Etibar Əbilov, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Neçə vaxtdır ki, Çingiz Aytmatov haqqında kitab üzərində işləyirəm. Yazdığı əsərlərin bəzisini yenidən oxuyuram. Haqqında Azərbaycan, Türk, rus dillərində olan kitablara, məqalələrə göz yetirirəm. Xeyli maraqlı faktlarla qarşılaşıram. Ən çox ilgimi çəkən məqamlardan  biri Çingiz Aytmatovun Cənubi Azərbaycanlı şair İsmayıl Cəfərpur haqqında dedikləridir. 

1982-ci ildə mərhum şair Şahmar Əkbərzadə Qırğızıstana gəlir. Səfərinin məqsədi Bakıda işlədiyi redaksiyanın tapşırığı ilə Çingiz Aytmatovdan müsahibə almaq olub. Sonralar Şahmar müəllim Çingiz Aytmatovla çox yaxın dost olsalar da, həmin 1982-çi ildə baş tutan görüş onların ilk görüşü olub. Mənim o görüş haqqında müfəssəl yazmaq fikrim yoxdur. Sadəcə həmin ğörüşdəki bir məqam haqqında yazmaq istəyirəm. Şahmar müəllimin yazdığına görə, söhbətə başlamazdan əvvəl ortaya çay gəlir və Çingiz Aytmatovun ilk sözü:

-İsmayıl Cəfərpuru tanımırdız ki?...- olur.

Şahmar müəllim:

-Gözəl tanıyırdım. Tanışlığımız da vardı-deyir.

Çingiz Aytmatov:

-Bax, tanıdığım ilk azərbaycanlı o rəhmətlik idi. Moskvada ali ədəbiyyat kurslarında bir yerdə idik. Qiyamət oğlan idi. Azərbaycanı hər üzünə mənə o tanıdıb. O vaxt zootexniklikdən ədəbiyyat aləminə yenicə qədəm qoymuşdum. “Cəmilə"ni də ilk dəfə ona oxumuşam- deyir.

İndi çox adamın tanımadığı, haqqında çox təsadüfü hallarda (o da sadəcə ad çəkməklə) danışılan İsmayıl Cəfərpur ilgimi niyə bu qədər çəkib... İsmayıl Cəfərpur əslən İran Azərbaycanındandır. Salmas mahalının Sədəqiyan kəndində anadan olub. Vətənpərvər gənc olan ismayıl 1940-cı illərdə Təbrizdə Milli Azadlıq Hərəkatına qoşulub. Azərbaycan Milli Hökuməti dövründə partizan hərəkatının rəisi,

daha sonra Salmas şəhərinin hərbi komendantı olub. 1945-ci ilin sonunda isə Təbriz Şəhər milis idarəsinin rəisi olub. Milli hökumət dağılandan sonra Şimalı Azərbaycana pənah gətirib.

İsmayıl Cəfərpurla bağlı şəxsən mənə maraqlı olan daha mühüm bir məsələ var. İsmayıl Cəfərpur Moskvada Ali ssenarı kurslarında təhsil almamışdan əvvəl Bakı Dövlət Universitetində təhsil alıb. Atam İmamverdi Əbilov da Bakı Dövlət Univrersitetində həmin illərdə oxuyub. İsmayıl Cəfərpurla tələbə kimi yataqxanada da eyni illərdə qalıblar.

Atam həmişə onun haqqında son dərəcə böyük ehtiramla söz açırdı. Ona olan hörməti, ehtiramı o qədər böyük idi ki, mən özüm də görməzə-bilməzə (hətta bir şeirini belə oxumamışdım) qiyabi də olsa ona böyük hörmət edirdim. Atamın kitabxanasında  göy üzlü, nazik üz qabıqlı bir kitab var idi (o kitab indi də atamın kitabxanasındadır). Səhv etmirəmsə Cənublu şairlərin kollektiv şeirləridir. 40-ci illərdə Təbrizdə çap olunub. Həmin kitabçada İsmayıl Cəfərpurun da şeri var idi. Və ismayıl Cəfərpur şeiri olan səhifəyə köhnə əlifba ilə atam üçün uzun bir avtoqraf yazmışdı.

Yuxarıda yazdığım kimi, atam İsmayıl Cəfərpur haqqında həmişə ürək genişliyi ilə söhbət açırdı. Bir dəfə İsmayıl Cəfərpurla birlikdə, 50-ci illərin axırlarında Əliağa Vahidi də qonaq etmişdilər.

Atam bu əhvalatı da həmişə xoş bir ovqatla yad edirdi.

İsmayıl Cəfərpur 1977-ci ildə vəfat edib.

Sonda bir hadisəni də xatırlamaq istəyirəm. 1994-cü ilin sentyabrında atam Azərbaycan nümayəndə heyətinin tərkibində İraqa-Füzulinin 500 illik yubileyinə getmişdi. Azərbaycan mədəniyyətinin, incəsənətinin, ədəbiyyatının, elminin ən görkəmli xadimlərinin təmsil olunduğu o məşhur Füzuli təntənələrində Azərbaycan nümayəndə heyəti Kərbəlada, Bağdadda, Kərkükdə olmuşdu. Qayıdanda İrandan qayıtmışdılar, doğma Təbrizi, Ərdəbili... gəzmişdilər. Salmasda da olmuşdular. Atam deyirdi ki, ilk dəfə olduğum Salması sanki əvvəllər də bir neçə dəfə görmüşdüm. İsmayıl mənə Salmaşdan o qədər danışmışdı ki...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.08.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qiraət saatında Adəm İsmayıl Bakuvinin “Məhşər divanı, yaxud yalanın 17 anı” sənədli romanının dərci davam edir. Roman erməni millətindən olan bəşəriyyət canilərinin utopik məhkəməsindən bəhs edir. Onu nəinki oxumaq, hətta ən maraqlı faktları yaymaq, təbliğ etmək lazımdır.

5-Cİ DƏRC

Dörd yeniyetmə gənc oğlan boyunlarında kəpənək, ağ köynəkdə və qara şalvarda səhnəyə çıxıb növbə ilə məşhurların kəlamlarını səsləndirməyə başladılar:

- “Oobusnamə” eposu: Ermənilərin eybi bədfel, kündəbədən, oğru, gözügötürməyən, bir ayağı qaçmaqda olan, əmrə baxmayan, yersiz hay-küy salan, vəfasız, riyakar, söyüşsöyən, ürəyi xıltlı olmaları, ağasına düşmən çıxmalarıdır.

- Böyük Roma tarixçisi Korneliy Tasit: Bu bir ikiüzlü xalqdır ki, həm xarakterinə, həm də coğrafi yerləşməsinə görə rimlilərə nifrət, parfiyalılara qibtə aparmaqdadır.

- Aqvaniyanın gerçək tarixini yazmış tarixçi Moisey Xorenatsi: İndi olduğu kimi keçmişdə də qədim hayların ağızlardan-ağızlara keçən nəğmələrə həvəsləri olmayıb. Ona görə də kəmağıl, nadan və vəhşi adamlar haqqında danışmaq artıqdır.

- Qədim Roma tarixçisi Ovidiy: Ermənilər də xalqdır, amma evdə dörd ayaq üzərində gəzirlər.

- Böyük fransız yazıçısı və səyyahı Aleksandr Düma: Ermənilər həmişə başqa dinə qulluq edən hökmdarların hakimiyyəti altında olmuşlar. Nəticədə öz fikir və duyğularını gizli saxlayan hiyləgər və kələkbaz adamlara çevrilmişlər.

- Dünyaca məşhur sərkərdə və Fateh-hökmdar Əmir Teymur: Erməniləri bir millət kimi yer üzündən silmədiyim üçün gələcəkdə ya məni alqışlayacaq, ya da lənətləyəcəklər. Düzdür, onların arasında hərdən yaxşıları ilə də rastlaşarsan, amma ümumilikdə yaramaz millətdir. Heç vaxt üzünə söz deməyib mədəni görünər. Amma ilk əlverişli məqamdaca zəhərləyər.

- Böyük rus şairi Aleksandr Puşkin: Sən köləsən, sən qorxaqsan, çünki sən ermənisən.

- İsveç səyyahı Adam Mets: Ermənilər ağ insanlar arasında ən pis qullardır. Onların zəif qaməti və çirkin ayaqları var. Heç bir şeydən utanmırlar, oğurluqla tanınırlar. Əgər sən erməni xidmətçisini bir an sərbəst buraxsan, səni quyunun dibinə qədər aparacaq. O, qamçı altında qorxduğu üçün çalışır.

- Tanınmış rus dramaturqu və diplomatı Sergey Qriboyedov: Mərkəzi Rusiya torpaqlarında ermənilərin məskunlaşmasına icazə verməyin. Onlar elə bir tayfadandırlar ki, bir neçə il yaşadıqdan sonra bütün dünyaya car çəkəcəklər ki, bu torpaqlar bizim atalarımızın, ulu babalarımızındır”

- Məşhur fars şairi Sədi Şirazi: Erməni yer üzünün ilanı, insanlığın düşmənidir.

- İngilis səyyahı Uilson: Ermənilər acgöz və tamahkardır. Onlar istənilən bir cəfəngiyatı böyütmək üzrə abırsız dərəcədə mahirdirlər və yalnız bunları özlərindən başqalarına edirlər.

- Alman səyyahı Alfred Kyorte: Türklərlə iş görəndə sözlə danışmaq kifayətdir, müqavilə bağlamağa da ehtiyac yoxdur… Əgər yunanla iş görmək istəyirsinizsə, mütləq müqavilə bağlayın. Erməni ilə belə bir fikriniz olarsa, onda heç bir sənədləşmə aparmağın əhəmiyyəti yoxdur, sadəcə şərə rast gələcəksiniz. Erməni ilə rastlaşmaq təhlükəlidir, onu yuxuda görmək də xeyir gətirmir…

- 20-ci əsrin əvvəllərinin “Russkoe znamye” qəzeti: Son 40 il ərzində bu millət bizə öz simasını tam olaraq göstərdi. Bu, ən nalayiq, ən yalançı, ən qəddar və cinayətkar xalqdır. Belələrinə muxtariyyət vermək yox, onları daim təzyiq altında saxlamaq lazımdır.

Müttəhimlər sırasından “Bu sitatlar dayandırılsın! Biz etiraz edirik!” nidalarının yeni dalğası ucaldı, bununla belə, sitatların oxunuşu davam etdirildi:

- Fransız səyyahı Qraf De Şöle: Ermənilərin yoxsulluq və əzab-əziyyət çəkmələri məndə onlara qarşı böyük rəhm oyatmasına baxmayaraq onların haramzadalığı, kələkbazlığı o dərəcədə biabırçı, o qədər hiddətləndirici idi ki, mən heç vaxt onlara bağlana bilmədim.

- Dünyaşöhrətli tarixçi və sosioloq Karl Marks: Ermənilər ilk xalqdırlar ki, yaşamaq üçün öz qadınlarını başqa xalqların kişilərinin altına itələmişlər.

-Rus tədqiqatçısı V. L. Veliçko: Ermənilər haqqında çox-çox qədimlərdən pis fikir yaranıb və heç şübhəsiz ki, bu, əsassız deyildir, əsası olmasaydı bütün bir xalq haqqında, həm də müxtəlif dövrlərdə belə bir fikir yarana bilməzdi… Məhz ermənilər hər cür bəhanə ilə hay-küy qoparmaq qabiliyyətinə malikdirlər. Onları özgə evinə buraxmadıqda, yaxud hər hansı bir hiylələrinin üstünü açdıqda, ya da oğrularını məhkəməyə verdikdə təkcə özləri hay-küy qoparmırlar, həm də özgə xalqdan olan, səfeh, yaxud satqın adamları da hay-küy qoparmağa məcbur edirlər.

-Gürcü yazıçı və mütəfəkkiri İ. Çavçavadze: Ermənilər gürcülərə məxsus olan xram və monastırlarda gürcülərin izini məhv edir, daş üzərində gürcü yazılarını qaşıyır, yaxud silir, daşın özünü tikintidən çıxarır və onların əvəzinə erməni yazıları ilə əvəz edirlər.

- Fransız alimi de-Ban Eçmiədzin kilsəsinə səfəri haqqında: Bu kilsə bir müddət saxta pul düzəldənlərin yuvası olmuşdur. Bu monastır məndə dini mərkəzdən çox siyasi mərkəz təəssüratı yaratdı.

-Rus diplomatı general Mayevski: Ermənlərin xalq qəhrəmanlığı barəsində bir şey eşidən olubmu? Onların azadlıq uğrundakı mübarizələrinin adları harada həkk edilib? Heç yerdə! Çünki ermənilərin "qəhrəmanları" həmişə öz xalqlarının xilaskarlarından daha çox cəlladı olublar.

- Rusiya yazıçısı Olqa Smurova: Əgər yuxuda erməni görübsünüzsə, çox ehtiyatlı olun, bilin ki, sizi aldadacaqlar və yaxud, sizə xəyanət edəcəklər.

Baş Hakim yeniyetmələrə “Hərəniz dörd-beş kəs sitat söylədiniz, məncə bəs edər. Keçin yerlərinizə. Bizi çox uzun və ağır proses gözləyir, işimiz həddən artıq çox olacaq” söylədi, onların keçib yerlərində oturmalarını baxışları ilə xeyli müşahidə etdi. Sonra Baş Hakim tamaşaçı kütləsinə göz qoydu. Nəhayətsiz dənizə bənzəyirdi insan kütləsi. Insanlarin üzlərində sonsuz maraq, prosesə həvəs müşahidə edilməkdə idi. Əlbəttə ki, mövzu olduqca geniş və maraqdoğuran idi. Sonra Divanın İşlər Vəkilindən xahiş etdi ki, tetrlaşdırılmış səhnə nümayiş olunsun.

Az sonra səhnədə üstünə erməni heroqlifləri ilə yazılar yazılmış iki sütun quruldu, qirmızı taxt gətirildi. Ucu tac şəkilli, qulaqlı cəngavər paltarı geyinmiş qızılımtıl libaslı şəxs gəlib taxtda əyləşdi. İki nəfər əllərində yelpik onun başını yelpikləməyə başladılar. Bir nəfər üzərində iki üzbəüz dayanmış qartal həkk olunmuş bayraq gətirib dalğalandırdı. Bir ağ libaslı qadın isə əlindəki papirusdan oxumağa başladı. O oxuduqca səhnəyə başqa personajlar da gəlir, müharibə, ölüm-itim səhnələri quraşdırılırdı.

Ağlibaslı qadının oxuduğu mətn isə buydu:

- Eradan əvvəl 1-ci əsrdə Şərqdə böyük bir imperiya təşəkkül tapmağa başladı. Bu, 1-ci Artaşesin yaratdığı Böyük Ermənistan idi. Eramızdan əvvəl 190-cı ildən təşəkkül tapmış bu İmperiya xüsusən qüdrətli çar - Böyük 2-ci Tiqranın başçılığı dönəmində öz sərhədlərini daha da genişləndirməyə müvəffəq olmuşdu. Onun sahəsi 312 kvadrat kilometrə çatmışdı, ərazisi Kürdən İordan dənizinə, Aralıq dənizindən Xəzər dənizinədək uzanırdı. Son dəfə onun hücumu ilə Parfiya və Finikiya dövləti çökəsi oldu. Ardınca İberiya, Kolxida, Qafqaz Albaniyası və Gürcüstan ələ keçirildi. Ön Asiya da erməni vassallığını qəbul etməli oldu. Suriya, Fələstin, İudeya kimi dövlətlər imperiyaya daxil edildilər. Məğlubedilməz 2-ci Tiqran Parfiyanı ələ keçirəndən sonra Parfiya çarlarına məxsus Çarlar çarı fəxri titulunu da qazanmış oldu.

70-ci ildə 2-ci Tiqran ilk dəfə Roma İmperiyası ilə danışıqlara getdi, dünyanın ən güclü imperiyası ilə sağlam münasibət qurmaq çox vacib idi. O dövrdə qonşu Pont dövləti və onun padşahı 6-cı Mitridat bütün Ön Asiyanı işğal etmiş, müharibəni Avropayadək – Balkanlaradək aparıb çıxarmışdı. Amma Roma İmperiyası bu dövlətin işğallarının qarşısını almış, aralarında qısa surədə 3 müharibə olmuş, 84-cü ildə bağlanan müqavilə ilə Pontun əldə etdiyi bütün torpaqlara Roma İmperiyası sahib olmuşdu. Bundan başqa, Mitridad Romaya misilsiz xərac vermək məcburiyyətində qalmışdı.

Gücünü azacıq bərpa etdikdən sonra Mitridad 74-cü ildə yenidən Roma İmperiyası ilə müharibəyə başladı. Böyük Ermənistan bu müharibələrə qarışmır, 2-ci Tiqran öz siyasətini davam etdirirdi. Həmin ildə onun qoşunları Ön Asiyadakı Kapadokiyanı ələ keçirdilər, 300 min əhalini köçürdülər. Amma bu yandan Pont çarı Mitridad qarşısında öhtəlikləri olan 2-ci Tiqran (O, Mitridadın qızı Kleopatra ilə evlənmişdi) istər-istəməz Roma-Pont münaqişəsinə qoşulası oldu. Belə ki, Roma sərkərdəsi Lukullun rəşadətli vuruşması nəticəsində növbəti müharibəni də uduzan, qoşunları darmadağın olan Mitridad Ermənistana pənah gətirdi. O, paytaxt Tiqranakertə sığındı. Bu da Ermənistan üçün ağır nəticələrə gətirib çıxardı, Roma İmperiyası ilə münasibətləri bilmərrə pozdu. Ermənistan Romanın gücünü nəzərə almadı, gələcək təhlükəni görə bilmədi. 70-ci ildə Lukull 2-ci Tiqranın yanına öz elçisi Klavdini göndərdi ki, 2-ci Tiqran Mitridadı ona təhvil versin. Amma 2-ci Tiqran bundan imtina etdi.

Yerindən bir nəfər durub ucadan tarixçi alim olduğunu və bu tarixin həqiqəti əks etdirmədiyini söyləyəndə Baş Hakim ona səbirli olmağı və mətni sonadək dinləməyi tövsiyyə etdi.

 Oxunuşu qara libaslı ecazkar diktor davam etdirdi, dərhal heyranlarının alqış sədaları qopdu:

-Geri dönərkən Klavdi Ermənistan ərazisində təxribatlar törətdi, xalqları 2-ci Tiqran başda olmaqla ermənilər əleyhinə yönəltdi, onları ayağa qalxıb mücadilə etməyə səslədi. Roma özü isə cəmi bir ay sonra Ermənistana hücum etdi. 69-cu ildə romalılar Tiqranakerti mühasirəyə aldılar, bir ay çəkən mühasirədən sonra şəhəri ələ keçirməyə müvəffəq olub, bununla da Böyük Ermənistanı çökdürdülər. Amma 68-ci ildə Roma daxilində başlanan üsyanlar Lukullun qoşunlarını geri çəkilməyə məcbur etdi, 66-cı ildə 2-ci Tiqran nisbətən zəifləmiş Roma ilə Artaşatda sülh müqaviləsi bağladı, Ermənistan bəzi torpaqlarını itirsə belə yenə də kifayət qədər böyük ərazi ilə Romanın müttəfiqi statusu qazandı.

2-ci Tiqranın ölümündən sonra taxt-taca sahib olan onun oğlu 2-ci Artavazd neytral siyasət tutdu, torpaqları artırmaq yox, olub-qalanları qorumaq qeydinə qaldı.

53-cü ildə Romanın Parfiya ilə müharibədə uduzması Ermənistana imkan verdi ki, romalıların aldıqları torpaqları geri qaytarsın, bir az da qüdrətlənsin.

36-34-cü illərdə sərkərdə Mark Antoniy ilə yenidən güclənən Roma Ermənistana qarşı müharibəyə başladı, danışıq adı altında romalılar erməni çarını öz düşərgələrinə çağırıb orada edam etdilər. Bununla belə, Ermənistan yalnız növbəti torpaq itkisinə məruz qalıb öz mövcudiyyatını qoruyub saxlaya bildi.

Eramızın 3-cü əsrində Ermənistana Sasanilərin fars dövlətinin basqını oldu, 1-ci Şapur Albaniya və İberiyanın ardınca Ermənistanı ələ keçirdi. Amma Romanın köməyi və müdaxiləsi ilə Ermənistan yenidən azad olundu, İran və Roma Ermənistanın müstəqilliyini qəbul etdilər, bununla belə, Ermənistan Romanın nüfuz dairəsində qaldı.

Bununla belə, Sasanilər müntəzəm Ermənistana hücumlar edir, dövləti zəiflədirdilər. Eləcə də daxili taxt-tac davaları, əsarətdə olan xalqların vaxtaşırı üsyanları Böyük Ermənistanı gücdən salırdı. Hətta 374-cü ildə saraydaxili çaxmnaşmalar öz epogey nöqtəsinə çatdı, çar Pap qətlə yetirildi.

378-ci ildə Ermənistan Sasani İranı ilə Roma arasında bölüşdürüldü, beləcə Böyük Ermənistan süqut etdi, ermənilər dövlətçiliklərini itirdilər.

Teatrlaşdırılmış çıxış bitdikdən, iştirakçılar getdikdən və səhnə boşaldıldıqdan sonra Divanın Baş Hakimi mikrofonunu işə saldı, amiranə səslə söylədi:

- Əziz Divan üzvləri və tamaşaçılar. Siz duydunuzmu bu mətndə nə qədər uyğunsuzluq, nə qədər məntiqsizlik var? Tarix budurmu? Zaman-zaman bax bu eşitdiyiniz Böyük Ermənistan mifi erməni xalqının iki bəlasından biri və birincisidir. Erməni millətçiləri “su gələn arxa bir də gələr” türk məsəlinə istinad edib bu xəyali dövləti bərpa etməkçün qonşularına torpaq iddiası ilə çıxış etməkdədirlər. Birinci bəla ilə onlar özlərindən “qüdrətli və döyüşkən millət” obrazı yaratmaqdadılar. Onların ikinci bəlası isə 20-ci əsrin əvvəllərində Osmanlı İmperiyasında guya genosidə məruz qalmaları, milyon yarım erməninin guya qətlə yetirilməsidir, sürgün olunmasıdır. Bu ikinci bəla ilə isə onlar göz yaşı axıdır, “zavallı və yazıq millət” obrazına keçid edirlər. Və bir də, onların bir xəstəliyi də var, özlərini dünyanın ən qədim xalqı adlandırmaq, diqqətəlayiq hər şeyi öz adlarına çıxmaq. Nuhun gəmisini Ermənistana gətirib çıxarmaq kimi adi sayılacaq həyasızlıq bir yana, İsa peyğəmbərin erməni olması kimi adidən kənar həyasızlıqlara belə bunlar əl atırlar, bu da, digər xalqlara təhqirdir, üstəlik, tarixin saxtalaşdırılmasına cəhd olaraq cinayətdir.

(Davamı var)

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.08.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı türkploq Məleykə Mirzəlinin özbək-azərbaycanlı dostluğundan bəhs edən yazısını diqqətinizə çatdırır.

Ortaq, qədim tarixə malik (eyni milli kökdən gəlib), ulu əcdadın varisləri olaraq gələnəkləri yaşadan, eyni dildə bir-birini anlayan (və eyni dinə inam bəsləyən) insanlar deyəndə, şübhəsiz ki, ağlımıza ilk olaraq çağdaş türk dövlətləri xalqıarı (qardaşlarımız!) gəlir. XXI yüzildə bütün qabaqcıl ölkələrin hərtərəfli inkişaf etdiyini, yəqin, hər birimiz müşahidə edirik. Bu inkişaf əsasən, siyasi təşkilatlanmadan doğur; maraqlısı budur ki, həmin təşkilatlar içində qanbağına, soy-kökünə bağlı olanları xeyli azdır və ya səs-soraq yaratmağı bacarmır. Bu azlığın içində ulduz tək parlayanlardan biri (bizim üçün başlıcası!) Türk Dövlətləri Təşkilatıdır! Təşkilata üzv dövlətlərin hər birinin tarixi çox qədimə gedib çıxan ortaq dəyərlərlə bir-birinə bağlıdır. Ümumiyyətlə, türkün tarixinə qısa nəzər salsaq, görərik ki, dövlətqurmada, təşkilatlanmada türklər digər millətlərdən həmişə fərqlənib.

Müstəqil Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin də daim, qardaş ölkələrlə siyasi müstəvidəki əlaqələrə üstünlük verməsi məhz ortaq dəyərlərdən qaynaqlanır. Çıxışlarında hər dəfə qardaş dövlətlərin birgə gələcəyə inamla baxdığını və bunun üçün möhkəm təməlin olduğunu vurğulamışdır: “Bu, bizim ortaq köklərimizdir, dilimizdir, dinimizdir və ortaq maraqlarımızdır”.

Özəlliklə, tarixə yazılacaq Zəfərlə yekunlaşan II Qarabağ Müharibəsi sonrası türk dövlətlərinin daha çox yaxınlığı görülməkdədir; bu da məhz Azərbaycanın qələbəsi ilə bütöv Türk dünyasına yeni perspektivlərin gəlməsi ilə bağlıdır. Beləliklə, ölkəmizin Türk dünyası ilə qarşılıqlı və sıx bağlarının 2020-ci ildən sonra yeni şəkil aldığı göz qarşısındadır. Bu baxımdan Türküstün coğrafiyasında Özbəkistanla olan hərtərəfli və strateji işbirlikləri diqqət cəlb edir.

Özbəkistan o ölkələrdəndir, Azərbaycanın ədalətli mövqeyini hələ keçmiş Qarabağ münaqişəsi dönəmində dəstəkləyib. 2021-ci il martın 31-də Türk Keneşinin (Türk Dövlətləri Əməkdaşlıq Şurasının) videokonfrans formatında keçirilmiş qeyri-formal Zirvə görüşündə Özbəkistan Prezidenti Şavkat Mirziyoyevin Azərbaycanı Qarabağın qaytarılması və tarixi ədalətin bərpa olunması münasibətilə təbrik etməsi, həmin ilin noyabrında İstanbulda keçirilmiş Türk Keneşinin VIII Zirvə Görüşündə isə Özbəkistan vəsaiti hesabına Füzulidə böyük məktəbin tikiləcəyini bildirməsi Özbəkistanın daim Azərbaycanın haqq davasında dəstəkçisi olduğunun (və olacağının!) göstəricisidir.

Bu günlərdə - 22-23 iyul tarixlərində həmin uğurlu siyasətin davamı olaraq Özbəkistan Respublikası Prezidenti Şavkat Mirziyoyev, Özbəkistan birinci xanımı Ziroatxon Mirziyoyeva və geniştərkibli Özbəkistan nümayəndə heyətinin Azərbaycana rəsmi səfəri oldu. Əslində, Azərbaycan-Özbəkistan bağları az rastlanan dərin könül bağlarındandır. Ancaq göz önündə tutmaq üçün vurğulaya bilərik ki, ötən il içində Azərbaycan Prezidentinin Özbəkistana üç səfərinin olması möhtəşəm hadisə idi.

Bakı şəhərinə təşrif buyuran Şavkat Mirziyoyev görüş zamanı növbəti dəfə Prezident seçilməsindən sonra ilk dövlət səfərinin Azərbaycana olmasını vurğulayıb. Onu da vurğulayıb ki, “Son 3-4 il ərzində biz Sizinlə birlikdə münasibətlərimizi tamamilə başqa səviyyəyə yüksəltmişik, həmçinin beynəlxalq müstəvidə. Bu, hər yerdə hamı tərəfindən qəbul edilir”.

Bu görüşlər ərzində siyasi, iqtisadi, nəqliyyat, mədəni-humanitar sahələrdə ümumilikdə 20 sənəd imzalanmışdır ki, bunların hər birinin uğurlu töhfələr verəcəyini prezidentlər qətiyyətlə ifadə edib. Özəlliklə, Ş.Mirziyoyevin bu layihələrin nəticələri barəsində söz açarkən “Biz öz istiqamətimizi ən yaxın ölkə olan Azərbaycanla müəyyən edirik və hesab edirəm ki, bu, yeganə düzgün qərardır” deməsi unudulmazdır. Bu, bir daha iki qardaş və dost dövlətin bir-birinə hansı səviyyədə yaxınlıq göstərdiyinin parlaq ifadəsidir.

Azərbaycana rəsmi səfərini işğaldan azad edilmiş Füzuli şəhərində davam etdirən Ş.Mirziyoyev ilk növbədə Mirzə Uluqbəy adına 1 saylı tam orta məktəbin açılışında iştirak edib. O, bu məktəbi VIII Zirvə görüşündə vəd etmişdi. Nəhayətində, işğaldan azad edilmiş Füzuli şəhərində 960 şagirdin təhsil alacağı, iki qardaş xalq arasında həmrəyliyin, dostluğun müdhiş örnəyi olan bir təhsil ocağının varlığından söz edirik. Məktəbin adını daşıdığı M.Uluqbəy özbək xalqının fəxarətlə andığı, qürur duyduğu ensiklopedik şəxsiyyət, Əmir Teymurun nəvəsi, XV yüzilin görkəmli astroloqu, elm, dövlət xadimidir. M.Uluqbəydən bəhs edərkən istər-istəməz, iki dövlət arasında yeni bir dostluq körpüsü yaradan, özbək ədəbiyyatına misilsiz töhfələr vermiş, “özbək ədəbiyyatının Şekspiri” kimi tanınan Maqsud Şeyxzadənin qələmə aldığı "Mirzə Uluqbəy” əsərini xatırlayırıq.

Səfərin növbəti dayanacağı isə Türk dünyası mədəniyyət paytaxtı olan Şuşa oldu. Şavkat Mirziyoyev və xanımı Ziroatxon Mirziyoyeva bir sıra tarixi məkanlarla tanış olduqdan sonra Cıdır düzünə baş çəkib. Bu tarixi bir hadisədir. Qarabağa, Şuşaya, Cıdır düzünə Ərdoğandan sonra səfər edən ikinci türk lideri Özbəkistan Prezidenti Şavkat Mirziyoyevdir. Özlüyündə tarixi səfərə çevrilən bu ziyarətlərin əslində başlanğıcı elə səfərin mahiyyətində yatır.

Görüşlər zamanı hər iki Prezident Bakıda bu ay ərzində 200-dən çox mədəniyyət, incəsənət nümayəndəsinin, aydınların iştirakı keçirilən “Özbəkistan Mədəniyyət Günləri”-ni xatırlatdı. Şübhəsiz, Mədəniyyət Günlərində Azərbaycan tamaşaçısı qardaş özbək mədəniyyət nümayəndələrinin yüksək ustalığına və istedadına bir daha şahid oldu. Keçən il ərzində də Özbəkistanın Daşkənd, Buxara, Nəvai və Səmərqənd şəhərlərində “Azərbaycan Mədəniyyəti və Ədəbiyyatı Günləri” keçirilmişdi. İki ölkə başçısının bu cür tədbirlərin davamlı keçirilməsi ilə bağlı gəldiyi razılıq mədəniyyət sahəsində çox vacib addımdır. Dahi Hüseyn Cavidin dediyi kimi:

Turana qılıncdan daha kəskin, ulu qüvvət,

Yalnız mədəniyyət, mədəniyyət, mədəniyyət!

İki qardaş ölkə başçısının, demək olar, bütün görüşlərində üzərindən sükutla keçilməyən bir məsələ də var: dil məsələsi! İ.Əliyevin 22 iyun 2022-ci ildə Xivə şəhərindəki görüş zamanı azərbaycanca, Ş.Mirziyoyevin isə özbəkcə danışması və “Bizim tərcüməçiyə ehtiyacımız yoxdur” demələri əslində böyük anlam daşıyır. Ortaq türkcəyə gedən yolda dövlət liderlərinin bu cür mövqe sərgiləməsi müstəsna keyfiyyətdir. Ustad Şəhriyarın “Türkün dili tək sevgili, istəkli dil olmaz, özgə dilə qatsan, bu əsil dil əsil olmaz” sözləri bu məqamda yada düşür...

Bakıdakı görüş zamanı yenə dil məsələsi vurğulandı. Ş.Mirziyoyevin “Bir müddət keçəcək bizə tərcüməçi lazım olmayacaq və ya burada iki dildə danışmağa ehtiyac qalmayacaq. Düşünürəm ki, biz eyni köklərə malikik və bir-birimizlə ortaq dildə danışacağıq” fikirini bildirməsi liderlərin dil məsələsini daim diqqətlə saxladığını və onların qətiyyətini göstərir.

İki qardaş xalqın bir-birinə olan sevgisi, mehr-məhəbbəti qədim gələnəklər üzərində boy verib. XV yüzildə türkcənin bayrağını ucalara qaldıran Əlişir Nəvai Nizami Gəncəvini ustad, özünü isə onun şagirdi bilib. Sonrakı yüzilliklərdə isə Kişvəri, Xətai, Füzuli kimi dühaların Nəvaidən təsirləndiyi görülməkdədir. Özbək xalqının istəkli yazarına çevrilmiş azərbaycanlı Maqsud Şeyxzadə və Azərbaycan türkologiyasına əsaslı töhfələr vermiş (“Divanü Lüğat-it-Türk”ü ilk dəfə dilimizə çevirən) özbək alim Xalid Səid Xocayev uzun yüzillərin sınağından çıxmış könül körpüsünə can verənlərdən olub.

Bu fikirlərdəykən ağlımda Özbəkistan dövlət himninin sözlərinin müəllifi, Özbəkistan Xalq şairi Abdulla Aripovun 1980-ci ildə Azərbaycana gələrkən yazdığı, özbək xalqının Azərbaycana olan sevgisindən yoğrulmuş “Azərbaycan” adlı şeirindən bir neçə misra dolaşır. Və əzbərimdəki kimi (çevrisiz) sizinlə bölüşmək istəyirəm:

Men senday mezbonni topmog‘im gumon,

Sen ham topolmassan menday mexmonni.

Mavjud bo‘lmasaydi olamda agar,

Uylab topar edim Ozarbayjonni.

Müstəqil Azərbaycan Repsublikasının gənc vətəndaşı olaraq eyni soy-kökə malik iki qardaş dövlətin yaxınlığından, möhkəmlənən işbirliyimizdən çox məmnun və sevincliyəm! Düşünürəm ki, M.Şeyxzadənin “Türk milləti” şeirində yazdığı kimi “Bir vaxt ərzə işıq saçanlar bizik” dönəmini çağdaş yüzilliyimizə gətirməli, türk milləti olaraq yenidən ərzə işıq saçmalıyıq!..

Kimsən, haralısan sorursan, ey dost,

Bir vaxt ərzə işıq saçanlar bizik.

Köksümüz içində qaplanlar yatar,

Himalay dağını aşanlar bizik!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.08.2023)

BU GÜN FİKRƏT QOCANIN ANIM GÜNÜDÜR

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Ömrü maraqlı keçən insanların özləri də maraqlı olurlar. Onlarla ünsiyyətdə olmaq, söhbətlərini dinləmək adama başqa bir ləzzət verir...

Xalq şairi Fikrət Qocayla ABŞ-ın İndiana ştatının İndianapolis şəhərində, qızı Günay xanımın evində tanış olmuşduq. Tale elə gətirib ki, iki il ardarda, avqust ayında onunla İndianada bir neçə gün birlikdə istirahət etmişik...

Zəngin dünyagörüşlü, ağsaqqal təfəkkürlü, müdrik insan idi. Danışmağı xoşlamasa da, onunla dil tapıb, xeyli söhbət edə bilmişdim. Birlikdə keçirdiyimiz günlər elə yaddaqalan olub ki, bu gün də o günlərin xatırlayanda mənəvi zövq alıram...

 Dünyanın bir çox ölkəsinə yaradıcılıq səfərlərinə getmiş Xalq şairi Fikrət Qocanın da həyatında maraqlı hadisələr az olmayıb. Bəlkə də bütün bunlardan çoxları xəbərsizdir. Odur ki, bir neçəsini sizinlə bölüşmək istəyirəm...

Kubaya, Karib dənizindəki adalardan birindəki Varadero kurort şəhəhərinə yaradıcılıq səfərinə yollanan SSRİ Yazıçılar İttifaqının məsul vəzifəli şəxslərinin arasında o da var idi. Hava isti olduğundan qərara gəlirlər ki, Karib dənizində çimib sərinlənsinlər. “Novıy mir” jurnalının baş redaktoru, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı Serqey Naravçatov və Altay vilayətindən, şair Erikmen Palkin də onunla birlikdə çimməyə gəlirlər. Fikrət Qoca Karib dənizinə tullanmağı ilə nəhəng bir akulanın ona tərəf üzdüyünüi görür və cəld sahilə çıxır. Üstündən bir az keçəndən sonara Fikrət Qoca yenidən dənizə girmək istəyəndə Naravçatov ona yalvararaq deyir- "Fikrət, Allah xatirinə girmə. Geri dönəndə mən söz tapıb izah edə bilməyəcəm. Axı mən necə deyəcəm ki, Fikrəti akula yedi?"..

Sakit okeanın cənub-qərbində yerləşən Qvineya dövlətində yaradıcılıq ezamiyyətində olan dəstəni adamyeyənlərin- vəhşi qəbilənin yaşadığı əraziyə ekskrusiyaya aparırlar. O dövrün məşhur “KVN”çilərindən, Lunderin də olduğu həmin dəstənin tərkibində Fikrət Qoca da var idi. Dəstəyə yerli bir gənc bələdçilik edirmiş. Ölkə rəhbəri vəhşi qəbilələrə adam əti yeməyi qadağan etsə də, getməmişdən öncə hər ehtimala qarşı onlara möhkəm tapşırmışdılar ki, hava işıqlı ikən geri qayıtsınlar. Dəstə vəhşi qəbiləyə yaxınlaşanda bələdçi sağ tərəfində qadınlar, sol tərəfində isə yarıçılpaq kişilər dayanmış qəbilə başçısıyla öz dilində nəsə danışıb, gələnləri qəbilə rəhbərinin yanında əyləşməyə dəvət edir.

Qadınlardan biri ocağın üstündəki dəmir lövhədə nəsə qovurub qəbilə rəhbərinə verir, o da ovuc-ovuc ağzına atıb ləzzətlə təam edirdi. Qonaqlar ona yaxınlaşanda görürlər ki, başçının yediyi iri meşə qarışqalarıdır. Lunderin ağbəniz, dolu bədənli olduğunu əsas gətirən Fikrət Qoca ona- "Mən qorxmuram, arıq- çəlimsiz adamam. Yəqin ki, könüllərinə adam əti düşsə səni tutub yeyəcəklər"- deyərək zarafat edir. Lunderin qorxudan rəng verib-rəng aldığını görən şair bayaqdan qəbilə başçısıyla danışan bələdçini göstərib tərcüməçiyə dillənir:- Bələdçidən soruş gör, o, nə deyir?

Bələdçiylə danışan tərcüməçi üzünü dəstəyə tərəf tutub söyləyir:- "Başçı deyir ki, adam əti qadağan olunandan ağzımızın dadı da itib. Kaş dünən gələydiniz, yaxşı meymun ətimiz var idi"...

Bəli, Fikrət Qoca maraqlı taleh yaşadığı kimi, Azərbayacan ədəbiyyatında, eləcə də mədəniyyətində silinməz izlər buraxan şairlərdəndir. Onun əsərləri kimi, sözlərinə bəstələnən mahnılar da maraqlıdır və heç zaman unudulmayacaq...

Yaşasaydı avqustun 25-i Xalq şairinin 88 yaşı tamam olacaqdı. Artıq iki ildir ki, aramızda yoxdur. Ruhu şad olsun!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.08.2023)

Ötən il bu gün Beynəlxalq Türk Akademiyası və Monqolustan Elmlər Akademiyası Arxeologiya İnstitutunun birgə apardığı elmi arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində Arxanqay bölgəsinin Nomqon düzündə İltəriş Xaqana məxsus abidə kompleksi aşkar edilməsi xəbəri gündəm təşkil edirdi. Bu münasibətlə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının əməkdaşı Aida Eyvazlı ətraflı məlumat hazırlamışdı.

Beynəlxalq Türk Akademiyası və Monqolustan Elmlər Akademiyası Arxeologiya İnstitutunun birgə apardığı elmi arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində Monqolustanın Arxanqay bölgəsinin Nomqon düzündə İltəriş Xaqana məxsus külliyənin – abidə kompleksin aşkar edilməsi, çox şübhəsiz, türk dünyası üçün olduqca əlamətdar hadisədir.

Kompleksin ümumi sahəsi 49x41,5 m-dir. Qərbdən şərqə doğru oval formada yerləşən külliyə ətrafında xəndək qazılmış, torpaq qalaqlanaraq qala inşa edilmişdir. Kompleksin qərb tərəfində, ərazinin ortasında dəlikli daş küp (mehrab), daş insan fiqurları, iki balası olan şir heykəli, iki qoyun heykəli var. Kompleksin girişindən şərqə doğru 51 balbal daş yan-yana düzülüb. Onların arasında beş balbal daşında Göytürklərin Aşina sülaləsinə aid “dağ keçisi” rəmzi müəyyən edilib. Bundan əlavə, kompleksdə ibadət yerinin olduğunu sübut edən kərpic qalıqları və yola sərilən gil örtük mövcuddur. Aşkarlanan daş kitabənin yuxarı hissəsi və onun tısbağaşəkilli bünövrəsi ibadət yerinin qarşısında aşkar edilib.

Və ən əhəmiyyətlisi: Tapılan qiymətli əsərin hər iki tərəfində 12 sətir qədim türk yazısı, üçüncü tərəfində isə əski soqd qrafikası vardır. Kəşfdə iştirak edən alimlər abidənin mətnindən “Tanrı”, “Türk”, “Kutluq”, “Tümen” kimi bir sıra sözləri oxuya biliblər. Abidənin mətnindən əldə edilən məlumatlara əsasən, Nomqon kompleksinin Göytürk Xaqanlığını yenidən qurmuş Kültegin və Bilgə Xaqanın atası İltəriş Kutluq Xaqana ithaf edildiyi qənaətinə gəlinmişdir. Bundan əlavə, bu külliyə “Türk” adının ilk dəfə çəkildiyi Göytürk dövrünün ən qədim yazılı abidəsi kimi qəbul edilir. Ümumilikdə Nomqon kompleksi bütün xüsusiyyətlərinə görə Bilgə Xaqan və Kültegin komplekslərinə bənzəyir.

Nomqon yazısı olan abidənin yuxarı tərəfində əjdaha formasında iki canavar başı həkk olunub. Məlumdur ki, Taspar Xaqan, Bilgə, Kültegin və digər abidələrin zirvəsində xaqanlıq rəmzləri olan bu cür əjdaha şəklində, qurd başlı cizgi çəkilmişdir. Nomqon abidəsinin də Orxon abidələri kimi Göytürk dövləti üçün əhəmiyyətli bir abidə olduğu anlaşılır.

Qeyd edək ki, Akademiya Nomqon qazıntılarının nəticələrinə dair elmi nəşr hazırlayacaq və Türk dövlətlərinin paytaxtlarında təqdimatını keçirəcək.

Akademiyadan onu da bildiriblər ki, Monqolustanda Göytürk dövrü abidələrinin qazıntıları gələcəkdə də davam etdiriləcək. Məlumat üçün bildirək ki, Nomqon düzündə qazıntı işlərinə 2019-cu ildə başlanılıb. “Covid-19” pandemiyası səbəbilə iki ildir fasilə verilən “Nomqon” ortaq qazıntıları 2022-ci ilin iyul ayında yenidən bərpa edilib. “Nomqon-2022” ortaq qazıntılarında Beynəlxalq Türk Akademiyasının işçi qrupuna Akademiyanın prezidenti Darxan Kıdırəli, arxeoloqlar Napil Bazılxan və Nurbolat Bogenbayev daxil edilib, Monqolustan Elmlər Akademiyası Arxeologiya İnstitutunun Arxeoloji Araşdırmalar Mərkəzinin direktoru Dəmdinsurengin Tseveendorj (1949-2022) isə məsləhətçi-arxeoloq olaraq iştirak edib. Bununla yanaşı, Monqolustan Elmlər Akademiyasından Prof. Dr. Altangerelyn Enkhtor, arxeoloqlar Tserenkhandyn Buyankhishig, Gonchigyin Batbold, Narantuyagyin Tsengel və Munkhsaikhany Uuqanbayar tədqiqat heyətində yer alıb.

Bundan əvvəl də Türk Akademiyası Monqolustanda Şiveet-ulan abidəsində arxeoloji qazıntılar aparıb. 2016-cı ildə adı çəkilən vadiyə xüsusi arxeoloji ekspedisiya təşkil edib. Kutluq Xaqan dövründə tikilmiş mərasim kompleksində türk tayfalarının damğaları və müxtəlif tarixi əşyalar müəyyən edilib Bu tədqiqatların davamı olaraq 2019-cu ildə başlanan Nomqon arxeoloji qazıntıları nəticəsində İltəriş Xaqana həsr olunmuş kompleks aşkar olunub.

Həqiqətən də Beynəlxalq Türk Akademiyasının gördüyü işlər təqdirəlayiqdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.08.2023)

Kubra Quliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

“Ölsəm bağışla, amma unutma…”

Yay tətilini faydalı keçirmənin ən gözəl yolu film izləmək və kitab oxumaqdır məncə. Düzdür hər kəsin zövqü müxtəlifdir, bir çoxu köhnə Azərbaycan filmlərini "müasir" xarici filmlərə dəyişir. Ancaq mənim üçün köhnə filmlərin yeri başqadır. Hələ mövzusu müharibə olan filmləri əvvəllər izləyəndə çox da təsirlənməzdim, lakin indi hər müharibə filmi məni 3il əvvələ aparır. Elə bu film kimi. Fəxrəddin Manafovun həyat verdiyi baş qəhrəman müharibədən qalib qayıdır,  ancaq üzündə sevincdən əsər-əlamət yoxdur. Gözləri yorğun və daim

intizardadır. Dəfələrlə filmdə təkrarlanan bir cümlə də var, “biz cəbhədə vuruşanda onlar burada özləri üçün kef çəkib". Həə, bu indi də belədir, vətən üçün vuruşanlara bəzən  yer tapılmaz, yarlar yaralar açar, yaşanılacaq hayatlar yarım qalar. Bəlkə filmi izləyənlərin çoxu deyəcək ki, hər nə olursa olsun, Yusif atasının qisasını pulla almamalı, evli qadını qaçırtmamalıydı. Axı bu, el gözündə düzgün deyil. Bəs elin gözü hərbidə vuruşan adamın nişanlısını başqasına verəndə, Sovetə qarşı, harın məmurların özbaşınalıqlarına qarşı niyə yumulu idi? İllərlə zülm, əzab və cəfa içində yaşamaqdansa Yusif kimi son günlərini "kantuziyalı halda" hər şeydən bixəbər yaşamaq daha yaxşıdır.

Bir sözlə, mən bəyəndiyim filmdən söz açdım, baxsanız da sağ olun, baxmasanız da.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.08.2023)