Fransanın ölkəmizdəki səfiri xanım Ann Buayon yazıçı Adəm İsmayıl Bakuvinin yeni çıxmış “Paris üçbucağı” romanı barədə Tvitterdə xoş sözlər yazmışdır: “Yağışlı bazar günü üçün çox uyğundur”.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı xəbər verir ki, sözügedən roman Parisə ezamiyyətə gedən azərbaycanlı oğlanla orda ilk baxışdan vurulduğu fransız qızın sevgisindən bəhs edir, bu sevgiyə qızın milliiəyətcə erməni olan nənəsinin qurduğu maneələr sonda uçurulub dağıdılır. 

Roman “Azərkitab” Yayınlarında işıq üzü görmüşdür. 

Adəm İsmayıl Bakuvi Bakı şəhərində anadan olub. Elmlər doktorudur. Yüzlərlə analitik və publisistik məqalələr, 3 monoqrafiya, 20-yə yaxın elmi araşdırma müəllifidir.

İdarəetmə üzrə Beynəlxalq simpozium və konfranslarda dəfələrlə moderator kimi iştirakçı olub.

2021-ci ildə “Məhşər divanı: Yalanın 17 anı” sənədli romanı ilə ədəbiyyatda debüt edib. Müəllifin bəşər tarixində ən qatı cinayətkar hesab etdiyi 17 erməninin utopik məhkəməsindən bəhs edən bu əsəri ciddi rezonans doğurub.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.05.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “bir cümlə-bir xəbər” rubrikasında bu dəfə sarsıdıcı bir xəbərin acı təəssüratları dayanır. 

 

Çox savadlı tələbələrimizdən birini itirdik.

Cəmi 15 gün tələbə həyatı yaşayan Xədicəni xilas etmək mümkün olmadı.

Ötən il BDU-nun Hüquq fakültəsinə qəbul olan Xədicə Qarakişiyevanı sentyabrın 29-da dərsdən evə qayıdan zaman piyada keçidində maşın vurmuşdu. Uzun müddət koma vəziyyətində qalan Xədicə iki gün öncə dünyasını dəyişib.

Xədicə Tarix üzrə Respublika Fənn Olimpiadasının bürünc medalçısı idi. O Zaqatalada təhsil aldığı məktəbi fərqlənmə attestatı və gümüş medalla bitirmişdi.

Fotoya baxın, gənc, gözəl, ağıllı, savadlı bir qız qəfildən həyatdan necə gedə bilər axı. Bu fotonu çəkdirəndə o, ağlına gətirə bilərdimi ki, cəmi bir neçə saatdan sonra hansısa gözü qızmış birisi onu piyada keçidində vurub həyatdan aparacaq?

Onun nə qədər arzusu özüylə qəbrə gömüldü.

Həyat çox qəddardır.

Allah rəhmət eləsin!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.05.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə “Biri ikisində” layihəsinin diqqətçəkən şeirlərindən ibarət Poertik Qiraət rubrikasında bu həftə   Elxan Yurdoğlunun şeirlərinin növbəsidir.

 

 

SƏNƏ BİR MƏKTUB YAZDIM

 

Sənə bir məktub yazdım,

Tələsmirəm göndərəm,

Hələ zərfə qoymuram.

Məktubun hər sətrində

Sənin gülüşlərin var –

Oxumaqdan doymuram.

 

Sənə bir məktub yazdım,

Hər sirrim içindədi –

Oxumaqçün darıxma.

Bir sevda gizlətmişəm,

Hər gün zərfi sığalla,

Mən ölməyincə baxma.

 

Sənə bir məktub yazdım,

Min məktuba əvəzdi...

Min romana, min şeirə.

Soruşma bu dövrdə

Məktub da hardan çıxdı,

Nə oldu birdən-birə!?

 

Sənə bir məktub yazdım,

Nədən korluq çəkdimsə,

Səndən umub yazmışam.

Hər cümlədə dolmuşam,

Sıxmışam gözlərimi –

Bərk-bərk yumub yazmışam.

 

Sənə bir məktub yazdım,

Bir ildi hər gün bir az

Hərf-hərf yazmışam.

Xəttim pisdi, amma ki,

Sənə yazıram deyə,

Elə zərif yazmışam.

 

Sənə bir məktub yazdım,

Ünvanın yox... Boş qalsın

Zərfin üstündə: Hara...

Bəlkə, uzaqlardasan?

Bəlkə, elə üstünə

Yazım ki: "Uzaqlara".

 

Sənə bir məktub yazdım,

Bir qərar da vermişəm –

Göndərəcəm hər yana.

Yəqin ki, biri mütləq,

Bir şəkildə çatacaq

Sən yaşayan ünvana.

 

Sənə bir məktub yazdım,

Çatmasa da, sevənlər

Bir-birinə oxuyar.

Amma səhər yuxudan

Duran kimi bu şeiri

Birinci sən oxu, yar...

 

Sənə bir məktub yazdım,

Tələsmirəm göndərəm,

Hələ zərfə qoymuram.

Məktubun hər sətrində,

Sənin gülüşlərin var –

Oxumaqdan doymuram.

 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.05.2023)

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portal Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Adilə Nəzərovanın Aşıq Ələsgər yaradıcılığına növbəti baxışını sizlərə təqdim edir.

 

AŞIQ ƏLƏSGƏR ŞEİRİNDƏ HƏRFLƏRİN VƏ SÖZLƏRİN DİLİ

 

Şeir sənətinin qədim zamanlardan bu günə kimi simvolik bir dil olduğunu

qəbul etmək sözlərin yaratdığı assosiasiyalar və xatirələrlə bağlıdır. Sözdə ən kiçik

işarə vahidi olan hərflər şairlərə həm səs alliterasiyası, həm şəkil dəyəri, həm də

anlam mənbəyi kimi ifadə imkanı verməklə onun dilindəki müstəqim və məcazi

mənaları zənginləşdirən əsas ifadə alətlərindən biri detal olmuşdur. Hərflərin sirli

bir məna daşıdığı inancı, şəkilli yazı kimi tanınan ilk hərf sistemindən Kabbala

simvolizmindəki müqəddəsləşmə prosesinə qədər xüsusi bir dil olan poeziya dilinə

sıx təsir göstərmişdir. Günümüzdə də bəzi yerlərdə (dini-fəlsəfi yazılarda, eləcə də

şeirlərdə, loqolarda və s.) hərflər, ulduz və yaxud digər işarələr bu qədim anlama,

anlatma metodunun yaşadığını və gələcəkdə də davam edəcəyini göstərir. Bu

ənənəvi düşüncədəki ülvilik poeziya mədəniyyətimizdə hürufilik və əbcəd hesab

etiqadıyla uzun müddət mövcud olmuşdur.

Aşıq Ələsgər şeirində həm poetiklik baxımından, həm də ustadın səsi, nəfəsi,

mənəviyyatı, dini-əxlaqi zənginliyi kimi özünü göstərən bu qayda Azərbaycan-türk

ədəbiyyatının əsrlər boyu davam edən ənənəsinə bir baxış bucağı, öz bacarığını

nümayiş etdirmək, müxtəlif mövzularda məlumat vermək kimi sənət anlayışını

şərtləndirən amillərdəndir. Bu üsuldan da istifadə bacarığını “Allahın adı ilə”

şeirində üzə çıxarmışdır.

 

İbtidada “əlif” – Allah,

“Bе” – birliyə dəlalətdi.

“Tе” – təkdi vahidi-yеkta,

Arif bu еlmə bələddi.

“Sе” – sabitdi doğru yola,

“Cim” – ucadı, bax calala,

“Hе” – mеhribandı halala,

Münkir ondan xəcalətdi.

“Xе” – birdi xaliqi-əkbər,

“Dal” – doğru doqquz fələklər,

“Zal” – zikr еylə dildə əzbər,

“Rе” – rəsulumuz Əhməddi.

 

“Zе” – zəbanı aç xudaya,

“Sin” – salam еt, gеtməz zaya,

“Şin” – şövq еlə o mövlaya,

Qеyri söhbət məsiyətdi.

“Sad” – səbri şahi-hеydərə,

“Zad” – zərbin vurdu Əntərə,

“Ta” – tərif çıxdı göylərə,

Ağam kani-şücaətdi.

“Za” – zülm еdəcək düşmənə,

“Еyn” – həyati-çеşmanə,

“Ğеyn” – ğül-ğüli-dövranə,

“Fе” – fəna, “qaf” – qiyamətdi.

“Kaf” – “kun” ilə tutub qərar,

“Lam” – lal, nеcə hеsab vеrər,

“Mim” – möminə yol göstərər,

İsmi-paki Məhəmməddi.

“Nun” – nida еylər hər zaman,

“Hе” – hamıya yеtər fərman,

“Vav” – vay dеyər, yatma, oyan,

Sanma səhni-zərafətdi.

“Lam – əlifla” – birdi Allah,

“Yе” – yеkdi adil padişah.

Ələsgər, tutduğun günah

Bağışlansa, çox hörmətdi.

 

Şeirə Allahın simvolu olan “əlif” hərfi ilə başlayan şair bəndlərdə ərəb

əlifbasında olan iyirmi səkkiz hərfin hamısını sırası ilə şeirə gətirir. Yazı-pozu

bilməyən şairin ərəb əlifbasını bu qədər dərindən duyub hiss etməsi onun təsəvvüfə

söykənən yaddaş və bəsirət möcüzələrindən sayılmalıdır. Bu üsul klassik

ədəbiyyatda özəl yeri olan “əlifnamələr”in bir başqa formasıdır. İbtida –

(başlanğıc, əvvəl). Ustad, “Başlanğıcda Allah vardı, - deyir, yəni Allah əzəlidir,

sonrakı hərflər isə özündən sonrakı sözün və ya misradakı digər sözün ilk hərfidir.

Üçüncü bənddəki “doqquz fələk” göyün doqquz qatdan ibarət olmasına

işarədir ki, bu, Nizaminin, Nəsiminin və b. poeziyalarında da görülür:

Bir günəş qəndilidir göyün doqquz tağında,

 

Son nəbidir, nəbilər üzüyü barmağında.

… Doqquz fələk qibləsi yolunda taybataydı.

Bu altı günlük nərgiz saçıntək ətir yaydı.

 

Peyğəmbərin adı şeirin bir bəndində Əhməd, digər bəndində isə Məhəmməd

olaraq qeyd edilməsi klassik üsluba uyğunlaşdırılmışdır. İslam ədəbiyyatında XXI

əsrdən etibarən rast gəlinən “yaşnamələr”, “vücudnamələr”, “həyatnamələr”,

“ömürnamələr” janrıdır ki, burada ömrün çağları dördlüklə, bəzən də məsnəvi

üslubunda yazılır. Bu janrın başqa bir xüsusiyyəti də odur ki, yazıçının yaşadığı

məkanın, eləcə də onun biliyinin və mövzuya münasibətinin təsirini daşıyır. Eyni

zamanda, bir epoxa kimi uşaqlıq, gənclik, qocalıq, ahıllıq və yaxud da yüksək

məqamın mərtəbələri olaraq təsvir olunur. Bu üslubda, adətən, şairlər tarixdə iz

qoymuş böyük şəxsiyyətlərdən və ya keçmişdə yaşayan uzunömürlü insanlardan

bəhs edirlər ki, ustad Aşıq Ələsgər də bu ənənəni davam etdirmişdir.

Klassik Şərq poeziyasında ərəb hərfləri öz təsvir forması ilə rəmzi mənalarda

müxtəlif bədii bənzətmələr məqamında işlədilir. Məsələn, “əlif” hərfi boy, qamət,

“ayn” (eyn) - göz, “kaf” - qaş, “mim” - ağız, “sin” - diş, “dal” - qəddi-qamətin

bükülməsini, “nun” - nöqtə və kirpiklər kimi rəmzi mənaları bildirir. Odur ki,

həyatın bütün gizlin sirləri hərflərdən yaranan mənalarla aşkar olur.

“Allahın adı ilə” şeiri ərəb əlifbasındakı hərflərin müxtəlif forma, simvol,

məna və sıralanma xüsusiyyətlərindən istifadə edilərək işlənmişdir. Şeirin özəlliyi

isə hərflərin hər birinin mənalandırılmasında Allahın Məhəmməd Peyğəmbərin pak

sifətlərinin və Hz.Əlinin səbr və şücaətinin göstərilməsi və İslam dininin

qüdrətinin təfsiridir.

Maraqlı da olsa, filoloq alım İman Cəfərov “Aşıq Ələsgər yaradıcılığı və

dünya poeziyası ənənələri” adlı məqaləsində şeirdə işlənən əbcəd hərflərinin

hürufizmlə bir əlaqəsi olmadığını qeyd edir. O, yazır: “Təbii ki, bu şeiri hürufizmlə

də əlaqələndirməyə ehtiyac yoxdur. Sadəcə Aşıq Ələsgər dünyanı gözəl görən və

göstərən bir zəka sahibi olduğunu bir daha təsdiqləmişdir. Azərbaycan, eləcə də

İnsanlıq təfəkküründə tale ilə razılaşmaq deyilən bir konsepsiya da mövcuddur.

…Aşıq Ələsgərin fikrincə, insanlar kimi, onların taleləri, yaxud aşığın dili ilə

 

desək, bəxtləri də qəflətdə ola bilər, qocala bilər, küsə bilər və s. Ələsgər görə,

bəxti dəyişməyin yolu haqqa tapınmaq, haramdan əl çəkməkdir.”

Şeirinin digər bir bəndinə nəzər salaq:

“Sad” – səbri şahi-Hеydərə,

“Zad” – zərbin vurdu Əntərə 1 ,

“Ta” – tərif çıxdı göylərə,

Ağam kani-şücaətdi. 2

 

Bu bənddə “Sad” – səbri şahi-Hеydərə” misrası ilə şair “Qurani-Kərim”in

38-ci surəsi olan “Sad” surəsinə diqqət çəkir ki, bu surə 87 ayədən ibarətdir və

ümumilikdə “Qurani-Kərim”ə və kitabda adı çəkilənlərə inanmağa, iman

gətirməyə çağırır. Adı şərəfləndirilənlərə and içir ki, şərəfli “Qurani-Kərim”

insanlara bu dünyada və ruhani həyatda fayda gətirə bilən hər şeyi xatırladır. Və

burada Aşıq Ələsgər həmin surənin, daha dəqiq desək, surədəki andın şahi-

Hеydərə - Hz.Əliyə səbr verdiyini vurğulayır. İkinci misrada – “Zad” – zərbin

vurdu Əntərə” o səbrlə (yuxarıda qeyd edilən) və inancla Hz. Əlinin Əntərə

vurduğu zərbəni qeyd edir.

Üçüncü misra – ““Ta” – tərif çıxdı göylərə” “Qurani-Kərim”in 20-ci surəsi

olan “Ta-Ha” surəsinə əsaslanır. 135 ayədən ibarət olan bu surə “Ta-Ha” ilə

başlayır, “Mən pak, qüsursuz və hidayət edənəm. Ey Muhəmməd!” ayəsi ilə davam

edir. Surə ümumilikdə Allahın sifətlərini vəsf edir.

Bəndin sonunda “Ağam kani-şücaətdi” deməklə, şair Hz.Əlini tərifləyir, onu

şücaətin mədən yeri adlandırır, aliliyini, qüdrətini tərənnüm edir, ilahiləşdirilmiş

obrazını yaradır. Və həmin ilahiləşdirilmiş obraz - o məqam oxucuya “Allahın

bütün özəllikləri insanda birləşib, insanın bütün özəllikləri isə Allahda mövcuddur.

Kainat aləmində bir bütünlük vardır, - fikrilə “Ənəl-Həqq” deyən Mənsur Həllacı

və onun nurlu, eyni zamanda əzablı yolundan davam edən, Allah – insan

vəhdətinin özünüifadəsi kimi “Ənəl-Həqq”i təkrarlayan İ.Nəsimi zirvəsini

xatırladır.

 

1 Əntər - Qamus qalasının fəthi uğrunda gedən döyüşlərdə Hz.Əlinin öldürdüyü tanınmış yəhudi sərkərdə

2 Kani-şücaət – şücaət məkanı, şücaətin dolaşan yeri (damarlarındakı qanda şücaətlik var, - anlamında)

 

Aşıq Ələsgər şeirdə hərflərlə müxtəlif elementlər arasında əlaqə qurur. Burada

digər şairlərdən fərqli olan odur ki, şair şeiri hərflərin şəkil, forma yox, məna

xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq qurub. Məsələn, “göz” mənasını verən “eyn” hərfini

bəzi şairlərin fərqli metaforalarda işlətməsinə baxmayaraq, o bu hərfə klassik

Azərbaycan şairlərinin mənalandırmalarına əsasən yanaşır, açıq və ya dolayısı ilə

onlara istinad edir. Bu fikri şeirin bir bəndində izah edək.

Məsələn: ““Za” – zülm еdəcək düşmənə, “Еyn” – həyati-çеşmanə, “ğеyn” –

ğül-ğüli-dövranə, “fе – fəna, “qaf” – qiyamətdi.” Bu bənddə “za” - zalım, “eyn”

(sözün düzgün yazılışı: ayn) – göz, göz bəbəyi, “ğеyn” – (sözün düzgün yazılışı:

ğayn) gözlərin buludlanması, “fе”- (sözün düzgün yazılışı: fə) - pis, yox olma,

fanilik, “qaf” – qəfil, qəflət mənalarında işlənmişdir ki, şairin duyğularını belə şərh

edə bilərik: zülm edənlər məzlumların gözlərindəki həyat eşqini görməzlər, (onlara

davamlı zülm edərlər), onların gözləri buludlanar (qürurlarından: könül sıxıntılarını

göstərməmək üçün), qəflət yuxusunda olanlar isə pisliklərinə davam edərlər, amma

qiyamət günü mütləq gələcəkdir.

Sonrakı bəndə nəzər salaq: ““Kaf” – “kun” ilə tutub qərar, “Lam” – lal, nеcə

hеsab vеrər, “Mim” – möminə yol göstərər, İsmi-paki Məhəmməddi.”

“Qurani-Kərim”dəki müqəttə hərflərin hansı mənanı ifadə etdiyi barədə irəli

sürülmüş nəzəriyyələr həddən artıq çoxdur və rəngarəngdir. Məsələn, bir mənbəyə

əsasən, “Kün Fe Yekün” ayəsinin mənası ruhani aləmdən maddi aləmə, maddi

aləmdən də ruhani aləmə doğru davamlı hərəkəti təsvir edir. Digər bir mənbəyə

əsasən, Allahın yaradılış sirrinin nişanəsidir. Təsəvvüf düşüncəsinə görə, bütün

varlıq aləmi səslə, kainat isə sözlə ifadə olunur.

“Qurani-Kərim”in təfsirçilərinə görə isə “kaf” hərfi Allahın böyük adlarından

olan “Kafi” (kifayət edən) adına işarədir.

Qeyd edək ki, müqəddəs hərf sayılan “Kaf” Nəsimi poeziyasında da əzəli

bədii obraz kimi yer tutan iki hərfdən biridir (digəri "nun"dur.) “Kafi nundan

vücuda gəldi cahan, Əgər anlar isən, əyandır söz.” Göründüyü kimi, “Kaf” Nəsimi

şeirində sözün amalı, cahanın və cahandakı bütün surətləri təsvir edən ilk bənzərsiz

obrazdır ki, Aşıq Ələsgər də bu ənənəyə, bu inanca bağlı olaraq, şeirdə bədii ifadə

 

üsullarını daha da zənginləşdirmək baxımından bu kimi yaradılışa dair dini-mistik

təsəvvürləri öz poeziyasında istifadə etmişdir.

“Kun” – “ol” hikmətinin anlamı “Qurani-Kərim”in yayılmasında ən çox

istifadə edilən meyardır. “Göyləri və yeri icad edən (yoxdan yaradan) Odur. Bir

işin yaranmasını istədiyi zaman, ona (o işə) yalnız: “Ol!” - deyər, o da (fövrən)

olar.” (Bəqərə Surəsi, 117-ci ayə)

“Lam” “Yunus” surəsinin birinci ayəsindəki ikinci hərf-sözdür (Əlif, Lam,

Ra.) ki, ayə ümumilikdə müşrikləri Allaha inama və imana çağırır. Otuzuncu ayədə

deyilir: “Orada hər kəs əvvəlcə gördüyü iş barəsində xəbər (hesabat) verəcək və

həqiqi ixtiyar sahibi olan Allahın hüzuruna qaytarılacaqdır. (Müşriklərin) uydurub

düzəltdikləri bütlər isə onlardan (uzaqlaşıb) qeyb olacaqlar.”

Şair də bu bənddə ““Lam” – lal, nеcə hеsab vеrər” – deyərkən bu ayəni

diqqətə çatdırır. Bütlərə - lallara (cansızlara) inanmağın əbəs olduğunu bildirir.

“Qurani-Kərim”in 29 surəsinin əvvəlində gələn bu hərflərə “hurufi-müqəttə`ə

(ayrı-ayrılıqda oxunan hərflər)” deyilir. İslam inancına görə bu hərflər qeybi-

həqiqətlərdən xəbər verir ki, onun elmi Allahın və onun izn verdiyi insanların

ixtiyarındadır. Bu hərflərin daşıdığı məna Allahla peyğəmbər arasında rəmz və

işarə olduğu üçün onlar peyğəmbərin özü və onun canişinlərindən – imamlardan

başqa kimsələrə tam şəkildə məlum deyildir. Mütəal Allah müəyyən məsələlərə

görə sirrini adi insanlardan gizlətdiyi bu hərflərin vasitəsilə kainatda olan bir sıra

elm və həqiqətləri ancaq bəzi şəxslərin bilməsinə icazə və işarə vermişdir. Demək

ki, Dədə Ələsgər də o şəxslərin arasında idi.

“Mim” müqəttəsi “Qurani-Kərim”də 17 dəfə təkrar olunur. “Mim” yüksəliş

yayıdır, Məhəmmədin həqiqətidir. Hədis dərəcəsinin təcəllisi İlahilik – İlahlıq

məqamının təcəllisi, yəni həmd dərəcəsidir. Aşıq Ələsgər “Qurani-Kərim”in

özəlliklə “Duxan” (duman) surəsini rəhbər tutaraq deyir: “Mim – möminə yol

göstərər, İsmi-paki Məhəmməddi.” – yəni Məhəmməd Peyğəmbər həqiqət yolunu

aydınladandır.

Sonuncu bənddə işlənən (“Lam – əlifla” – birdi Allah, “Yе” – yеkdi adil

padişah.) “Lam”, “əlif” və “ye”dir ki, əbcəd hesabında yeganə “lam”dır ki, “əlif”lə

 

eyni olaraq bir (1) “ye” isə on (10) olaraq hesablanır. Bunların cəmi 12 edir ki, bu

da Məhəmməd peyğəmbərin dini və siyasi xəlifələri olan 12 imamı təmsil edir.

Aşıq Ələsgər bu şeirdə Allaha inamını, Peyğəmbərə, onun dininə imanını,

Əhli-Beytə və 12 imama dərin məhəbbətini dilə gətirərək, sözünün qüdrətini

nümayiş etdirmiş və bununla da adını həm dini ədəbiyyatın, həm də aşıq

ədəbiyyatının tarixinə həkk etdirmişdir.

Bunu da qeyd edək ki, təkrarları çıxmaq şərti ilə bu hərfləri bir yerə

topladıqda “Siratu Aliyyin haqqun numsikuhu”, yəni “Əlinin tutduğu yol haqdır,

biz də o yolu tutub gedirik” cümləsi alınır. Aşıq Ələsgərin şeirlərindən bildiyimizi

(Hz.Əlinin yuxuda ona vergi verməsi) nəzərə alsaq görərik ki, bu şeir şairin yolunu

bir daha bəlli etmək məqsədilə yazdığı şeirlərdəndir.

Nümunələrdən də göründüyü kimi, söz şeirdə qeyd oluna bildiyi kimi

verilməyə də bilər və oxucuya gizli – şifrəli olaraq yönəldilə bilər. Yüksək

səviyyəli oxucu həmin kilid sözü özü tapır, sonra onun vasitəsilə şeirin “qapısını

açır”.

“Allahın adı ilə” şeiri də müəmma, sirr, hərf və söz oyunları ilə yazılmışdır.

Məlum olduğu kimi, müəmma da bir klassik ədəbi formadır ki, bu, adətən, Allahın

adları (esmaü'l-hüsna), Peyğəmbərin sifətləri və imamların xüsusiyyətlərini gizli

olaraq anladır və belə halda, şeirin lüğətini fərqli anlamlı sözlər təşkil edir. Bu

şeirdə şairin məqsədi dinləyiciyə (oxucuya) gizli ünsürləri tapmaq üçün zəka

oyunu “oynatmaqdır.” Düşünürük ki, oxucu şeirdəki hərf və söz oyunlarını tam

dərk etmədən keçə də bilər, lakin şeirin ümumi anlamını fəhmlə dərk edir. Çünki

belə mətnlər şeirin olduğu kimi şairin də ruhunu ötürə bilir.

Necə ki, M.Füzuli “Ənisül-qəlb” (Qəlbin hekayəti) qəsidəsində müəmma olan

həqiqəti bu cür vəsf edirdi: “Elə gizlənməmişdir ki, həqiqət sirri gözlərdən, Ki,

açsın hikmət əhli əql üzündən bu müəmmanı.” Yəni, bu müəmmaları açmaq üçün

əql qədər fəhm də gərəkdir.

Qeyd etdiyimiz kimi, Aşıq Ələsgər poeziyasında hərflər kimi söz oyunları da

vardır ki, o şeirlər hələ də tədqiq və təsnif edilməmişdir. Bu şeirlərin araşdırılması

Aşıq Ələsgər irsinin klassik aşıq ədəbiyyatındakı daha layiqli yerini üzə çıxarmaq

 

üçün mühüm mənbə olacaq və bu sahədə gözəl nümunələr vermiş şairlərin sırasına

qatılaraq klassik xalq ədəbiyyatı tariximizi zənginləşdirəcəkdir. Bu məqsədlə şairin

“Əssəlatü həşt ərkan” (dodaqdəyməz) şeirini təhlil edək. Şeiri təhlil etmək üçün

mənbəyə əsaslanırıq.

(Aşıq Ələsgər. Əsərləri. Bakı: Şərq-Qərb, 2004, s.23-24)

 

Əssəlatü həşt ərkan, 3

Əhli-dil, hal cənginə.

Əhli-dil, hal gəldi ərlər,

Sеyr еlər ahənginə.

Əhli-dil, hal tirü tiğü

Xədənginə, cənginə;

Cənginə, xədənginə,

Ahənginə, hər rənginə.

Əssəlatü şindi, aşıq,

Еndirərsən yеlkəni;

Şindi, aşıq, əldə sazın

Əl çalar gəstirgəni.

Ah еdərsən, gəl dеyər,

Gеtsən sana yazıq səni;

Yеlkəni, gəstirgəni,

Gеt, səlsəli çal sənginə.

Əldən gеtdi ixtiyarın,

Ah еdərsən, gəl dеyər;

Həsrət çəkər еhtidarın,

Cəhd еylər, istər əsər.

Ah еdərsən, gəl dеyər,

Şindi səni tənzil еdər;

Səd həzarın çətin yеtər

Ələsgərin dənginə.

 

Öncə şeirdəki yanlış yazılan sözlərin düzgün yazılışını qeyd edək və

anlaşılması çətin olan sözləri izah edək:

3 (Şеirdə bir çox misraların mənasını aydınlaşdırmaq olmur. Güman ki, divani təhrif olunmuşdur. Buna

baxmayaraq, Aşıq Talıbın hafizəsində qalmış olan variantda hеç bir dəyişiklik aparmadıq (Tərtibçi).

 

1. Əssalat – namaz

2. Həst (“həşt” sözü səhv yazılıb) – var (vardır)

3. Ərkan – rükn. *Rükn – dayaq, dirək, əsas

4. Əssəlatü həst ərkan – Namaz dinin rüknüdür.

5. Tirü – qılınc

6. Tiğ(ü) – nizə

7. Xədəng – sərt taxtadan emal edilən ox

8. Göstərgə (“gəstirgə” sözü səhvdir) – göstərici; bir işin, prosesin gedişi

haqqında müəyyən təsəvvür yaradan şey

9. Səlsəl – quş adıdır

10. Səng – daş

11. Şindi - indi

12. İqtidar (“ehtidar” sözü səhvdir) – güc

13. Əsər - nişanə, əlamət, bir şeyin varlığına dəlalət edən hal. Əsər qalması

14. Tənzil – göydən enmə

15. Səd – yüz

16. Hezar (“həzar” sözü səhvdir) – min

17. Dəng – bərabər, tay; cüzi bir hissə

Şeirin adından da göründüyü kimi, (Namaz dinin rüknüdür) şair insanları

namaza çağırır, həmçinin onlara bu yolun çətinliyini bildirir, eyni zamanda,

namazın ərkanlarından– qaydalarından danışır. Bildiyimiz kimi, namazın qaydaları

– niyyət, qiyam (ayaq üstə), təkbir, rüku və iki səcdədir ki, bunların hansısa biri

unudularsa, namazı yenidən qılmaq lazım gəlir. Şiə məzhəbinə mənsub olanlar bu

qaydalara qibləni və ahəngi (avazla qiraət etmə) də əlavə edirlər. Aşıq Ələsgər də

şiə olduğu üçün o qaydalara sadiq qalır. Şeirin ümumilikdə şərhi belədir:

Namaz İslam dininin rüknü – dayağı, sütunudur.

1-ci bənd: Hal əhli bu savaşa girə bilər. Burada: Şair namaz qılmağı Allaha

imtahan vermək kimi tutur, bu sınağa girməyi nəfsi ilə savaşa girmək kimi izah

edir. Bu savaşa girə bilməyənlər – namaz qılmayanlarsa sadəcə onun ahəngini seyr

edənlərdir.

 

2-ci bənd: Namaz qılanların – nəfsi ilə savaşa girənlərin ləvazimatları

olmalıdır ki, burada qılınc, nizə, ox sözləri nəfsi-müdafiədə istifadə predmetləridir.

3-cü bənd: İndi – namazda olan vaxt, aşıq (burada: həm də aşiq), yelkənləri

endirərsən – Allah qarşısında diz çökərsən, Ona yenilərsən (bilə-bilə) və sənin bu

əməlinə aşıqlar (aşiqlər) əl çalar.

4-cü bənd: Ah edərsən, gəl deyər – hər dəfə çətinliyə düşəndə tövbə edərsən,

yenə səni bağışlayar (Allah), əgər bir də tövbəni pozsan, yazıq sənin halına. Sən bu

əyilməyi (Allah qarşısında, namazda) göstəriş üçün, yalandan edərsən. O zaman

get, Səlsəl quşunu daşla vur. Bu bir bənzətmədir ki, klassik ədəbiyyatda Səlsəl

quşunun adı çox çəkilir. Göyərçindən bir az böyük, çox ayıq və cəld quşdur. Şair

demək istəyir ki, quşu daşla ovlamaq necə çətindirsə, sənin də bağışlanman elə

çətin olacaq.

5-ci bənd: İxtiyari-ixtiyarsız yenə səhv edərsən (namazı tərk edərsən), yenə

tövbə edərsən, həsrət çəkərsən, gücünü toplayıb yenidən cəhd edərsən, yenə

tövbəni qəbul edər, (Allah) istəyər ki, sənin xeyir əməldə bir izin, əlamətin qalsın.

Müəllif burada “Qurani Kərim”ə əsaslanıb. “De: Ey Mənim bəndələrim

–özlərinin əleyhinə olaraq hədlərini aşanlar! Ümidinizi Allahın rəhmətindən

üzməyin. Allah bütün günahları bağışlar. Günahlardan keçən və rəhimli olan təkcə

Odur.” (“Zümər” surəsi, 53-cü ayə) “Allaha tövbə edib, Ondan əfv diləməzlərmi?

Günahlardan keçəndir, rəhimlidir Allah”. (“Maidə” surəsi, 74-cü ayə) (7)

6-cı bənd: Yenə ah edərsən, yenə sənə gəl, - deyər. Səni göylərdən endirər –

ayağına gətirər (imana, hidayətə, bağışlanmağa). Yüz min dəfə də gəlsən, sən

Ələsgərin tayı, onun bir hissəsi ola bilməzsən (əməldə).

Ümumilikdə həyatın bütün sahələrində özünə yer tapa bilən Aşıq Ələsgər

şeirinin səyi əsasən İslamı yaşamaq, yaşatmaq, yaymaq olmuş və o, dilindən sazına

süzülən əksər şeirlərini bu səy çərçivəsində formalaşdırmışdır. Bunun ən gözəl

nümunələrini İslam dininin əsasını təşkil edən etiqad prinsiplərini təbliğ edən

şeirlərində görürük. Şair haqqı tapmaq üçün öncə özünü o yolda hazırlayır, sonra

ədaləti bərqərar etmək üçün yaymağa çalışır. Şairin bu mövzuda yazdığı hər şeirini

dua əvəzində qəbul etmək olar. “Еylə” şeirinin bir neçə bəndinə baxaq:

 

Yеri, göyü, ərşi, kürsü yaradan,

Adil padişahsan, ədalət еylə.

Könlümün nöqtəsin çıxart qaradan,

Məni doğru yola dəlalət еylə.

 

Klassik türk ədəbiyyatında “könül” həm sevginin, həm də ağılın məskəni

olaraq qəbul edilir. Şair burada Yaradandan xahiş edir ki, onun könlünün nöqtəsini

qaradan çıxartsın, doğru yolu ona göstərsin, əgər onun ağlının bir nöqtəsində belə

qara (qaranlıq) nəsə qalıbsa, (Allahı tanımaqda) o qaranlığı aydınlatsın.

 

Qəddim əyib, qəm xirqəsin gеyirəm,

Məhəbbət odundan taam yеyirəm,

Lеylü-nəhar “Ya hu!”, “ya hu!” dеyirəm,

Çıxıbdı qəlbimdən “ibadət еylə”.

 

Bu bənddə yenə eyni fikir davam edir. Qəddi əyilən, qəm xirqəsi geyən,

məhəbbət (Allaha) odundan təam yeyən şair gecə-gündüz “Ya Hu!”, “Ya Hu!”

(HU Allahın adı olduğu üçün böyük hərflə yazılmalıdır.) – deyib cağırır ki, ona,

qəlbinin “İbadət еylə!” hökmünü yerinə yetirməkdə kömək etsin.

Bilirik ki, təsəvvüf İslam dininin olduğu qədər türk xalq ədəbiyyatının da bir

qoludur. Burada bir haşiyə çıxaq. “Hu” nədir? Məlumat üçün qeyd edək ki,

təsəvvüfdə HU İlahiyə xitabdır, çağırışdır. Sufi inancına görə, hər kəs Allahı

xatırlayanda, bir istəyi, arzusu, diləyi olanda Onu çağırar – bu və ya digər ifadə ilə.

Amma hamı bilməz ki, dillərinə gətirsələr də, gətirməsələr də, hər gün iyirmi dörd

min dəfə bu sözü təkrarlayırlar. Necə? Hər gündə 24 saat var, hər canlı hər gün 24

min dəfə “Lеylü-nəhar” – gecə-gündüz nəfəs alıb-verir. Diqqət etsək, hər nəfəs

verdikdə nəfəsimizdən “Hu” səsi çıxar ki, bu səsi ancaq o şəxs, bir də Hu – yəni

Allah duyar. Heç kəsin bir dəfə alıb-verdiyi nəfəs ikincisinə bənzəməz. Nəfəsimiz

zamana, məkana əsasən, hal və vəziyyətimizlə (həyəcan, təşviş, qorxu, rahatlıq və

s.) əlaqədar dəyişər.

 

Xəstə könül, sürün dost irahına,

İslam sərdarına, din pənahına.

Ələsgər, yön çеvir şahlar şahına,

Yapış ətəyindən, şikayət еylə.

 

Şair bu bənddə birinci bənddə dediyi könlündəki nöqtə boyda qaranlıq (şəkk

də demək olar) üçün xəstə düşən könlünə xitab edir ki, sürün dost irahına (yoluna).

 

Burada dost yenə də Aşıq Ələsgərə “buta” verən Hz.Əlidir. Hz.Əliyə tərəf sürünüb,

yönünü “şahlar şahına” – Məhəmməd Peyğəmbərə çevir, ətəyindən tutub (qara

nöqtəni könlünə salandan) şikayət et, - deyir.

Aşıq Ələsgərin digər şeirləri kimi bu şeirin özündə də bir ab-hava, musiqi var.

Aşıq musiqisi musiqinin təsnifatında ümumi anlayış olaraq yer aldığı kimi, dini

mövzularda yazılan şeirlərin musiqisi də yerli xalq musiqisindən təsirlənir. Bu

baxımdan Aşıq Ələsgər İslami, təsəvvüfi şeirlərini də xalq musiqisi – aşıq havaları

üstündə oxuyub yaymışdır.

Varlıq aləmi bütövlükdə obyektiv gerçəkliyin simvollarıdır. Simvolları başa

düşmək mütləq varlığı dərk etməkdir. Simvolizmin mənasını tam dərk etmək,

müəyyən mənada Rəbbi hər yerdə görmək, bununla da hər şeyi

müqəddəsləşdirmək deməkdir. Sufilər kainatı güzgülər toplusu kimi görürlər. Bu

güzgülər müxtəlif formalarda bir-birini seyr edir və bir-birinə vəhdət təzahürünü

müxtəlif şəkildə əks etdirirlər. Aşıq Ələsgər şeirindəki simvollar – hərflər,

müəmmalı sözlər onun irfan ədəbiyyatından kifayət qədər məlumatlı olmasından

xəbər verir.

Aşıq Ələsgər təkbaşına bir məktəbdir, heyif ki, bugünədək o məktəbi tam

oxuyan, məzun olan olmayıb. O, Azərbaycan xalq şeirinin ustadı, Şərq-islam

düşüncə həyatının əsl zəhmətkeşidir. Yaradıcılığını araşdırdıqca əmin oluruq ki,

Aşıq Ələsgərin düşüncəsi ilə dilinin məsafəsi yoxdur. Şairin dediyinin “yüzdə

doxsanı özü olmalıdır” prinsipi ilə yanaşsaq, deyə bilərik ki, Dədə Ələsgər bizim

həqiqət dilində danışan, amma bizim çox gec duyduğumuz səssiz

qəhrəmanlarımızdan biridir. Əsərləri ilə bizə Haqq yolu – özünü tapmaq yolunu

qoyub gedib. O, təhsilsiz, amma bilikli, ziyalı, zəhmətkeş, türk-islam

mədəniyyətini yaxşı bilən önəmli bir şəxsiyyət idi.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.05.2023)

 

 

Xalq yazıçısı, milyonların sevimlisi Elçinin 80 illik yubileyi oldu. Bu münasibətlə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalı professor, ədəbiyyatşünas-tənqidçi Nizami Tağısoyun “Azərbaycan ictimai-siyasi, mədəni-mənəvi reallıqları və Elçin yaradıcılığı” sərlövhəli məqaləsini oxucularına təqdim edir.

 

 

Elçin yaradıcılığı ilə tanışlığımın yaşı dörd onilliyin o yanından boylanır. Ədəbi cəbhə yönündə irəliləyişı az qala gözlərim önündə baş vermişdir. Sənətkar hər il demək olar ki, bədii məqsədə tuşlanan nəzəri düşüncələrini ovxarlaya-ovxarlaya oxucularla hər yeni görüşündə qələmi ilə özünün fərqli təfəkkür sahibi olduğunu sübut etməkdədir. Elçin yaradıcılığı bu gün elə bir kamil səviyyəyə yetişmişdir ki, o, özünü nəinki ünlü yazıçı-nasir, həm də orijinal dramaturq, avtobioqrafizm janrında öz fərdi möhürünü qoymağı bacaran esseist, ssenarist, ədəbiyyatşünas-tənqidçi kimi təsdiq etmişdir. Oxucular Elçini orijinal bədii yaradıcılıqla yanaşı, praqmatik çaplı məqalələr müəllifi kimi də yaxşı tanıyırlar. Ədəbi tənqid sahəsində çalışanlar, ədəbiyyatşünaslar onun yazdıqlarını nəzərdən keçirdikcə əsərləri ilə bağlı mübahisələr edir, mühakimələr irəli sürür, polemik nəzər nöqtələri sərgiləyirlər. 

Elçin hələ əvvəllər XX əsrin 80-ci illərində proletar ideologiyasının kəshakəsində “Против провинциализма в литературе” (“Ədəbiyyatda əyalətçiliyə qarşı”) məqaləsində qoyduğu problemlərlə sovet tənqidinin nəzərini yetərincə cəlb etməyi bacarmışdı. Eyni zamanda onun tənqid sahəsində əvvəl yazdıqlarına baxmayıb, söylədiklərinə diqqət yetirməsək belə, XXI əsrdə qələmə aldığı həcmcə kiçik, mahiyyət etibarı ilə dəyərli “Sosrealizm bizə nə verdi?”, “Aqoniya”, yoxsa təkamül?” kimi sanballı monoqrafik tədqiqatlarında tarixi dövrə, ədəbiyyatın və ədəbiyyatşünaslığın problemlərinə sırf fərdi baxış bucağından yanaşdığının şahidi oluruq. Bu yaxınlarda Türkiyəli doktor, professor Salim Conoğlunun oxuduğum belə bir fikri ilə razılaşırıq ki, Elçin modern Azərbaycan ədəbiyyatının yaşayan ən böyük ustadlarından biri olmaqla onu ədəbiyyat məsələlərinin incələnməsi, roman və hekayə janrının ünlü nümayəndəsi kimi dəyərləndırmək daha zəruridir. Elçinin mövzu və obrazları, qəhrəman və personajları, epik, dramatik və perifrastik sənət dünyasının ifadə imkanları o qədər rəngarəngdir ki, o, daim öz kosmosunda, öz qravitasiyasında, öz gəmisinin göyərtəsində oturub, kürrəyi-ərzi dolaşmaqla dünyanı fərdi baxış bucağından seyr edib orada gördüklərini ictimaiyyət və tənqidçilərlə bölüşməkdədir.

Elçin yaradıcılığının nə qədər orijinal olduğunu onun digər əsərləri ilə yanaşı, “Baş” romanının mətninə, infrastrukturında yer almış qəhrəmanların, obrazların və personajların, struktur-kompozisiyasının, ideya-məzmun özəlliyinin, Azərbaycan xalqının tarixi keçmişi, ictimai-sosial, siyasi-kulturoloji, etnik-tarixi, mədəni-mənəvi həyatı ilə birbaşa bağlı olan məqamları, realist, postrealist, modernist və postmodernist, yanaşmalarının Elçinsayağı bədii tryüklərini bilmədən natamam görünərdi.

Elçinin bədii yaradıcılıq axtarışları XX əsrin 60-cı illərinin lap əvvəllərinə təsadüf etsə də, qısa zaman kəsiyində o, ədəbiyyat cəbhəsində imzası daha tez-tez görünən yazıçılardan olmuş, digər tanınmış bədii-poetik təfəkkür sahibləri R.Rza, B.Vahabzadə, N.Xəzri, Anar, İ.Hüseynov, S.Əhmədli, İ.Məlikzadə, İ.Əfəndiyev, X.R.Ulutürk, M.Araz və başqaları kimi 60-cılar ədəbiyyatının yadda qalacaq simalarından birinə çevrilmişdir. Ədibin “Mahmud və Məryəm”, “Bülbülün nağılı”, “Ağ dəvə”, “Ölüm hökmü”, “Dəlixanadan dəli qaçıb”, “Baladadaşın ilk məhəbbəti”, “Dolça”, “Bayraqdar”, “İlyas Əfəndiyev: şəxsiyyəti və sənəti”, “Qarabağ şikəstəsi”, “Canavarlığın anatomiyası”, 10 cildlik “Seçilmiş əsərləri”, tamamilə yeni nəşr olunmuş “Salyerinin son günü” və s. kimi yaratdığı nümunələr geniş auditoriyalara yayılaraq Azərbaycan, sovetlər birliyi, Avropa və dünya xalqlarının oxucu ictimaiyyətinə çatdırılmış, rəğbətlə qarşılanmışdır. 

1970-ci illərdən Elçin dramaturgiyada özünəməxsus yeniləşmələr etməyə çalışsa da, 90-cı illərdən bu proses daha intensiv xarakter almışdır. “Ah, Paris, Paris!..”, “Mənim sevimli dəlim”, “Diaqnoz D” (“Mənim ərim dəlidir”) triptixi kimi maraqlı əsərləri ilə o, daha çox gündəmi zəbt edirdi. Elçinin dram əsərləri özünün fərqli dramaturji gedişi, orijinal mövzuları, qeyri-adi süjet xətləri və situasiyaları, yeni obrazlar qalereyası ilə tez-tez diqqət mərkəzinə düşürdü. 

“Qatil”, “Teleskop”, “Cəhənnəm sakinləri”, “Şekspir” və s. kimi dram nümunələri tamaşaçını yetərincə duyğulandıran əsərlərdəndir. Təsadüfi deyildir ki, Elçinin dram əsərləri müxtəlif janr formalarını özündə çevrələmək baxımından da diqqətəlayiqdır: komediya, tragikomediya, kədərli komediya, xronika, həyat xronikası, məhəbbət dastanı (“Mahmud və Məryəm”), faciə, absurd, improvizasiya və s. kimi maraqlı dramaturji janrlardakı bu dram əsərlərinin əksəriyyəti Azərbaycanın müxtəlif teatrlarında müxtəlif illərdə tamaşaya qoyulmuşdur.

Elçin barədə söz açdıqda onun elmi-nəzəri yaradıcılığı da bəhs etdiyimiz bu çeşidli təfəkkür sahibinin fəaliyyətinin xüsusi tərkib hissəsi kimi maraqlıdır: “Tənqid və ədəbiyyatşünaslığın problemləri”, “Klassiklər və müasirlər”, “Ədəbiyyatımızın yaradıcılıq problemləri”, “Tənqid və nəsr”, “Ədəbi düşüncələr”, “Azərbaycan ədəbi tənqidinin və ədəbi prosesinin problemləri”. “Klassik aşıq poeziyasında dünya obrazı”, “Nəriman Nərimanov: şəxsiyyəti və fəaliyyəti”, “Şəxsiyyət və istedad (Cəfər Cabbarlı)”, “Cəfər Cabbarlı”, “Sosrealizm bizə nə verdi”, XIX əsr ədəbiyyatına fərdi baxış sərgiləyən “Aqoniya”, yoxsa təkamül?” və s. kimi monoqrafik araşdırmaları və məqalələri, Moskva jurnallarında və müxtəlif dərgilərdə dərc edilmiş ədəbiyyat problemləri ilə bağlı düşüncələri Elçini orijinal və novator ədəbiyyatşünaslar sırasına qoymuşdur.

Elçin bir sənətkar olaraq cəmiyyətdə baş verən proseslərə son dərəcə diqqətlə nəzər salmaqla konkret tarixi dövr üçün hansı problemlərin qabardılmasını, onların diqqət mərkəzinə çəkilməsini özünün bədii prioritetinə çevirir. Çünki o, birbaşa daxilində yaşadığı cəmiyyətin tarixi, mənəvi, siyasi, ictimai problemlərindən qaynaq alıb, özünün bədii əsərlərini həmin cəmiyyətə çatdırmağı sənətkarlıq və vətəndaşlıq borcu hesab edir. Fikrimizcə, digər çoxsaylı əsərlərində (məsələn, “Dəlixanadan dəli qaçıb”, “Mənim ərim dəlidir?”, “Ah, Paris, Paris!..”, “Cəhənnəm sakinləri” və s.), olduğu kimi “Qarabağ şikəstəsi”, “Canavarlığın anatomiyası”, “Baş” və s. bu qəbildən olan nəsr nümunələrində; ədəbi tənqidin ən aktual məsələlərini çevrələyən “Sosrealizm bizə nə verdi?”, “Aqoniya”, yoxsa təkamül?” və s. məhz Elçinin sosial-ictimai və mədəni-mənəvi məsələlərə sayıqbaşlı sənətkar baxışının özünəməxsus konturlarını çevrələməkdədir.

Elçin bədii nəsr, dramaturgiya, absurd teatr və ədəbi tənqid janrlarında son dərəcə produktiv işləyən təfəkkür sahiblərindəndir. Adlarını çəkdiyimiz sənət sahələrində Elçin nə qədər bənzərsiz nümunələr yaratsa da, onun “partiturasının” çoxsəsli “orkestrində” 2015-ci ildə oxuculara və tədqiqatçılara təqdim etdiyi “Baş” romanının mövqeyi tamamilə fərqlidir. Elçin yeni bədii nəsr nümunəsi yaradarkən heç də burada “partituranı” sadəcə olaraq əlləri ilə hərəkət edən dirijor kimi yox, eyni zamanda dispetçer kimi beynində öz “simfoniyanın” bütün mürəkkəb sxemini hər bir anda doğru-düzgün təcəssüm etdirməyi bacaran yaradıcı şəxsiyyətdir. “Baş” romanı nəşr olunduqdan sonra əsərin “tənqid təsərrüfatımızda “oxunuşu”, “təfsiri” sahəsində xeyli fərqli yönlü araşdırmalar aparıldı. Məqalə və materiallar, tədqiqat işləri və monoqrafiyalar işıq üzü gördü. Mübahisələr yarandı, bəzən bir-birini təkzib edən, bir-birinə zidd baxışlar ortaya gəldi. Televiziya kanallarında, media müstəvisində materiallar bir-birini əvəzlədi. N.Cəfərov “Tarixin müasirliyi və ya “Baş”ın metafizikasından “O”nun” apokalipsisinə”, V.Yusifli “Ədəbi hadisə. İsti-isti. Elçinin “Baş” romanı haqqında”, N.Şəmsizadə “Baş”ın səyahəti. Xalq yazıçısı Elçinə ədəbi məktub”, Ə.Cahangir “Baş”lanğıc. Birinci hissə. “Baş” romanında reallıq və metafizika – məsələsi və onun “On üçüncü gecə. Xalq yazıçısı Elçin haqqında məqalələri və yenə də onun “Baş”lanğıc. II hissə. Elçinin “Baş” romanında tarix və metafizika məsələsi (Cahangir Ə. Bakı, “Təhsil”, 2016, 160 s.), V.Nəsib. “Baş qeyrət romanımız – “Baş”, yazıçı Qanturalının Cavanşir Yusifli ilə Elçinin “Baş” romanı haqqında söhbəti”, T.Əlişanoğlunun “Tarixi janrın həqiqətləri. 2015-ci ilin tarixi romanları materialında Elçinin “Baş” və S.Rüstəmxanlının “Şair və şər” romanlarına baxış, T.Vəlixanlının “Azərbaycan tarixi məsələləri ən yeni Azərbaycan nəsrində” və bu sətirlərin müəllifinin 15-dən artıq çeşidli problematikalı məqalələri və əsərin tənqidi oxunuşuna həsr etdiyi “Elçinin “Baş” romanı struktur-funksional təhlil müstəvisində” (Tağısoy N. Elçinin “Baş” romanı struktur-funksional təhlil müstəvisində. Bakı, “Təhsil”, 2017, 272 s.) mövzulu polemik monoqrafiyası nəşr olundu. Bütün qeyd edilənlərə baxmayaraq, hesab edirik ki, Elçinin “Baş” romanı hələ də sona qədər gərək ola biləcək müstəvidə təhlil süzgəcindən keçirilməmişdir. Odur ki, onun digər müstəvilərdə oxunuşu indən sonra da davam etdirlilməlidir.

Elçin yaradıcılığını bir qədər dərinləşdirilmiş aspektdə təhlilə cəlb edərkən “müəllif – mətn – oxucu” triadasını nəzərdən keçirməyə ehtiyac duyulur. Burada biz bir qədər mahiyyətə vararaq onu da söyləməyi vacib hesab edirik ki, bədii mətn yaradıldığı zaman oxucunun kongeniallığı (Kongeniallıq latın dilində olan “con (cum) – birgəlik, eyni vaxtda və genius – ruh” mənasına gəlir. Kongenial ideya istiqaməti, üslub və fikir obrazları ilə uyğunluq deməkdir) fikri heç də bütün hallarda müəllif təfəkküründə yer almır. Bununla belə, bu, oxucu üçün mətnin özünün dil xüsusiyyətləri ilə lap başlanğıcdan ortada dayanır. Bunları söylədikdə böyük amerikan şairi Uolt Uitmenin dedikləri yadımıza düşür - “Dahi poeziya yalnız dahi oxucular olduğu zaman yarana bilər”. Etiraf edilməlidir ki, Elçin nəsri düşündürücü yaradıcılıqdır. Onun əsərlərinin təhlilinə yanaşarkən nəzəri instrumentarilər bolluğundan təyinatına görə istifadə etməyi bacarmaq lazımdır.

Elçinin “Baş” romanının bədii əsər olaraq hansı prinsiplər və yaradıcılıq metodu ilə yazılmasına da birmənalı cavab vermək mümkün deyildir. Çünki burada əsərin baş qəhrəmanı knyaz Sisianov bir tərəfdən mücərrədlik “çəkisizlik” və “şəffaflıq” şəraitində təqdim olunursa, belə olduqda bu romanı mücərrəd idealist roman tipi kimi dəyərləndirmək olar. Lakin burada digər mövqedən Elçinin nəinki Pavel Sisianovun, həm də başqa personajlarının hərəkət və davranışlarına baxsaq, onların əksəriyyətində psixoloji halların, psixologizmlərlə dolu davranışların şahidi oluruq ki, belə olduqda əsərdə qəhrəman və obrazların dünyaya fərqli baxışının şahidi olarıq. Deməli, belə olduqda “Baş”ı psixoloji roman tipi kimi səciyyələndirə bilərik. Yaxud elə ekstremal məqamlarla da görüşürük ki, romanda obrazların davranışları əsərdə müəllifin alt semiotik işarələri onu digər roman formalarından və növündən qoparıb tərbiyəvi roman janrına yuvarlandırdığını görərik.

Elçinin iti müşahidəli sənətkar kimi ədəbiyyatımız qarşısında xidməti ondadır ki, o, müasir dövrdə yeni roman texnologiyaları formalarının və tiplərinin yaranmasından yaxşı xəbərdar olduğunu sübut etməkdədir. Çünki qənaətlərimizə görə Elçin Qabriel Qarsia Markes, Milorad Paviç, Frans Kafka, Ümberto Eko, Cozef Xeller, Filip Dik, Kurt Vonnequt, Orxan Pamuk, Əlif Şəfəq, Murat Munqan, Xaruki Murakami və onlarca başqalarının yaradıcılığı ilə bağlı müvafiq təsəvvürlərə malik olduğunu yaradıcı təfəkkürü ilə sübut etməkdədir. Fikrimizcə, Elçin dünya ədəbiyyatında roman janrında baş verən avanqard istiqamətlərin mahiyyətini, postmodernizmdəki qeyri-müəyyənliyi, fraqmentarlığı, ironiyanı, “dekonstruksiyaya” uğradılmış, hibridləşdirilmiş obrazların bədii yaradıcılıqda hansı rol oynamağı ilə bağlı geniş təsəvvürlərə malik olduğunu da ortaya qoymaqdadır. Postmodernizmdə məlum olan dekonstruksiya simulyakr işarələrin getdikcə daha da güclənərək müasir roman texnologiyalarında “vakuumu” inamla doldurduğunu da yaxşı bildiyindən xəbərdarıq. Odur ki, “Baş” romanın xeyli xüsusiyyətlərinə nəzər salarkən biz burada müəllifin sırf fərdi dekonstruksiya imkanlarından yararlandığını da yaxşı görürük. Elçinin bu romanda ən çeşidli diskurslardan (təbliğati, məişət, tarixi, elmi və s.) istifadə etdiyini də sezirik ki, yaradılan bu mətn məhz Elçinin bədii düşüncəsinin məhsulu olaraq ortaya gəlir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, postmodernizmin verbal paradiqmasında çoxmənalı anlayışlar strukturalistlər tərəfindən dövriyyəyə buraxılmaqla nitq təşkilinin spesifik üsulu, yaxud spesifik qaydası kimi qəbul edilir. Konkret söz mətninin postklassik düşüncə məkanına məxsus olduğu bildirilir. Odur ki, bu gün roman janrının öz klassik janr formalarından qopub, xeyli dərəcədə deformasiyaya uğradığını da qəbul etməyə ehtiyac duyulmaqdadır.

Elçin “Baş” romanında elə bir özünəməxsus fərdi bədii gedişlər etmişdir ki, biz onların bütün roman mətninin alt qatına enərək əsərin süjet konstruksiyası, süjetin bədii forma kateqoriyası, süjetdənkənar elementlər, tarixi fon və bədii təxəyyül, portret xarakteristikası, Sisianovun prototipi, personajlar sistemi, xarakterlərin psixologiyası, xronotopun süjetyaradıcı element kimi əsərin mətnində yeri, “Baş” romanının poetikasında postmodernist estetika, postrealist və postmodernist xətlər və gedişlər, romandakı mistik-idillik təsvirlər, Elçinin Sisianovun obrazını ikiləşmə və bütövləşmə kontekstində təqdim etməsi bəhs etdiyimiz romanın nəinki Elçin yaradıcılığının Azərbaycan da və türk bədii məkanında, həm də daha geniş çevrədə götürsək, dünya romançılığında nəzərə çarpacaq ədəbi hadisə olduğuna əsaslar yaratmaqdadır.

Xalq yazıçısı Elçin çoxsaylı fundamental nəsr əsərləri, xüsusilə “Baş” romanı ilə Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində, yeni paradiqmalı, yeni strukturlu və yeni məzmunlu roman yaratması ilə janra fərdi baxış bucağından yanaşmaqla öz möhürünü vurmuşdur. 80 yaşını tamam edən Elçin bu gün yenə də əvvəlki kimi böyük həvəs və vüsətlə ədəbiyyatımızın və ədəbiyyatşünaslığımızın inkişafı naminə intensivliklə və şövqlə çalışmaqdadır. Ona bu gərəkli fəaliyyətində davamlı uğurlar arzulayırıq.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.05.2023)

Xəbər verdiyimiz kimi, 13-14 may tarixlərində Naxçıvanda “Azərbaycan Nəşriyyatları Assosiasiyası” İctimai Birliyi (ANAİB), “Naxçıvan” Universiteti və “Hədəf” Şirkətlər Qrupunun təşkilatçılığı, eləcə də “Sirab” ASC-nin baş sponsorluğu, “Hədəf” kurslarının sponsorluğu ilə Ümumilli lider Heydər Əliyevin 100 illiyinə həsr olunmuş ANAİB I Naxçıvan Kitab Sərgisi keçirilib. 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının məlumatına görə, mayın 13-də sərgi iştirakçılarından bir qrupunu Azərbaycan Prezidentinin Naxçıvan üzrə səlahiyyətli nümayəndəsi Fuad Nəcəfli qəbul edib. Görüşdə Naxçıvan Kitab Sərgisinin ideya rəhbəri, təşkilatçı qurum olan ANAİB-in sədri Şəmil Sadiq, digər təşkilatçı qurum olan “Naxçıvan” Universitetinin rektoru Anar Kazımov, Azərbaycan Mətbuat Şurasının sədri Rəşad Məcid, Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin sədri Elçin Şıxlı, Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun Baş direktoru Varis, professor Qulu Məhərrəmli, Mətbuat Klubunun təsisçisi Arif Əliyev, “Altun-kitab” nəşriyyatının direktoru Rafiq İsmayılov, istiqlal şairi Rüstəm Behrudi, filosof Qəşəm Əhmədoğlu və digər şəxslər iştirak ediblər.

Qonaqları salamlayan Fuad Nəcəfli Naxçıvan bölgəsində gedən yenilənmə prosesinin mahiyyətini izah edib, görülən və  qarşıda duran işlərdən danışıb, Naxçıvanda kitab sərgisinin keçirilməsini mütərəqqi hadisə adlandırmaqla nüfuzlu qonaqları vaxtaşırı bölgəyə gəlməyə çağırıb. 

Şəmil Sadiq, Rəşad Məcid, Elçin Şıxlı, Qulu Məhərrəmli, Varis, Rüstəm Behrudi çıxış edərək səfər və sərgi təəssüratlarını bölüşüblər, ədəbiyyatın, mətbuatın hazırkı durumunu müzakirə ediblər. 

Xatırladaq ki, sərgidə tanınmış qələm və incəsənət adamları ilə görüşlər keçirilib, oxucular öz sevimli müəllifləri ilə ünsiyyət qurublar. 

Sərgi çərçivəsində yazıçı Varisin, şair Rüstəm Behrudinin, habelə uşaq yazıçısı Zahid Xəlilin imza mərasimləri baş tutub.

Bundan başqa kitab bayramında təlimçi Orxan Şahbaz “Naxçıvanlılar nə oxuyur?”, təhsil texnoloqu Şəmil Sadiq “Çevrənin hissələri – müəllim, şagird və valideyn”, Təhsil Tələbə Krediti Fondu İdarə Heyətinin sədr müavini Bəhruz Əzimov “Təhsil tələbə krediti nədir?”, dilçi alim Rafiq İsmayılov “Oxuyub anlama – təhsildə metabacarıq kimi” panelləri ilə çıxış ediblər. Sərginin qonaqları sırasında qiraətçi Xəzər Süleymanlı da olub.

Sərgi çərçivəsində ssenari müəllifi Arif Əliyev, prodüseri Tahir Tahiroviç olan “Əsgərlər unudulanda ölürlər” filminin təqdimatı da baş tutub.

Kitab sərgisi ailəlikcə sərgiyə gələn naxçıvanlılar üçün əsl bayrama çevrilib. 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.05.2023)