“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qiraət saatında Adəm İsmayıl Bakuvinin “Məhşər divanı, yaxud yalanın 17 anı” sənədli romanının dərci davam edir. Roman erməni millətindən olan bəşəriyyət canilərinin utopik məhkəməsindən bəhs edir. Onu nəinki oxumaq, hətta ən maraqlı faktları yaymaq, təbliğ etmək lazımdır.

57-Cİ DƏRC

Birinci xanım diktor ara verib baxışları ilə estafeti ikinciyə ötürəndə publika öz sevimlisini alqışlara qərq etdi, gözəl, ecazkar uzunboy, uzunlibaslı xanım öz məlahətli səsi ilə tamaşaçıları alqışladı, ona heyranlıqla baxan Baş Hakim səmtinə də bir əsrarəngiz baxış yönləndirib mətn oxunuşunu davam etdirdi. Misilsiz faciədən danışdığı üçün səsindəki kədər də aşkar sezilirdi:

- İşğala qədər Xocalı rayonunda 56 mədəniyyət müəssisəsi, muzeylər, texnikum, orta məktəblər, səhiyyə müəssisələri, kənd təsərrüfatı və sənaye müəssisələri, aeroport və s. fəaliyyət göstərirdi. Əhali əsasən üzümçülük, heyvandarlıq, arıçılıq və əkinçiliklı məşğul idi. Bura olduqca qədim bir ərazi olduğundan zəngin tarixi abidələrə malik idi. Memarlıq abidələrindən 15-ci əsrə aid nadir türbə, 1356-1357-ci illərə aid dairəvi türbə xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi, onların ətrafinda son tunc və ilk dəmir dövrünə aid nekropol və kurqan çölü dünyada insanların məskunlaşması tarixinin əsl töhvələri sayıla biləcəkdi.  XIX əsrdə aşkar edilmiş, daş qutu və kurqanlardan ibarət olan Xocalı qəbiristanlığı - son tunc və ilk dəmir dövrünə - eramızdan əvvəl VIII-VII əsrlərə aid arxeoloji abidə idi... 

Divanın Baş Hakimi bu yerdə müdaxilə etdi, söylədi ki, Xocalıda ermənilər tərəfindən məhv edilən, dəyişikliklərə məruz qalan abidələr bütün bəşəriyyətin sərvətləri idi, bir xalqın digər xalqa təcavüzü dünyanı həm də çox qiymətli, zəngin bir xəzinədən məhrum etmişdir. Ona görə də Xocalı qətliamı ikiqat bəşəri cinayət hesab olunmalıdır.

Baş hakim diktorlara fasilə verib bu yerdə Xocalı abidələri ilə bağlı daha geniş məlumat verilsin deyə tarixçi-etnoqrafa söz vermək istədiyini bildirdi. Hakimlər kollegiyasının narazılıq bildirməməsi səbəbindən söz əsa ilə gəlib tribunaya çıxan olduqca yaşlı, sahəsinin gözəl bilicisinə verildi. O, tamaşaçılarla salamlaşıb dərhal mətləbə keçdi:

-Xocalı abidələri əsasən eramızdan əvvəl II minillikdə və I minilliyin əvvəllərində mövcud olmuşdur. Dünyanın ən qədim sakinlərindən sayılan Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti sakinlərinin həyat tərzini və mədəni inkişaf səviyyəsini öyrənmək üçün həmin mədəniyyətə məxsus qəbir abidələri və qəbirlərdən toplanmış maddi mədəniyyət qalıqları böyük əhəmiyyət kəsb edir. Axı dünyanın tarixini öyrənmək üçün əlimizdə bu cür xəzinə sayılacaq mənbələrlə çox da elə öyünə bilmirik. Bəri başdan soyləyim ki, ermənilər tərəfindən bu maddi-mənəvi irs xəzinəsinin dağıdılması bəşəri cinayətdir, bu cinayət ən yüksək formada cəzasını almalıdır. Keçək təfərrüatlara. Xocalıdakı tarixi əhəmiyyət kəsb edən əsas abidələrin adlarını gözəl xanımlar məndən əvvəl sadaladılar. Mən Xocalı ərazisində aparılan arxeoloji qazıntılardan danışmaq istəyirəm, bu qazıntılar zamanı müxtəlif tipli saxsı qablar, qılınc, xəncər, nizə və ox ucluğu, balta-təbərzin kimi silahlar, qızıldan, tuncdan, balıqqulağından, əqiqdən, şüşədən hazırlanan bəzək əşyaları, tunc əmək alətləri aşkar edilmişdi. Burada çoxlu sayda “Qoç və yəhər” şəkilli qəbir daşları, Seyid Cəlalın ocağı, Cahan nənənin ocağı və s. kimi müqəddəs islam ziyarətgahları var idi. Xocalı şəhəri və Əsgəran qəsəbəsi arasında Qarqar çayının sağ və sol sahillərində XVIII əsrə aid “Əsgəran qalası” mövcud idi. Qalanı Qarabağ xanı Pənah xan tikdirmişdi. Qala iki istehkamdan ibarət idi. Sağ sahildəki qala bürcü ikiqat daş divarlardan ibarətdi. Sol sahildəki qala dördkünc bürclüydü. Divarların qalınlığı 3 metrə çatırdı. 1810-cu ildə Rusiya ilə İran arasında müharibədən sonrakı sülh danışıqları “Əsgəran qalası”nda aparılmışdı. Rayonun Kosalar kəndi ərazisində “Məhəmməd ağanın otağı” tarixi abidəsi, “Darılı Piri”, “Ələm ağacı” ziyarətgahları və daş qəbirlər vardı. Rayonun Meşəli kəndi ərazisində - Meydan yaylağında - müqəddəs ziyarətgah “seyid qəbri”, “Yeddi kilsə” adlı Alban kilsəsi vardı. Bundan əlavə daha dörd yerdə Alban kilsəsi mövcud idi. Arxeoloji qazıntılar zamanı tapılmış muncuq dənələrindən birində Assuriya şahı Adadnerarinin bizim e. ə. 807-788-ci illərə aid adı yazılmışdı. Əsasən eramızdan əvvəl XVII-XIII əsrləri əhatə edən Xocalı abidələri kompleksi yaşayış yerlərindən, daş qutu qəbirləri, müxtəlif tipli kurqanlardan, siklop tikililər və menhirlərdən ibarətdi. Adını çəkdiyimiz mədəniyyətə aid yaşayış yerləri bir qayda olaraq, çay kənarlarında, təbii-coğrafı cəhətdən əlverişli yerlərdə, xüsusi ilə strateji cəhətdən müdafıəsi qismən asan olan təpələr üzərində salınırdı. Yaşayış yerlərində evlər əksər hallarda yarımqazma halında olub, yuxarı hissəsi yonulmamış çay daşlarından palçıqla suvamaq yolu ilə tikilirdi. Evlərin əksəriyyəti çoxgözlü olaraq bütün tayfa üzvlərinə aid olurdu. Arxeoloji qazıntılar nəticəsində müəyyən edilmişdi ki, çox vaxt tayfa evləri uzunsov olub, düzbucaqlı formada inşa edilmişdir. Bəzən uzunluğu 17–18 m, eni isə 8–10 m olan bu cür evlər xüsusi arakəsmələr vasitəsilə bir neçə hissəyə bölünmüşdür. Tunc dövrünün sonu və dəmir dövrünün əvvəllərində, yəni е. ə. II minilliyin sonunda artıq bu cür evlərin döşəmə və divarları xüsusi ağ maddələrlə suvanır və böyük ailə evləri kiçik ailə evləri ilə əvəz olunurdu. Bütün bımlar primitiv şəkildə də olsa, yerli əhalinin müxtəlif tikinti texnikasına malik olmasını parlaq surətdə sübut edir. Xocalı-Gədəbəy mədəniyyətinə aid abidələrin böyük bir qismini də siklop tikililəri təşkil edirdi. Əsasən yüksək təpələrdə və alçaq dağlarda bina edilmiş bu abidələr yerli əhali tərəfindən Qalaça, Örtük daşı, Hasar, Düzülü daş və s. adlanırdı. Siklop tikililərinin xarakterik cəhəti ondan ibarətdir ki, bu abidələr yonulmamış iri dağlardan suvaqsız olaraq müəyyən bir plana riayət olunmadan tikilmişdi. Bu tikililər bəzən iki və hətta üçqat divarla əhatə olunurdu. Siklop tikililərdə qapı yerləri üç sal daşdan düzəldilmişdı. Bu abidələr əsasən, e. ə. II minillikdə və I minilliyin əvvəllərində mövcud olmuşdur. Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti sakinlərinin həyat tərzini və mədəni inkişaf səviyyəsini öyrənmək üçün həmin mədəniyyətə məxsus qəbir abidələri və qəbirlərdən toplanmış maddi mədəniyyət qalıqları böyük əhəmiyyət kəsb edirdi, dünyanın əvəzsiz sərvəti idi.

Tarixçi-etnoqrafçı xidməti personaldan su istədi, ağzına kimi suyla dolu stəkanı başına çəkdi, ardınca birini də istədi, onu da içəndən sonra nitqinə davam etdi:

-Arxeoloji tədqiqatlardan aydın olmuşdur ki, Xocalı mədəniyyət sahiblərinin bir neçə tip qəbir abidəsi olmuşdur ki, onların da böyük bir qrupunu kurqan qəbirləri təşkil edir. Yeri gəlmişkən, təkcə elə Xocalıda daş kitabələr və qəbirüstü abidələri öyrənən Epiqrafika elmi ilə yanaşı, bir görün neçə elm sahəsi üçün zəngin məlumat mənbəyi var idi -  insan haqqında, onun əcdadları haqqında olan Antropologiya elmi, qədim yazı abidələri haqqında Arxeoqrafiya elmi, maddi mənbələr əsasında qədim insanların həyatını öyrənən Arxeologiya elmi, daş kitabələr və qəbirüstü yazıları öyrənən Epiqrafika elmi, müxtəlif xalqların həyatını öyrənən Etnoqrafiya elmi, şəcərəni, nəsil-soy qohumluğunu öyrənən Geneologiya elmi, qədim dövrlərin nişan, möhür, emblemlərini öyrənən Heraldika elmi, tarixi mənbələrin təsdiqinə yönəli Mənbəşünaslıq elmi, qədim sikkələr barədə Numizmatika elmi və digərləri. Bilirsiniz, uzun illər dünyaya qapalı olan, tarixi özünə lazımi səviyyədə saxtalaşdıran Sovetlər Birliyinin tərkibində olan bu diyar dünya elminə qapalı olmuşdur deyə dünya elmi bu zəngin xəzinədən az qala bixəbər idi. Sovetlər dağılan kimi isə erməni işğalı bu zənginliyi bəşər irsindən qopararaq elmi yenidən ac qoymuşdur. Mən davam edirəm. Qarabağ düzlərinin bir növ təbii yaraşığı olan kurqanlar müxtəlif quruluşlu və müxtəlif tərkibli hündür təpələrdən ibarət olub, vaxtilə süni surətdə qəbirlərin üstünə tökülmüşdür. Kurqanlar bəzən sadəcə olaraq torpaqdan, yaxud daşdan, bir çox hallarda isə daşla torpağın qarışığından tökülmüşdür. Kurqanların özləri müxtəlif olduğu kimi, onların altındakı qəbirlər də müxtəlif olmuşdur. Ölünü dəfn etmək üçün bəzən kurqanın altında “ev” tikilmiş, dairəvi hasar çəkilmiş, bəzən isə daş qutular düzəldilmişdir. Xocalı kurqanlarında aparılmış qazıntılar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, 3-4 min il bundan əvvəl bu ərazidə iki cür dəfn adəti olmuşdur. Onlardan biri ölünü olduğu kimi dəfn etmək, digəri isə ölünü yandıraraq dəfn etmək imiş. Hər iki halda kurqanlar həm ailəvi, həm də tək-tək şəxslərə məxsus düzəldilmişdir. Ailəvi kurqanlarda bəzən əllidən artıq skelet aşkara çıxarılmışdır. Ölüyandırma hadisəsi Qarabağda uzun ömür sürməmişdir və alimlərin ehtimalına görə bu adət, qalıqları indi də dünyanın bir çox xalqları arasında, xüsusən induslar arasında mövcud olan müqəddəs ayin ilə əlaqədar idi. Lakin istər ölü yandırmaq, istərsə də ölünü olduğu kimi dəfn etmə adətində kurqan qəbirləri üçün xarakterik olan ümumi bir əlamət vardır. Bu əlamət həmin qəbirlərdə dəfn olunan adamın axirət dünyaya böyük var dövlətlə yola salınması idi. Hər bir kurqan özü ayrılıqda bir xəzinəni xatırladır. Kurqan qazıntıları zamanı oradan aşkar edilmiş maddi mədəniyyət qalıqları yerli əhalinin ibtidai dini ideologiyasını, onun təsərrüfat həyatını, hərbi ləvazimatını, incəsənətini, məişətini və bir sıra başqa sahələrini öyrənmək üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Xocalı kurqanlarının tədqiqi nəticəsində məlum olmuşdur ki, bizim danışdığımız dövrdə Qarabağın sakinlərinin həyatında sənətkarlığın iki böyük sahəsi mühüm yer tulmuşdur. Onlardan biri dulusçuluq, digəri isə metal işləmə sənətidir. Xocalıda tapılmış külli miqdarda gil qabları kolleksiyası sübut edir ki, Qarabağ dulusçuları bu sənət sahəsində çox yüksək inkişaf pilləsinə qalxmışdılar. Onlar hazırlayacağı qablar üçün xüsusi, yararlı gil mədənləri aşkar etmişdilər və bəşər tarixində ilk texniki tərəqqi üsullarından biri olan ayaq çarxının sirlərinə dərindən bələd olmuşdular. 

Alim yenidən qurumuş dodaqlarını stəkanın dibində qalmış bir qurtum suyla islatdı, qurumuş boğazını nəmləndirdi ki, mətni rahat oxuya bilsin. Və davam etdi:

-Qarabağ dulusçuları hazırladıqları gil qabları bişirmək üçün dairəvi dulus kürələrindən istifadə etmişlər. Bir qayda olaraq dulusçular Tunc dövründə hazırladıqları gil qablarının hamısının üzərini cilalamış və onları qara rəngdə bişirmişlər. Qabların bədii tərtibatına da ciddi fikir verirlərmiş. Belə ki, əksər qabların üzərində müxtəlif həndəsi fıqurlar, nəbati təsvirlər cızılmışdır. Tam fərqlilik, özünəməxsusluq əlamətlərini də deyim sizə. 

Bu zaman erməni sırasında əyləşmiş bir təqsirləndirilən ayağa durub “Mən akademik Aqanbekyanam. Bu qəbir-məbir, qaya-maya barədə uzun moizəni bizə niyə dinlədirsiniz, məqsədiniz nədir” deyə çığıranda Baş Hakim “Məqsədimiz odur ki, bəşəriyyəti hansı qədim mədəni izlərdən məhrum etdiyiniz barədə məlumatlanasınız” cavabı ilə onu yerində oturtdu, alimə davam etmək işarəsi verdi. Alim davam etdi:

-Qədim xocalılılar  qabların üzərində cizdiqları naxış xətlərinin içərisini xüsusi ağ maddə ilə doldurmuşlar. Bu da Qarabağ qablarının ən mühüm xüsusiyyətlərindən biridir. Zaman keçsə də qabların üzərindəki xüsusi naxışlar bu ağ maddələrlə açıq-aşkar görünmüş, öz yaraşığını və şövqünü itirməmişdir. Xocalı-Gədəbəy mədəniyyətinə məxsus gil qabların xüsusiyyətlərindən biri də odur ki, dulusçu ustalar hazırladıqları qabların çiyini üzərində xüsusi göbələkvarı çıxıntılar düzəltmişlər ki, bu da qablara xüsusi gözəllik verir. Xocalıdakı Beş saylı kurqandan aşkar edilmiş bir ədəd gil qabın qulpu üzərində isə buğda dənləri təsvir edilmişdir. Alimlərin tədqiqatı nəticəsində məlum olmuşdur ki, 3-4 min il bundan əvvəl Qarabağın sakinləri mədəni buğda əkinçiliyi ilə məşğul olmuşdur. Xocalıda həmçinin Qarabağda bağçılığın inkişafını da sübut edən xeyli maddi mədəniyyət qalıqları da aşkar edilmişdir ki, bunların içərisində şaftalı, üzüm tumları və s. əsas yer tutur. Öncə qeyd etdiyimiz kimi, Tunc dövründə Qarabağda inkişaf etmiş mühüm sənətkarlıq sahələrindən biri də metalişləmə olmuşdur. Bütün Zaqafqaziyada mis ilə qalayın qarışdırılmasından tunc metalın alınması sirlərinə ilk dəfə bələd olanlardan biri də Qarabağın qədim sakinləridir. Bu möhkəm metaldan yerli əhali silahlar hazırlamışdır. Ox ucları demək olar ki, Qarabağ abidələrindən tapılan ən çox silah növləridir. Qarabağ qılınclarının dəstəklərinin baş hissəsi formasına görə digərlərindən fərqlənir. Belə ki, Qarabağın qədim qılınclarının dəstək hissəsinin bağında ikitərəfli çıxıqları olur və həmin çıxıqlar qılıncın əsas hissəsinə doğru maili düzəldilir. Bu çıxıqlar bəzən zoomorf formada, bəzən isə müxtəlif həndəsi cizgilərlə bəzədilirdi. Eramızdan əvvəl birinci minilliyin başlanğıcında Qarabağın qədim sakinləri artıq dəmir istehsalının sirlərinə bələd olmuşdular. Xocalı abidələrinin öyrənilməsi nəticəsində burada bütün Azərbaycan üçün yeganə olan iki mühüm tip abidə də aşkar edilmişdir. Bu abidələrə keçib çıxışımı yekunlaşdırmazdan öncə xidməti personaldan yenə su istəyəcəyəm. Lütfən mənə bir yox, iki stəkan su gətirin.

 (Davamı var)

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.11.2023)