFƏ layihəsində sizlər üçün  yağı əlində olan o ellərimizlə bağlı şeirləri

təqdim edir.

Hüseyn ARİF

GÖYÇƏLİLƏR, DAĞILMAYIN GÖYÇƏDƏN

Göyçəlilər, dağılmayın Göyçədən,

Göyçə qədim, Göyçə ulu Göyçədi,
Göyçəlilər, dağılmayın Göyçədən.
Var-dövlətli, mal-qoyunlu Göyçədir,
Göyçəlilər, dağılmayın Göyçədən.

Toxulcada axdı bulud, ötdü çən,
Xəbər tutdum durnaların köçündən,
Atla keçdim Ağbulağın içindən,
Göyçəlilər, dağılmayın Göyçədən.

Göyçə eli şöhrətlidir ellərin,
"Göyçə gülü" əzbəridir dillərin,
Göyçə gölü göyçəyidir göllərin,
Göyçəlilər, dağılmayın Göyçədən.

Xoş ləhcəni, şirin dili saxlayın,
Həm sevinci, həm nisgili saxlayın,
Zodda zodu, Cildə cili saxlayın,
Göyçəlilər, dağılmayın Göyçədən.

Aləm bilir, hər hörmətim sizədir,
Dədə-baba məhəbbətim sizədir,
Mən Arifəm, vəsiyyətim sizədir,
Göyçəlilər, dağılmayın Göyçədən.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.07.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı nəsr saatında sizlərə Nazilə Gültacın hekayələrini təqdim edəcək. İlk oxuyacağınız “İki limon” hekayəsidir.

İş­dən bir ne­çə sa­at bun­dan əv­vəl çıx­sa da, evə get­mə­yə hə­və­si ol­ma­dı, ayaqla­rı onu dar­tıb sa­hi­lə apar­dı. Xey­li do­laş­dıq­dan son­ra üzün­də, gö­zün­də ye­ni il ərə­fə­si bir ne­çə gün ev­də tək və tən­ha ol­ma­ğın kə­də­ri ilə met­ro­ya en­di. Ge­cə sa­at on iki­yə az qa­lır­dı. Xey­li adam­ qa­tar göz­lə­yi­rdi. Bir ki­şi iki ye­şik li­mo­nu gə­tir­ib, düz onun ya­nın­da­ca ye­rə qoy­du. Hiss olu­nur­du ki, ki­şi bərk yo­ru­lub, üz-gö­zün­dən yor­ğun­luq ya­ğır­dı, li­mon­lar­sa a­da­mın üzü­nə gü­lür­dü. Get­dik­cə ət­ra­fa qə­ri­bə bir xoş ra­yi­hə ya­yıl­maq­da, san­ki hər tə­rəf li­mon rən­gi­nə bo­yan­maq­day­dı. “Kim de­yir ki, sa­rı rəng bəd­bin­lik rəm­zi­dir”. İlk də­fə sa­rı rən­gin nə qə­dər gö­zəl bir rəng olduğunu dü­şün­dü. Li­mon­la­rın rən­gin­də hə­yat eş­qi, tə­ra­vət var­dı. Hə­rə bir-iki li­mon al­dı. O da li­mon al­maq is­tə­di­yi­ni bil­dir­di. Ki­şi ona iki li­mon se­çib ver­di, am­ma nə qə­dər israr et­sə də, li­mon­la­rın pu­lu­nu al­ma­dı. “Gö­zəl qa­dı­na hə­diy­yə edi­rəm, mən­dən ye­ni il hə­diy­yə­si ol­sun, iki­niz də gö­zəl­si­niz – sən də, li­mon da”, – de­di.

...Ye­ni il hə­diy­yə­si olan iki li­mon sto­lun üs­tün­də sa­rı-sa­rı gü­lüm­sə­yir­di, elə bil ki, ev­də iki ba­la­ca gü­nəş doğ­muş­du. Özü­nə çay süz­dü, əli gəl­mə­di li­mo­nu doğra­ma­ğa. Ye­ni ili bu bir cüt li­mon­la bə­ra­bər qar­şı­la­dı. “Hər şey gö­zəl ola­caq”, – deyə­rək, li­mon­la­ra ba­xıb gü­lüm­sə­di. O, tək de­yil­di...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.07.2025)

Nemət Tahir, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qarabağ təmsilçisi

Maraqlı söhbətlərdə bu dəfə mövzumuz şahmat olacaq, ölkəmizdə bu müdriklik rəmzi sayılan intellektul idman növünə maraq da böyükdür.

Bir dəfə şahmat üzrə 12-ci dünya çempionu Anatoli Karpov Misirdə olarkən, yerli bazarı gəzməyə çıxır. O, papirus satılan bir dükanında dayanır (Papirus  eramızdan 3000 il əvvəl Misirdə  yazı materialı kimi istifadə olunurdu və onun hazırlanması üçün su-bataqlıq bitkisi olan papirus topalağından (lat. Cyperus papyrus) istifadə edilirdi).

Çempion dostları üçün hədiyyələr seçmək istəyirdi və bunu üçün Qədim Misirin  ekzotik cazibəsini qoruyub saxlayan rəngli suvenirlər, orijinal artefaktlar tapmağa çalışırdı.

Acgöz və hiyləgər satıcı, sadə rus turistini dərhal tanıyaraq, canfəşanlıqla və israrla ona qədim bir papirus almağı təklif etməyə başlayır. O, Karpovu əmin edir ki, bu çox - çox uzun illər əvvəl, demək olar ki, II Ramses və ya hətta Tutanxamon dövründə istehsal edilmiş əsl papirusdur. Satıcı bütün tanrılara and içir ki, onun unikal sənədi orijinal materialdan və ənənəvi qədim Misir üsulu ilə hazırlanıb. Bunun üçün o, sinəsini döyür, əllərini göyə qaldırır və eyni zamanda qiyməti də yavaş-yavaş endirməyi də unutmayır. Reklam çıxışının sonunda isə o, təkəbbürlə: “Bu, əla papirusdur!”- deyir.

Əslində, "əla" adlandırılan bu papirus satılmağa başlamazdan əvvəl dükana bitişik otaqda hazırlanırdı və xammal kimi çürümüş banan qabığından istifadə edilirdi. Belə papiruslar isə bir aydan sonra alıcının əlində sözün əsl mənasında dağılırdı.

Satıcının satdığı malı belə gözəl reklam etməsinə baxmayaraq, Karpov hələ də onu almağa tərəddüd edirdi.

Bunu hiss edən satıcı son çarəyə əl atmaq qərarına gəlir. O Karpova yaxşı dostlarından birinin, həm də rus turistinin bu yaxınlarda ondan çoxlu papirus aldığını, onların həqiqiliyinə əmin olduğunu və sonra ona təşəkkür dolu bir kağız verdiyini söyləyir!

O vaxta qədər artıq pulqabını çıxarmış Karpov, buna baxmayaraq kağızdakı yazını oxumağa qərar verir. Satıcı inamla ona bir kağızı uzadır. Kağızda üzərində isə rus dilində aydın bir şəkildə yazılmışdı:

"Ondan heç nə almayın! O, fırıldaqçıdır!"

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.07.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Azərbaycan Respublikasının Əməkdar incəsənət xadimi Fuad Hacıyev. Bu ad çoxunuza tanış gəlməz. Çünki o, yaradıcılıq dövrünün əsas hissəsini qardaş Türkiyədə keçiribdir.

Bu gün Fuad Hacıyevin doğum günüdür və haqlı olaraq onun adını çəkməyimiz yerinə düşər.

Fuad Hacıyev 1993-cü ildə Türkiyənin Selçuk Universitetinin rektoru Xəlil Cinin dəvəti ilə həyat yoldaşı Zaminə Hacıyeva ilə birlikdə Türkiyəyə gedib. Orada teatr bölümünün əsasını qoyub. Konya Səlcuk Universitetinin Dilek Sabançı Dövlət Konservatoriyasında 25 ildən artıq müəllimlik edib. Bununla yanaşı Ankara Dövlət Teatrı, Antalya və Mersin Dövlət Opera və Balet Teatrında onun müxtəlif əsərləri səhnələşdirib.

Ustad rejissor Türkiyədə yaşadığı illər ərzində 100-dən çox səhnə əsərinə quruluş verib. Hazırda Türkiyədə fəaliyyət göstərən teatrların böyük əksəriyyətində Fuad və Zəminə Hacıyevlərin tələbələri rejissorluq edir. O, SSRİ Xalq artisti, dünya şöhrətli azərbaycanlı bəstəkar Rauf Hacıyevin oğludur. Rauf Hacıyev vəfat etdikdən sonra oğlu atasının adını özünə təxəllüs götürüb və Fuad Raufoğlu olub.

Rauf Hacıyevi görkəmli maarifçi, Azərbaycan mətbuatının banisi Həsən bəy Zərdabinin qızı Qəribsoltan Məlikova böyüdüb, analıq edib. Fuad Hacıyev də daxil olmaqla Rauf Hacıyevin bütün övladlarına Qərib Soltan Məlikova nənəlik edib.

Fəaliyyəti

- Rejissorluq etdiyi tamaşalar

1. Çox bilmiş: Aleksandr Ostrovski

2. Kəndli kürəkən: Mösyo De Peargennac

3. Arvadının yanına qaç: Ray Kooney

4. İki bəyin uşağı: Karlo Qoldoni

5. Qaranlıqda komediya: Peter Şaffer

6. Qaç ata, qaç: Ray Kooney

Rejissorluq etdiyi opera və operettalar

- Ana, mən evlenirəm : Bakı

- Ana, mən evlenirəm : Moskva

- Yolayrıcı : Bakı

- Yolayrıcı:  Moskva

- Arşın mal alan (operetta): Üzeyir Hacıbəyov

- Ana, mən evlenirəm: Ankara Dövlət Opera və Balet teatrı

Məşhur rejissor 31 iyul 2023-cü ildə 81 yaşında Konya şəhərində vəfat edib.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.07.2025)

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Yazıçı” nəşriyyatında Xalq yazıçısı Anarın “2=3+4, yaxud iki ailədə üç Xalq yazıçısı, dörd Xalq şairi” adlı kitabı işıq üzü görüb. Nəfis tərtibatlı, illüstrasiyalı kitab Azərbaycan ədəbiyyatı irsinə böyük töhfələr vermiş iki nəsildən, onlar barədə həqiqətlərdən və onların ədəbi nümunələrindən ibarətdir.

608 səhifəlik bu unikal kitabı tərtib edən Xalq yazıçısı Anar uzun illər ərzində təkcə öz yazdıqlarını yox, qəhrəmanlarının – Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, Vaqif Səmədoğlu, Ənvər Məmmədxanlı və Yusif Səmədoğlunun yazdıqlarını eyni ideya-estetik yaradıcılıq məcrasına qoşaraq, onları eyni axında birləşdirərək ən yeni ədəbiyyatın ən milli paradiqması olaraq təqdim edibdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı kitabdan hissələri oxucularına təqdim edir. Anar qəhrəmanlarının ən populyar əsərlərini bir daha yaddaşlarda təzələyir:

ƏNVƏR MƏMMƏDXANLININ XATİRƏLƏRİNDƏN

(Yazıya alan Anar)

Həyat ülgüsü içində darıxmaq Ənvərin bir çox hekayələrində əks olunub – onun qəhrəmanları karvanlara qoşulur, baş götürüb uzaqlara getmək istəyi ilə çırpınırlar. Gəncliyində yazdığı “Karvan dayandı” hekayəsində də, qocalığında tamamlamaq istədiyi “Babək” romanında da... “Babək” romanının böyük hissəsini uzaq karvan yolunun təsviri tutur. “Əfsanəvi dağlar” hekayəsinin qəhrəmanı da adiliklər mühitindən əfsanələr aləminə qaçır, uzaq və uca dağ zirvələrində bəlalı məhəbbətini tapır və itirir. “Ay işığında” hekayəsində qoca aşıq sənətinin ecazıyla gəncliyini, cavanlıq ehtiraslarını, həvəslərini, hisslərini qaytarmaq istəyir və bu cəhdin mümkünsüzlüyündən üzülür... Və nəhayət, “Ayrıldılar”da bu insanı sıxan, bıkdıran adiliklər mühitinə qarşı üsyan iki sevgilinin qəribə, ilk növbədə izahsız və məntiqsiz görünən ayrılmalarıyla nəticələnir. Vaxtilə Səməd Vurğun bu hekayəni bəyənməmişdi, qəbul eləməmişdi və hətta “Axı niyə ayrıldılar?” adlı bir məqalə də yazmışdı. Amma onu deyim ki, Səməd Vurğun ümumiyyətlə Ənvərin şəxsiyyətini də, yaradıcılığını da sevirdi. “Şərqin səhəri” haqqında ayrıca bir məqalə də yazıb əsəri yüksək qiymətləndirmişdi. Ənvərə ərkyana bir zarafatla “Peçorin” deyərdi və məncə, hər ikisinin xasiyyətlərində, xüsusilə cavanlıq çağlarında oxşar cəhətlər çox idi. Gəncliklərində hər ikisi xəyalpərvər, romantik idilər. Birlikdə səfərlərdə, Moskvada, çox-çox məclislərdə olmuşdular. Ənvərin Səməd haqqında canlı detallarla zəngin olan xatirələri vardı, heyif ki, özü yazmadı. Mənim yadımda qalanları burda gətirirəm. Bu xatirələrin məzəli məqamları da var. Və qəribədir ki, bu məzəli xatirələrdə Mir Cəfər Bağırovun kabus kimi vahiməli surəti də yumor işığında görünür. “Bir dəfə Bağırov Mehdiylə məni çağırmışdı, Səməd də o vaxt Yazıçılar İttifaqının sədri idi, biz bir az gecikmişdik, Mərkəzi Komitənin qarşısında Səməd əsəbi var-gəl edir, papiros çəkirdi, bizi görən kimi üstümüzə düşdü: “Mənim kimi aslan, – dedi, – bura gələndə dizlərim titrəyir, siz hələ gecikirsiz də”... Bağırov bizi Moskvaya oxumağa göndərmək istəyirdi, biz imtina edəndə: “Əlbəttə, Bakıda bulvar qalır, “İnturist” qalır, gəzib-dolanmaq qalır, Moskvaya gedib oxumağı neyləyirsiz?” – dedi.

Bir dəfə yenə köhnə “İnturist”də idik, Səməd, Rahim, mən... “İnturist”in ovaxtkı məşhur metrdoteli İvan İvanoviç bizə yaxşı stol düzəltmişdi, yeyib-içdik. O vaxtlar da yazıçılar “İnturist”ə gedən kimi Bağırova xəbər verərdilər. Nə məsələyçünsə yenə yanındaydıq, birdən düşdü üstümüzə ki, bəli, gününüzü restoranlarda keçirirsiniz, içirsiniz, filan, bax, bu günlərdə yenə Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Ənvər Məmmədxanlı “İnturist”də kef edirlərmiş. Rəsul isə orda yox idi, nə o gün bizimlə “İnturist”ə getmişdi, nə də indi Bağırovun yanında yox idi. “İnturist”də də bizimlə Rahim idi, burda da vardı, amma Bağırov onun adını çəkmirdi, Rahim də üstünü vurmurdu. Gördüm bu dinmir, dedim: “Yoldaş Bağırov, Rəsul Rza orda yox idi!” “Bəs kim vardı?” Dedim: “Məmməd Rahim”. Rahim dərhal sıçradı: “Yoldaş Bağırov, içmişdim, amma lülüşqə deyildim”. “Sadis, durak”, – deyə Bağırov onun üstünə çəmkirdi. Gülüşdük və vəziyyət bir az yumşaldı, sonra cəsarətə gəlib: “Axı rus yazıçıları lap betər içir, – dedik. – Şoloxov, Fadeyev". Bağırov çox məntiqli cavab verdi: “Onların dədə-babaları da içib, sizə nə düşüb?”

Ənvərin Səməd Vurğunla və Bağırovla bağlı başqa bir xatirəsi daha dramatik idi...

40-cı illərdə bir şayiə buraxmışdılar (güman ki, bunu qəsdən, provakasiya üçün ediblər) ki, “Cavid sağdır, qayıdır və Cavidin köhnə dostu Abdulla Şaiq vağzala, onu qarşılamağa gedib”. Ənvər deyirdi ki, bu xəbəri Səməd mənə deyəndə yanımızda üçüncü bir adam da vardı və mən ondan şübhələnirdim ki, bu adam yoncadır. [1]. Səməd bu sözü təzə başlamışdı, stolun altında onun ayağını vurdum ki, danışmasın. Səmədin də bütün həyat təcrübəsiylə, zəkasıyla bərabər bir az sadəlövhlüyü də vardı, qayıtdı mənə ki, “ayə, nə olub, ayağımı niyə vurursan?” Bildim ki, xəbəri Bağırova çatdıracaqlar. Doğrudan da, bir müddət sonra Bağırov Şaiqin bu hərəkətinə görə Səmədi də bərk məzəmmət eləmişdi: “O qocaya nə düşüb vağzala gedir (yəni Şaiqə – A.), – demişdi, – yaxşı, tutalım lap Cavid gəlir, hardan gəlir? Həcdən, Məkkədən gəlir?”

Kamal Abdullayevlə apardığı son söhbətində də Ənvər o günləri xatırlayır: “Bağırov onu (Faruqu – A.) tutdurmadı, halbuki tutdura bilərdi (səbəb, məncə, Bağırovun rəhmdilliyi deyil, 37-ci il qırğınından sonra tutulma, sürgün və qətl planlarının doldurulması və 39-cu ildə repressiyalar kampaniyasının bütün ölkədə dayandırılması idi – A.). Amma başladı ki, yox, səni öyrədiblər. Yazıçılar İttifaqında öyrədiblər. Elə sənə Rəsul Rzanın qohumluğu da çatır. Bütün Yazıçılar İttifaqını darmadağın elədi. Bir-bir adamları çağırdı. O vaxt mən o adamların içində, düzdü, olmamışam. Səməd Vurğunu, Rəsul Rzanı, başqalarını, hamısını... İçəri girən kimi soruşarmış ki: “Kakoy on poet?” (Yəni Faruq – A.). Məsələn, Səməd nə bilsin ki, hadisədən xəbəri yoxdu. Deyib ki, “tovariş Baqirov, rastuşiy, xoroşiy poet”.“A... rastuşiy, xoroşiy poet??! Otur!”

Bağırovun qəribə bir xüsusiyyəti vardı, bu, Rəsulun da başına gəlib. O dövrün az-çox tanınmış ziyalısı Mərkəzi Komitədən ən yüksək vəzifəli bir məmurla toqquşa bilərdi və bu toqquşma Bağırova çatanda heç kəs yüz faiz əmin və arxayın ola bilməzdi ki, məsələ kimin xeyrinə həll olunacaq. Elə hallar olurdu ki, Bağırov bu konfliktdə, məsələn, Səmədin, ya Rəsulun tərəfini saxlayır, onlardan çuğulçuluq edən məmurları yerində otuzdururdu. Əlbəttə, əks hal da olurdu, çox olurdu.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.07.2025)

 İlqar İsmayılzadə

(fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru, AJB və AYB-nin üzvü, "Ədəbiyyat və incəsənət"  portalının Cənub təmsilçisi)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı oxucularına "Qələm tutan incə əllər" layihəsində  Cəlilabad ədəbi mühitinin xanım yazarları təqdim edilir. Bu dəfə növbədə Cəlilabad ədəbi mühitinin tanınmış nümayəndəsi, AYB-nin üzvü, yazıçı-şair Ruhiyyə Abaszadədir.

Qısa təqdimat:

Ruhiyyə Mansur qızı Abaszadə (Ruhiyyə Abaszadə). 1976-cı ilin iyul ayının 21-də Cəlilabad rayonunda dünyaya göz açıb. İndiki Zərifə Əliyeva adına 7 saylı orta məktəbi bitirib.

Orta məktəbi əla qiymətlə oxusa da, ailədə olan bir sıra problemlərə görə ali təhsil ala bilməmişdir. Lakin buna baxmayaraq bu gün Cəlilabadın bacarıqlı və tanınmış xanım yazarlarından biri sayılır.

Gənc yaşlarından etibarən qələm və yaradıcılıq sahəsinə xüsusi həvəs göstərmiş, öz şeir və yazıları ilə çıxış etmişdir.

Bədii ədəbiyyat sahəsinə 1998-ci ildə gəlmişdir. Müxtəlif mövzularda hekayə, oçerk və məqalələrin müəllifidir. Onun qələmə aldığı şeir və hekayələr Lənkəranda nəşr edilən, eyni halda AYB Lənkəran Bölməsinin rəsmi orqanı olan "Şəfəq" jurnalında, həmçinin respublika səviyyəli müxtəlif qəzet və jurnallarda, toplu ve antalogiyalarda davamlı olaraq çap olunur. İndiyədək qələmə aldığı hekayə ve şerlərdən ibarət üç kitabı işıq üzü görmüşdür. Onlar aşağıdakılardan ibarətdir:

1. "Sevənlərin göz yaşi" (Hekayə və şeirlər), 2006;

2. "Göyün gözləri" (Hekayə ve şerler), 2020;

3. "Yazılmamış məktublar" (Hekayə və şeirlər), 2023;

4. "Yaşamaq üçün susuram" (Hekayələr), 2025.

Ruhiyyə xanımın vətənpərvərlik sahəsində qələmə aldığı 2 ayrı əsəri 2-ci dərəcəli diploma layiq görulub. 2023-cü ildə isə Azərbaycan Yaziçılar Birliyinin (AYB) üzvülüyünə qəbul olmuşdur. Məlumat üçün qeyd etmək lazımdır ki, Ruhiyyə Abaszadənin Vətən Müharibəsindən bəhs edən "Qisas" adlı əsəri 2022-ci ilin dekabr ayının 8-də "Pəncərə" teatrı tərəfindən tamaşaya qoyulmuşdur. Ailəlidir, 3 övladı (2 qızı, 1 oğlu) var.

Bədii ədəbiyyat nümunələri:

Ruhiyyə xanımın qələmi ilə yazılmış şeirlərdən bir neçəsi ilə tanış oluruq:

"Boşluq"

Elə bil ki, boş qalıbdı bu dünya,

Kimsəsizdi məhəllələr, küçələr.

Qaranquş da xeyir xəbər gətirmir,

Daha yoxdu, bağımızda sərçələr.

Hökmü çaşıb, itib başı zamanın,

Taqəti yox, qollarında bu canın.

Yaşamağa nəyi qaldı dünyanın,

Göz yaşında boğulubdu gecələr.

Bu işıqlı xarabada ilahi,

Gecə-gündüz xiffət edir adamlar.

Bu dünyaya gəlir xoşbəxt olmağa,

O dünyaya bədbəxt gedir adamlar.

"Əlvida demə"

Çağırma ayrılığı,

Zülüm yaşadır vida.

Yıxma sənli ömrümü,

Heç vaxt demə "əlvida".

Baxışların can deyir,

Dilin alış, yan deyir.

Gedişin "qan-qan" deyir,

Heç vaxt demə "əlvida".

Gül yaşarmı çəmənsiz?

Qəlb vurarmı bədənsiz?

Ruhum darıxar sənsiz,

Heç vaxt demə "əlvida".

Adın əzbər dilimə,

Döndün ilham pərimə.

Gedək ucuz ölümə,

Heç vaxt demə "əlvida".

Son olaraq doğma elimizin tanınmış yazıçı-şairi Ruhiyyə xanıma uzun, sağlam, mənalı-məsud ömür, yaradıcılıq sahəsində yeni-yeni nailiyyətlər arzulayıram!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.07.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatçılarının təqdimatını davam etdirir. Rubrikanı İlham Abbasov aparır.

Andre  JİD.  YƏHUDİ  SOYADLI  FRANSIZ  YAZIÇISI

         1947-сi ilin ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatına namizədlər siyahısında qarşıdakı illərin bir sıra laureatları, o cümlədən bu mükafatı 1948-ci ildə alacaq ingilis yazıçısı Tomas Eliot, 1954-cü ilin Nobel mükafatçısı, ABŞ təmsilçisi Ernest Heminquey, 1958-ci ilin laureatı -- sovet yazıçısı Boris Pasternak kimi görkəmli ədiblər olduğu halda, Nobel Komitəsinin qərarı ilə mükafat “insan probleminin, həqiqətən, qorxusuz sevgi və dərin psixoloji hisslərlə əks etdirildiyi yüksək mənalı bədii əsərlərinə gorə” o dövrdə çox da tanınmayan, yəhudi əsilli Fransa yazıçısı Andre Jidə verildi. Bir insan və şəxsiyyət olaraq son dərəcə ziddiyyətli, bir yazıçı kimi mürəkkəb həyat yolu keçmiş A.Jid özünün bənzərsiz əsərləri ilə ədəbiyyatda gedən yeniləşmə prosesinə güclü təsir göstərmişdi.

         Nobel mükafatçısının familiyasının əsasında duran söz yəhudi dilində onların özlərinə verdikləri “iuda” adından yaranıb. Avropa xalqlarının çoxu şifahi danışıq dilində  bu sözü təhrif edərək “iud” – “jud” – “jid” kimi işlədirlər. Bizim dilimizdəki “ciud” –“cüüd”–   “cuud” –  “cuhud” sözü də həmin kökdəndir. Yəhudilər bu sözü Avropa xalqları arasında geniş yayılmış anti-yəhudi – anti-semit ovqatla əlaqələndirdiklərinə görə ona neqativ münasibət bəsləyirlər. Bizim ölkəmizin tolerant mühitində isə belə bir problem olmadığı üçün Azərbaycanda yaşayan yəhudilər bu sözdən incimir, onu normal qarşılayırlar. 

         İkinci Dünya müharibəsi bitəndən bir il sonra Nobel mükafatını böyük alman yazıçısı Herman Hesseyə vermiş və bununla vurğulamışdılar ki, alman milləti yalnız nasizm ideologiyasının deyil, həm də hamıdan daha əvvəl humanist anti-fasist amalının daşıyıcısıdır. Sonrakı il Nobel mükafatına layiq görülən yazıçı nasizmin törətdiyi dünya müharibəsində başı ən çox bəlalar çəkmiş, ən ağır təqiblərə düçar olaraq soyqırımına məruz qalmış yəhudi xalqının nümayəndəsi idi. Özü də soyadında etnik mənsubluğunun möhürünü daşıyırdı. Çox güman, bu seçim də təsadüfi olmamışdı, Nobel Mükafatları Konitəsi bu dəfə laureatın mənsub olduğu xalqa mərhəmət hisslərini ifadə etmək istəmiş, boyük dünya savaşında bu kiçik xalqın verdiyi qurbanların xatirəsini bu yolla yad etmişdi. Yeni Nobel mükafatçısının milliyyətcə deyil, “əslən” yəhudi olduğunu xüsusi vurğulamağımız heç də təsadüfi deyil. Məsələ bundadır ki, yəhudi (iudey) dininin qaydasına görə, yəhudi (iudey) inancı və yəhudi milləti yalnız bir vəhdət halında mövcud ola bilər, yəni dini inancına görə yəhudi olmayan şəxs milliyyətcə yəhudi sayıla bilməz və əksinə, dini inancına görə yəhudi olan insan etnik mənsubluğuna görə başqa millətin nümayəndəsi hesab edilə bilməz. Kəsəsi, ehkam belə səslənir: “Yəhudi ancaq yəhudi ola bilər.” XVIII-XIX əsrlərdə bir çox Avropa ölkələrində iudey dininə mənsub insanların yüksək mənsəb tutmalarına yol verilmədiyinə görə belə insanların bir çoxu dinini “dəyişib” xristian inancına keçirdi. Məsələn, kommunizm nəzəriyyəsinin banisi Karl Marksın atası Henrix ravvin (yəhudi ruhanisi) ailəsində doğulub böyümüşdü. Hüquq təhsili aldıqdan sonra məhkəmə sistemində işləmək istəmiş, icazə verilmədiyinə görə xristian dininə keçməyə məcbur olmuşdu. Bu halda onun milliyyəti də daha yəhudi sayıla bilməzdi. Beləliklə, yəhudi əsilli vəkil Henrix Marks avtomatik olaraq xristian almana çevrilmişdi. Fransada yaşayan yəhudi professor Pol Jid də bu minvalla fransız olmuşdu. Avropa ölkələrində bu gün də əcdadları yəhudi olmuş alman, rus, fransız, полуак, italyan, ukrayna, çex, ispan və digər millətlərə mənsub miyonlarla vətəndaş yaşayır. Təbii ki, onların arasında adlı-sanlı, məşhur adamlar, o cümlədən Nobel mükafatçıları da az deyil.

         Fransa ədəbi mühitində nasir, publisist və dramaturq kimi məşhur olan Andre Pol Giyom Jid 29 noyabr 1869-cu ildə Fransanın paytaxtında, Paris Universitetinin hüquq professoru Pol Jidin ailəsində dünyaya gəlmişdi. Anası Cülyet Ponda da xristianlığı qəbul etmiş yəhudi ailəsindən idi. Uşaqlıqdan atasını itirmiş Andre kiçik yaşlarını anasının və xalalarının himayəsində keçirmişdi. Özü belə hesab edirdi ki, feminist mühitdə böyüməsi onun psixoloji və cinsi cəhətdən qeyri-normal  tərbiyə almasına və cinsi təmayülünün pozulmasına səbəb olmuşdu. Belə bir mühitdə, nə qədər qəribə görünsə də, hələ ilk gənclik yaşlarından xalası qızı Madlen Rondaya aşiq olur və ilk çap olunmuş “Andre Valterin qeyd dəftərləri” (1890) povestini ona həsr edir. Qnlar 1995-ci ildə qarşılıqlı sevgi əsasında ailə qururlar. Bir neçə ildən sonra rəsmən boşansalar da, mənəvi bağlılıqları Madlen 1938-ci ildə dünyadan köçənə qədər davam edir. Bu nikahdan onların övladı olmasa da, 1923-cü ildə Andrenin Elizabet van Russelberq adlı qadından nikahdankənar qızı dünyaya gəlmişdi.

         Səhhətində problemlər olduğuna görə kiçik yaşlarından sistemli təhsil ala bilməyən Ahdre yeniyetmə yaşlarında Paris protestant liseyində oxumuş, təhsil illərində ədəbiyyata, xüsusən klassik yunan poeziyasına böyük maraq göstərmişdi. O, liseyi bitirdikdən sonra yazıçı olmaq qərarına gəlir. Gənclik dostu yazıçı Pyer Luinin vasitəsilə simvolist yazıçılar çevrəsinə daxil olur. 1991-93-cü illərdə simvolist üslubda şeir və hekayələr yazır. Dövrün ən uğurlu və populyar gənc yazıçıları ilə tanış olaraq dostlaşır.

         Çap olunmuş ilk əsərləri uğur qazanmasa da, gənc yazıçının ədəbi mühitdə tanınmasına şərait yaradır. Yaradıcılığının ilk dövründə simvolizmə meyil edən yazıçının yazıları bu metodu təmsil edən ədəbi dairələrdə təqdir olunur. Tanınmış yazıçı Pol Valerinin müsbət resenziyası onu ədəbi görüşlərini əks etdirən “Nəsr haqqında traktat” məqaləsini yazmağa həvəsləndirir. 1890-cı illərin əvvəllərində ağ ciyər xəstəliyi keçirən gənc yazıçıya həkimlər bir müddət quru iqlim şəraitində yaşamağı məsləhət görürlər. Bundan sonra A.Jid təxminən iki il Afrikanın şimalında – Tunis və Əlcəzairin səhralıq ərazilərində yaşayaraq müalicə alır. Bu müddət ərzində ağciyər xəstəliyi ilə bağlı səhhətində irəliləyiş olsa da, özünün yazdığı kimi, düçar olduğu daha ciddi psixoloji-fizioloji mərəzlə -- homoseksualizmlə bağlı durumu daha da pisləşərək kritik həddə çatır.

         1895-ci ildə yazdığı tədqiqat xarakterli, satirik məzmunlu “Bataqlıq” essesində dövrün ədəbi mühitini, o cümlədən simvolist yazıçıları kəskin tənqid edir. Bu əsər müəllifə yaradıcılıq baxımından uğur gətirməsə də, onun əvvəlki ədəbi həyat çevrəsindən, dəqiq desək, simvolistlərdən ayrılmasına səbəb olur. Həm də sonra gələn gənc yazıçılar nəslinə (o cümlədən fərdi ekzistensialistlərə) insanın mənəvi varlığının azadlığı məsələlərində güclü təsir göstərir. Yaradıcılığının ilkin mərhələsində bütövlüklə insanın daxili aləminin əks etdirilməsi problemləri ilə bağlı olan yazıçı yetkinlik dövründə müasir cəmiyyətdə insanın şəxsiyyət azadlığı məsələsini yaradıcılığının əsas motivi kimi ön plana çəkir. 1897-ci ildə nəşr olunmuş, ritmik nəsr formasında yazdığı “Yerin nemətləri” povesti A.Jidin əvvəl yazdığı əsərləri kölgədə qoyaraq müəllifə ciddi uğur qazandırır.

         Bu romanda yazıçı insanın şəxsiyyət azadlığı ideyasını ilk dəfə açıq şəkildə qoyaraq belə bir qənaətə gəlir ki, cəmiyyətdə insanın sosial ehkamların köləsi olmadan sərbəst ömür sürməsi həyatın əsas məqsədi olmalıdır. Bu barədə düşüncələrini yazıçı əsrlərin kəsişməsində yazdığı “Pis pərçimlənmiş Prometey” (1899) və “İmmoralist” (1902) kimi romanlarında davam etdirir. Problemə estetik və fəlsəfi baxışlarını isə A.Jid publisistik və ədəbi-tənqidi məqalələrinin toplandığı “Millətçilik və ədəbiyyat” (1909) adlı kitabında əks etdirir. Dövrün ədəbi tənqidi bu əsərləri gənc oxucuların ədəbi zövqünə və dünyagörüşünə çox güclü müsbət təsir göstərən nümunələr kimi qiymətləndirir və vurğulayır ki, burada A.Jid ilk dəfə olaraq cəmiyyətin eqoizm normaları əsasında formalaşmış yaşam prinsiplərini cəsarətlə ifşa etmişdir.

         İlk on beş kitabını gələcək Nobel mükafatçısı öz hesabına nəşr etdirir və çətinliklə yayırdı. Yalnız 1909-cu ildə çap etdirdiyi “Dar darvaza” povesti qırx yaşlı yazıçıya ilk dəfə həqiqi məşhurluq və maddi qazanc gətirir.

         Elə həmin ildən yazıçı “Les nuvel revyu Fransez” (“Yeni fransız icmalı”) jurnalını nəşr etdirməyə başlayır. Bu jurnal tək Fransada deyil, bütün Avropada ən nüfuzlu ədəbi dərgilərdən biri kimi populyarlıq qazanır.

         1914-cü ildə nəşr etdirdiyi “Vatikanın zirzəmiləri” romanı A.Jidin yaradıcılığında məzmun və ideya baxımından yeni mərhələnin başlanğıcını qoyur.

         Bu əsərdə qeyri-ənənəvi cinsi münasibətlərin təbliğinə yol verdiyinə görə yazıçı ədəbi və əxlaqi baxışlarında ənənələrə sadiq olan bütün oxucuların, həmçinin kilsə və ictimai təşkilatların kəskin tənqidinə məruz qalır. Buna cavab olaraq 1918-ci ildə yazdığı polemik dialoq formalı “Koridon” əsərində öz mövqeyini israrla müdafiə edir. Nəticədə, demək olar, bütün ədəbi mühit gənclərin əxlaq tərbiyəsini pozmaqda ittiham edərək ondan üz döndərir və kitablarını baykot edir. Yalnız 20-ci illərin sonlarında ictimai rəydə bu məsələyə münasibətin bir qədər liberallaşması vəziyyətin gərginliyini azaldır. 

         Yaradıcılığının ilk dövrlərində sosial məsələlərə, demək olar ki, maraq göstərməyən A.Jid yalnız 20-ci illərdə mövqeyini dəyişərək ictimai problemləri əsərlərinin əsas motivi kimi təqdim etməyə başlayır. Bu meyil onun bir yazıçı və vətəndaş kimi sosialist əqidəsinə bağlanmasına qədər davam edir. 20-30-сu illərdə Qərbin bir çox yaradıcı ziyalıları kimi, A.Jid də SSRİ-yə –  kommunist rejiminə maraqla, hətta rəğbətlə yanaşırdı. Bu məsələdə ona böyük dostu, 1915-ci ilin Nobel mükafatçısı, görkəmli fransız yazıçısı, kommunist Romen Rollanın güclü təsiri olmuşdu. SSRİ-nin sosial sahədə həyata keçirdiyi eksperimentlərə uğur arzulayan, apardığı anti-faşist siyasəti alqışlayan yazıçının sosializmə rəğbətli münasibəti 1939-cu ildə Sovet İttifaqına səfərdən aldığı neqativ təəssüratlarla başa çatır. Kommunistlərin qurduğu anti-demokratik diktatura rejimini müşahidə edən, həyata keçirdikləri amansız, anti-insani repressiyalardan xəbər tutan humanist yazıçı “SSRİ-dən qayıdış” publisistik kitabından sonra kommunizmə rəğbətdən həmişəlik üz döndərir. Bununla da A.Jid hər hansı sosial fəaliyyətdən və hətta bədii əsərlərində ictimai mövqe sərgiləməkdən imtina edir. Bundan sonra SSRİ-də şəxsiyyət azadlığının hətta faşist Almaniyasından daha artıq dərəcədə boğulduğunu yazan ədibin kitabları ideoloji cəhətdən ziyanlı sayılaraq 80-ci illərə qədər Sovet İttifaqında nəşr edilmir. Bu səbəbdən Azərbaycan oxucusu da onun yaradıcılığından bixəbər qalır.

         20-ci illərdə Mərkəzi Afrikadakı Fransa müstəmləkələrinə uzunmüddətli səfərə çıxan yazıçı bu mövzuda sosial məsələlərlə zəngin olan “Konqoya səyahət” (1927) və “”Çaddan qayıdış” (1929) adlı publisistik kitablarını çap etdirir. Gənclik dövründə A.Jid Afrika mövzusunu macəra və ekzotika mənbəyi, xoşbəxt insanların sərbəst həyat tərzinin ifadəçısi kimin götürürdü. Son kitablarında isə o, Fransa dövlətinin Afrika ölkələrindəki əməllərini azad insanların kölə halına salınmasına xidmət edən müstəmləkəçilık siyasəti kimi qiymətləndirərək kəskin  tənqid edir.

       A.Jidin dini inancla bağlı mövqeyi sadə deyildi. Onun mənəvi və əxlaqi görüşləri də həyatı boyu ciddi təbəddülüatlara məruz qalmışdı. Dini görüşləri barədə özü belə demişdi: “Mənim üçün katoliklik yolverilməz, protestantlıq isə dözülməzdir. Buna baxmayaraq, özümü xaçpərəst sayır, Allaha inanmaqla xoşbəxtlik arasında fərq görmürəm. Yazıçı dinə münasibətini 1925-ci ildə yazdığı “Haradan gəlirsən?” adlı əsərində qabarıq şəkildə əks etdirmişdir. Elə həmin il yazıçının etiraf xarakterli avtobioqrafik əsəri – “Toxum cücərmirsə” romanı nəşr olunur. Bu əsərdə öz həyatını və həyat haqqında düşüncələrini bütün çılpaqlığı ilə əks etdirən yazıçı qeyri-ənənəvi cinsi baxışlarına görə yenə də ədəbi-ictimai rəyin kəskin neqativ münasibəti ilə üzləşir. Üstündən illər keçdikdən, Fransa cəmiyyətinin mənəvi-əxlaqi baxışları əsaslı şəkildə dəyişərək liberallaşandan sonra bu gün A.Jidin həmin romanı bioqrafik etiraf janrının mükəmməl nümunəsi kimi hətta bu sahədə etalon sayılan J.J.Russonun “Etiraf”əsəri ilə yanaşı qoyulur.

         1926-cı ildə A.Jidin özünün ən yaxşı əsəri saydığı, onun yaradıcılığında, həqiqətən də, əlamətdar rol oynamış “Saxta pul kəsənlər” romanı nəşr olunur.

         Bu roman həcminə görə də yazıçının digər bədii əsərlərindən daha əhatəlidir. Mükəmməl yazı üslubuna və bitkin kompozisiyaya malik olan pomanda məzmunca bir-biri ilə bağlı olan və olmayan bir neçə süjet xətti, geniş hadisələr silsiləsi, personajlar panoramı bəzən bir-biri ilə ziddiyyət təşkil edən baxış bucaqlarından təsvir edilmişdir. Bütün bu keyfiyyətlər sayəsində roman XX əsr fransız dilli ədəbiyyatın ən dəyərli nümunələri sırasında yer tuta bilmişdir.

         Müəllif hadisələrin cərəyan etdiyi vaxtı dəqiq göstərməyib, məkan olaraq isə Parisi və balaca bir İsveçrə kəndini götürüb. Süjet üç qonşu ailənin həyatında baş verən hadisələr əsasında qurulub. Əslində, heç, həqiqətən, saxta pul kəsənlərdən söhbət getmir. Əsərin qəhrəmanlarından biri, yazıçı Eduard insanlar üzərində apardığı həyat müşahidələrini gündəlik şəklində yazaraq bu qeydlərdən gələcək romanı üçün material kimi istifadə edir. O, hər gün gördüyü saxta duyğu və düşüncələrlə, saxta sevgi və nifrətlə, saxta xatirə və arzularla yaşayan, saxta mənəvi dəyərlərə dəyər verən insanları saxta pul kəsənlərə bənzədir.

         Görkəmli fransz tənqidçisi Jan İtye A.Jidin yaradıcılığından bəhs edərkən göstərdiyi kimi, onun, həqiqətən, böyük ədəbiyyat nümunəsi sayıla biləcək iki əsərindən biri gənclik dövrünə aid olan “Andre Valterin qeyd dəftərləri” kitabı, ikincisi isə yetkin çağlarında yazdığı “Saxta pul kəsənlər” romanıdır. Bu roman sayəsində müəllif ilk dəfə həqiqi beynəlxalq şöhrət qazanmış oldu.

         Sonrakı on il ərzində A.Jid ölkəsinin və qitənin ictimai həyatında fəal iştirak edir. Həmin illərdə İspaniyada faşist diktaturasının qurulmasına qarşı aparılan və bütün Avropanın ictimai-siyasi həyatına, ideoloji və təbliğat mücadiləsinə güclü təsir göstərən vətəndaş müharibəsinin gedişində nüfuzlu antifaşist kimi ad çıxarır.  

         Yaradıcılığa simvolist kimi başlayan A.Jid elə gənclik dövründə bu yaradıcılıq metodu ilə vidalağır. Özünü ifadə axtarışları ilə modernizmin müxtəlif yaradıcılıq üslublarına üz tutur. A.Jidin yeni yaradıcılıq mövqeyinin formalaşmasına şeirdə V.Uitmenin, nəsrdə F.Dostoyevskinin, fəlsəfədə F.Nitsşenin həlledici təsiri olmuşdur. Bundan sonra A.Jidin yaradıcılığında insanın şəxsiyyət azadlığı mövzusu aparıcı rol oynamağa başlayır və onun əsərləri fonunda bu ideya 40-50-ci illərdə fransız ədəbiyyatında və ictimai fikrində böyük önəm qazanır.

         1947-ci ildə yazıçının Nobel mükafatına layiq görülməsində bu amilin həlledici rol oynaması inkaredilməzdir. İkinci Dünya müharibəsi illərini şimali Afrika ölkələrində keçirən və burada yazdığı “Tezey” romanını 1946-cı ildə nəşr etdirən ədib elə həmin il Oksford Universitetinin fəxri doktoru seçilir. A.Jidə Nobel mükafatının verilməsi ilə bağlı keçirilən müzakirədə İsveç Akademiyasının üzvü Andres Esterlinq onun yaradıcılığını belə qiymətləndirmişdi: “Andre Jid onu əhatə edən müasirləri arasında dünyanın zidiyyətlərini hamıdan daha artıq ifadə edə bilmişdir. Buna görə də onun əsərləri həyatsevərliklə həyata tərəddüdlü münasibət, mütiliklə sərbəstliyə canatma arasındakı daimi münaqişəni həmkarlarından daha qətiyyətlə əks etdirir”.

         Səhhətində problem olduğundan Andre Jid Nobel mükafatının təqdimat mərasimində iştirak edə bilmir. Onun minnətdarlıq məktubunu Fransanın İsveçdəki səfiri oxuyur. Nobel Komitəsinə və İsveç Akademiyasına təşəkkürünü ifadə edən yeni laureat yazırdı: “Uzun illər boyu mənim səsim səhrada fəryad edən tənha adamın səsinə bənzəyirdi. Lakin bu gün siz öz qərarınızla mənim azsaylı oxucularıma müraciətimdə haqlı olduğumu sübut etdiniz. Siz öz səsinizimənim  əsərlərimin yalnız bədii keyfiyyətlərinəyox, həm də onlarda ifadə olunmuş insanın şəxsiyyət azadlığı ideyasına vermisiniz.”

         1950-ci ildə A.Jid bütün ömrü boyu yazdığı “Gündəlik” əsərinin 1939 – 1949-cu illəri əhatə edən son cildini çap etdirir. Gənclik yaşlarından yazmağa başladığı, demək olar ki, bütün bədii əsərlərinin mövzu və ideya qaynağı olan bu unikal yazı nümunəsini ədib ömrünün sonuna qədər davam etdirmişdi. Görkəmli fransız yazıçısı, 1952-ci ilin Nobel mükafatçısı Fransua Moriak bu əsəri A.Jidin bütün qalan kitablarından daha dəyərli hesab edirdi.

         A.Jidin şəxsiyyəti kimi yaradıcılığı da ikili xarakter daşıyırdı. Onun əsərlərində sadəliyə və aydınlığa meyil, personajların və situasiyaların təsvirindəki həyatilik abstraksionizm və şərtiliklə; insanlararası münasibətlərdəki sinizm və amoralızm mənəvi saflıq və səmimiliklə paralel halda götürülür. Bir müəllif olaraq oxucuya gah bu, gah da digər profildən görünür. Bütün bunların səbəbi ondadır ki, yazıçı bütün yaradıcılığı ərzində qovuşmaz gerçəklikləri qovuşdurmağa, əkslikləri vəhdət halında götürməyə çalığırdı. Tədqiqatçılarından biri onun müəllif simasını ayın çöhrəsi ilə müqayisə etmişdi – heç zaman eyni görünüşdə olmur, amma görüntülərinin heç biri yalan, saxta deyil, hamısı səmimidir, hər yerdə özüdür.

         Andre Jid 1951-ci ilin 19 fevralında Parisdə 81 yaşında vəfat etdi və vəsiyyətinə uyğun olaraq, Küvervil şəhərində, arvadının məzarı yanında dəfn olundu. Görkəmli fransız yazıçısı, 1964-cü ilin Nobel mükafatçısı Jan-Pol Sartr onun vəfatına həsr etdiyi məqalədə yazırdı: “A.Jid yorulmadan bizi öyrədirdi ki, hər şey barədə yazmaq, istənilən fikri təlqin etmək olar, təki bunu yüksək ədəbi formada ifadə edə biləsən.” Andre Jid özü ömrü boyu bunu bacarmış, yazdıqlarının hamısında yüksək ədəbi keyfiyyətə nail olmuşdu.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.07.2025)