“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının oxucuları üçün professor, yazıçı, motivasiya spikeri Əlibala Məhərrəmzadənin “Ev tapşırığı: Uğur düsturunu tapacağıq” layihəsinin təqdimini davam etdiririk.

Yaydır, demək, ali məktəblərə qəbul imtahanları zamanıdır. Abituriyentlər cidi-cəhdlə qəbul imtahanlarına hazırlaşırlar. Uğur sirləri bu yazılardadır.

          

Qeyd etdik ki, gənc yaşlarında insanların rastlaşdıqları ilk uğursuzluqlar sırasında uğursuz sevgi və ali təhsil ala bilməmək dominantlıq təşkil edir.

Əksər xalqlar kimi bizim azərbaycanlılar da mental xüsusiyyətlərdən irəli gələrək oxumağa, təhsilə həmişə önəm veriblər. Tarix boyu təhsillilərin, savadlıların statistikası bizim ölkədə yüksək olub. Məktəbə getməyən, təhsil almayan insanlardan hər eldə-obada birini taparsan, ya tapmazsan. Bizdə hətta belə bir adət də var: valideynlər gəlin köçürdükləri qızlarının cehizləri arasında ali məktəb diplomunun olmasının da qeydinə qalırlar. Düzdür, Azərbaycan BMT-nin təhsil səviyyəsinin indeksi reytinqinə (education index) görə ilk onluğa düşmür (1. Avstraliya; 2. Danimarka; 3. Yeni Zelandiya; 4. İrlandiya; 5. Norveç; 6. Niderland; 7. Almaniya; 8. ABŞ; 9. Böyük Britaniya; 10. Kanada), amma YUNESKO-nun nisbi savadlılıq statistikası cədvəlində bizim ölkəmiz SSRİ dönəmində təməli qoyulan məcburi təhsil qaydaları hesabına 99.5% savadlılıq göstəricisi ilə dünya üzrə 13-cü pillədə qərarlaşıb (Maraqlıdır ki, ilk pillələrdə yalnız postsovet və postsosialist ölkələri qərarlaşan bu siyahıda education index onluğunu təşkil edən Avstraliya yalnız 23-cü, Kanada 26-cı, Danimarka 29-cu, Almaniya 32-ci, ABŞ isə hətta 44-cü yerdədir).

Orta məktəbi bitirib ali məktəbə daxil ola bilməmək bizim ölkədə bir gənc üçün böyük faciə, onun valideynləri üçünsə böyük bədbəxtçilik hesab olunur. Əgər biz uğurdan danışırıqsa, statistik insan üçün ilk böyük həyat uğuru, təbii ki, orta məktəbi müvəffəqiyyətlə bitirib ali məktəbə daxil ola bilmək sayıla bilər. Və minlərlə gənc də bu uğura qovuşa bilməyəndə həyatdan küsür, depressiyaya uğrayır.

Gəlin çox sadə olan «abituriyent müvəffəqiyyətləri» şərtlərinə diqqət yetirək. Bu şərtlərin düzgünlüyünə mən zaman-zaman iki ali məktəbə daxil olub onları müvəffəqiyyətlə bitirərək öz üzərimdə apardığım çalışmalar hesabına əmin olmuşam.

Ali məktəbə qəbul olmaq istəyirsən? Gecə və gündüz oxumalısan, hazırlaşmalısan, repetitor yanına getməlisən, sınaq imtahanları verib gücünü sınamalısan. Bu hazırlıq müddətində gündəlik həyat rejimini dəyişib fərqli rejim qurmalısan. Hətta ən xırda detal belə sənin özünü yolunda fəda etdiyin uğuruna xidmət etməlidir. Hafizəni və şüuru gücləndirən qidalardan, təbii otlardan, vitamin və preparatlardan istifadə etməlisən, oxuduğun materialı daha yaxşı qavramaq üçün məlum üsullardan, sınaqlardan çıxmış psixoloji testlərdən, təmrinlərdən bəhrələnmisən.

Gəlin, çox sadədən başlayaq. Zaman az, oxunacaq, mənimsəniləcək biliklər çox. Dərslikləri öz axarı ilə, bədii ədəbiyyat oxuyurmuş kimi oxusanız imtahanlaradək tam hazırlıqlı olmağa zamanınız təbii ki, yetməyəcək. Bəs onda nə etməli? Əlbəttə ki, sürətli-effektiv oxu qaydalarına riayət etməli. Bu barədə o qədər çox metodika, kurslar, treninqlər var, saymaqla qurtarmaz. Tam dərinə getmədən gəlin bir neçə çox vacib qaydalara nəzər yetirək.

Sizə ötən günlər A və B bəndlərini təqdim etmişdik.

 

A. Diqqət və yaddaş

Mətn oxuyarkən ən vacib iki proses bunlardır: Diqqətlə oxumaq və oxuduğunu yaddaşa ötürmək.

Xüsusən biliklər almaqçün oxuyan zaman hədsiz diqqətli olmaq lazım gəlir. Amma beynimizi məşğul edən nəsnələr daim fikrimizi başqa səmtə yönəldir, biz əksərən mexaniki oxuyuruq, oxuduğumuz şüurumuza çata bilmir, yaddaşa da həkk olunmur. Heç kəsə sirr deyil ki, zehni əməyin məğzi konsentrasiya oluna bilməkdir. Ali məktəbə qəbul olunmaqçün hazırlıq mərhələsi, şübhəsiz, zehni əmək növüdür. «Mənim gələcək uğurumun yolu bax bu mətni oxuyub mənimsəməkdən keçir», «mən mütləq bunu öyrənməliyəm», «tam diqqətlə, tam səylə, tam məsuliyyətlə oxumalıyam» cümlələri ilə fikrini tam oxuduğun mətnə yönəldib, fikrini dağıda biləcək hər şeydən kənarda, ideal bir şəraitdə oxumağa çalışmalısan.

B. İnteqral alqoritm

Sürətli oxumada ən vacib olanı həqiqətən də sürətlə, tutalım, bir səhifəni bir neçə saniyə ərzində oxumaq deyil. Prosesin ən vacib olanı mövzunun mahiyyətini dərk etməyə yönəli seçdiyiniz proqramın düzgün olması, nəticədə də informasiyanın optimal və effektiv alınmasıdır.

Siz əlinizə bir kitab götürəndə heç vaxt öncədən planlaşdırmırsınız ki, onu necə, hansı ardıcıllıqla, sürətlə, intervallarla oxuyacaqsınız. Nəticədə mahiyyət etibarı ilə həmin kitabı aşağı tempdə, astagəlliklə oxumalı olursunuz.

Amma düşünmək lazımdır ki, oxunmanın istənilən texnikası və sürəti mütləq halda oxucunun öz qarşısına qoyduğu məqsəd və vəzifələrə tabe olmalıdır. Məhz qarşına müvafiq proqram qoymaq, onun hər bir bölümündən lazımi anda çevikliklə istifadə etmək sürətli oxumaq məharətini şərtləndirir.

C. Antireqressiya və antiartikulyasiya

Bəzən biz mətni oxuyanda bir sətri bitirən kimi gözümüz sətrin əvvəlinə – onu təkrar oxumaya yönəlir. Bu, mütaliədə ən geniş yayılmış qüsurdur və reqressiya adlanır. Düzdür, sətrin, cümlənin təkrar oxunmasının resipasiya adlı oxuduğun cümlədəki fikri daha dərindən mənimsəmək növü də var. Bu təmrin, əlbəttə ki, çox zəruri və vacibdir. Amma reqressiya isə boş vaxt itkisi, gözə verilən əlavə yükdür. İstənilən halda bu vərdişdən yaxa qurtarmaq zəruridir.

Məhsuldar oxumağımıza mane olan daha bir faktor oxuma zamanı artikulyasiya adlanan ağızın, dilin, udlağın hərəkətliliyidir. Biz öz-özümüzə oxuyanda bəzən istər-istəməz bu orqanlarımıza güc tətbiq edirik. Bəziləri, hətta ucadan oxuyaraq bu gücün təsirini ikiqata, üçqata çatdırırlar.

Amma istənilən halda mətn effektivlik üçün tam səssiz oxunmalıdır. Artikulyasiya oxunanı mənimsəmək üçün orqanlarımıza təsir edən bəlli əngəldir. Məşq edin, lap dilinizi dişinizlə tutub saxlayın, amma sakit, mütləq sakit oxuyun!

D. Vertikal oxumaq

Ənənəyə görə oxumaq üçün çox kiçik görmə bucağı lazım olur, gözlər soldan sağa hərəkət edir, ən yaxşı halda 2-3, daha kiçik olarsa 4 söz gözümüzün, necə deyərlər, əsarəti altında olur. Məhz bu sahənin məhdud olması nəticəsində bir sətri oxumaq üçün gözümüz bir neçə həmlə edib bir neçə dəfə dayanmalı olur. Bunu bütöv bir səhifəyə şamil etsək, maraqlı bir mənzərə yaranar. Deməli, biz hər sətirdə üç dayanacaq etməklə 30 sətrlik bir kitab səhifəsini 90 həmləyə oxuya bilirik.

Amma gəlin indi sözbəsöz yox, frazalarla oxumağa çalışaq. Yəni gözün görmə bucağını böyüdüb bir həmlədə daha çox söz oxuyaq. Bu, təkcə oxuma sürətini artırmır, həm də özündə oxuduğunun daha yaxşı mənimsənildiyini ehtiva edir. Pedaqogikada tam olaraq isbatlanıb, mətnin daha böyük fraqmentlərlə oxunması onun məzmununun daha aydın dərk edilib qavranmasına gətirib çıxarır. Gözün görmə bucağı artdıqca onun oxumağa sərf etdiyi enerjisi də azalır, buna ayrılan vaxt da qısalır. Və bu vərdiş get-gedə oxuma zamanı gözün tam püxtələşməsinə səbəb olur, soldan-sağa artıq bütöv sətri nəzarəti altına almağa müvəffəq olan göz tədricən mətni horizontal yox, vertikal oxumağa başlayır. Nəticədə, 90 həmləyə oxuduğun bir səhifəni bu dəfə sətir sayı qədər, yəni 30 həmləyə oxuya bilirsən. Həm vaxta 3 dəfə qənaət edirsən, həm də qavrama məhsuldarlığın 2 dəfə artır.

 

Bu gün sizə E bəndini təqdim edəcəyik:

 

E. Məğzi tutmaq

 

Psixologiyada «Mətni dərk etmək» termini var, «dərk etmək», «anlamaq» anlayışları «oxumaq» anlayışının məntiqi nəticəsi olmalıdır. Öz mövcud biliklərindən istifadə edərək oxunulan mətnin həyatla inikası arasındakı məntiqi əlaqəni tuta bilmək, bax budur əsas məsələ. Mürəkkəb olmayan mətni oxuyanda «qəbul etmək» və «anlamaq» anlayışları ani olaraq bir-birilərini tamamlayırlar. Mövcud biliyimizin müxtəlif detalları aldığımız yeni bilgilərin təəssüratıyla zənginləşir.

Amma biri də var, mürəkkəb, öncədən bilik bazamızda heç bir izi olmayan mətni oxumaq, bu zaman qavramaq prosesimiz konkret olaraq çətinlik çəkir. Bax bu məqamda istifadə edilə biləcək ən vacib vasitə mətnin əsas mənasına güc verməkdir. Mətni hissələrə bölür, məna baxımından qruplaşdırır, ən vacib olan hissəni müəyyənləşdirir, onu təkrar-təkrar diqqətdə saxlayırıq. Psixologiyaya görə, yeni mətnin dərk edilməsi şüurumuzdakı istənilən uyğun «materialdan» istifadə ilə asanlaşa bilər. Bu, əlavə detallar, ştrixlər, ikinci dərəcəli sözlər, müxtəlif hadisələr, qaynaqlar ola bilər. Bir sözlə, istənilən şüur assosiasiyası bizim dayağımıza çevrilə bilər.

Demək, mətnin məzmununu qısa məntiqi formulalara çevirib hər formulanın nüvəsi olan əsas fikri müəyyənləşdirib bunu öz şüurumuz və bilik bazamıza transfer etməklə (bunu, haradasa filtrasiya prosesi kimi də izah edə bilərik) biz mətni başa düşməni tam mahiyyəti ilə reallaşdıra bilərik, dərketmə qabiliyyəti əldə edərik!

 

Tətildən sonra F bəndini qaçırmayın.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.06.2023)

 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə Biri ikisində layihəsində bu gün yenidən Şeir vaxtıdır, bu dəfə sizlərə Reyhan Kənanın şeirlərini təqdim edirik.

 

 

ŞEİR VAXTI

 

 

Reyhan  KƏNAN

 

 

BAKI

 

Dan yeri dənizi tutur atəşə,

Hər səhər alovdan ona don biçir.

Leylək yuvasını qurub buruqda,

Durna qatarlanıb Bakıdan keçir.

Külək buludları qovur harasa,

Dənizdə dalğalar yolunu çaşır,

Əsdikcə, əsdikcə dəli küləklər,

Bakının qayğısı başından aşır.

Doğmalıq küləyin dəliliyində,

Bir də neft qoxuyan havasındadır,

Nə qədər şəhər var, qan-qadalıdır,

Bakısa məhəbbət davasındadır.

Sevgiylə döyünən ürəkdi sanki,

Nifrəti havayı satar bu şəhər.

Bəlkə də, bu dəli məhəbbətindən

Özünü dənizə atar bu şəhər.

Sevgidən yaranıb, nə yaranıbsa,

Sevgi bu şəhərin uğurlarıdır.

Paris çox öyünür Eyfeli vardır,

Bakının Eyfeli buruqlarıdır.

Bu elə şəhər ki, gözəlliyindən

Hamı elə bil ki, ovunub gedir.

O qədər sehrli, sirlidir, Allah,

Gedən ürəyini unudub gedir.

Əyri döngələrdə külək də azır,

Qəribə düzümü, bir düzgüsü var.

Günəşi əks edir öz sularında,

Onun Xəzər boyda bir güzgüsü var.

İçərişəhərin çadrasınısa,

Bu dəli külək də aça bilməyib.

Qədim Qız qalası dənizdən qaçıb,

Amma çox uzağa qaça bilməyib.

O da bir anadır övladlarına,

Nə qədər dərdlərə dözüb, dayanıb,

Odlar ölkəsinin bu baş şəhəri

Şəhid məzarların qoynuna alıb.

Gedən xəyalında aparır onu,

Bakının dünyaya yolçuluğu var.

Adamın kaş belə qonşusu ola!

Dənizlə mehriban qonşuluğu var.

Bu qədər tərifdən sonra, yəqin ki,

Gərək yox dağlarda od qalamağa.

Təyyarələr enir Bakıya bir-bir.

Gedim gələnləri qarşılamağa.

 

 

ÜSTÜNLÜK

 

Kəlmələri ipə düzüb

Sözü söz ilə tutarıq.

Sevgimizi gözümüzə,

Qəhəri qəlbə udarıq.

Pislik edən hər adama

Etdiyini yaşatmarıq.

Quşu bizə qonan kəsin

Quşlarına daş atmarıq.

Pis adamlar niyyətini

Gizlədəndə kisəsində

Danışanda tanıyarıq,

Hamı gizlənər səsində.

Kölgələrə sığınmarıq,

O zaman kölə olarıq.

Bizi Günəş bilənlərə

Özümüz kölgə olarıq.

İgidlərin dostu bizik,

İstəmirik küskünlüyü.

Mərd adamın qismətidir

Türk olmağın üstünlüyü.

 

 

QARIŞQA GÜCÜ

 

İllər keçib gedər, səndə dayanmaz,

Zülmət bir ürəkdə ümid oyanmaz,

Özünü dünyada günahkar sanmaz,

İnsanın şərəftək baş tacı varsa.

 

Qaranlıq tunelin işığı uzaq,

Parlayan gözlər var,bəlkə, yalquzaq!..

Kimsə bu tuneldə heç azmayacaq,

Ümiddən tutmağa ip ucu varsa.

 

Məndən nə qalacaq, səndən nə görək,

Hər dərdə, əzaba dözdü bu ürək,

Pislik nəyə gərək, dərd nəyə gərək,

Yaxşı əməllərim ömrə yararsa.

 

Bəlkə, daşımağa haqlı deyilik,

Sevgisiz ürək də bədənə bir yük.

Heç nə ola bilməz sevgidən böyük,

Ürəkdə qarışqa gücü yaşarsa.

 

 

VULKAN

 

Susqunam, dilsizəm, sanki bir daşam,

Xəyalım göylərdə, yel qanadlıdır,

Mən öz xəyalımda, inanma, çaşam,

Atdığım hər addım ehtiyatlıdır.

Gümanım, sanma ki, dizdə sürünər,

Bütöv ümidlərim hey gilizlənib.

Uzaqdan dağlar da sakit görünər,

Altında çox güclü vulkan gizlənib.

Bəlkə də, hər şeyi danıb dönmüşəm,

Damarda dövr edən al qan kimiyəm,

Bilmirəm,bəlkə də, yanıb sönmüşəm,

Mən elə zirvədə vulkan kimiyəm.

Ürək hər kədəri özündə saxlar,

Qorxma məğrur-məğrur dayanışından,

Titrəyər dənizlər, alışar dağlar

Yatmış bir vulkanın oyanışından.

Yanıb sönə-sönə bərkiyən biri

Nə vulkandan qorxar, nə də lavadan.

Olsa da dünyanın neçə tədbiri,

Yalnız məhəbbəti duyar havadan.

 

 

MƏNİM ŞAGİRDİM

 

Zamanın əbədi şahidi kimi

Yazılar tarixin dastanı daşda.

Qəhrəman şagirdin hünəri haqda,

Kim yaza bilər kimüəllimdən başqa?!

Bəlkə də, çox şeyə çatmadı gücüm,

Mən bir kənd müəllimi, o da şagirdim.

Onu daha yaxşı tanıtmaq üçün

Diddim xatirəni hey didim-didim.

Sinifdə iyirmi şagirddən biri,

Çiynində elmtək müqəddəs bir yük

Görürdüm necə də can atır elmə,

Görürdüm arzusu özündən böyük.

Balaca əlindən tutaraq hər gün

Onu zirvələrə daşımalıydım.

Külüngüm,silahım qələm olsa da,

Sanki qayalıqda daş yonmalıydım.

Sevimli, gülərüz, cılız oğlanın

Öyrənmək həvəsi aşıb-daşırdı.

Hər gün yeni-yeni nəsə kəşf edir,

Hər gün damla-damla başqalaşırdı.

Neçə şagirdimin içərisində,

Diqqəti özünə cəlb edə bildi.

Bəzən səhv yazsa da cümlələrini,

Həyat dərslərində səhv eləmədi.

Bilmirəm balaca, kiçik ürəkdə

Mən necə yer tutdum, ya qala qurdum?

Mənmi qazanmışdım, ya o beləydi?

Özümə məhəbbət, qayğı da duydum.

Vətənə sevgisin yazmaq istədim,

Nə qələmə sığdı, nə də yazıya.

Fərhad ola gərək o məhəbbəti,

Dağlara həkk edə, daşa qazıya.

Mövzumuz Qarabağ! Ağırdır,bəli,

Sanki yer titrəyir, göy inləyirdi.

Xocalının adı çəkilən zaman

Balaca yumruğu düyünlənirdi.

O, yaxşı görürdü mövzulardakı

Qəmin ağırlığın, dərd hücumunu.

Mən isə görürdüm o gözlərdəki

Qisas hisslərinin qığılcımını.

Ədalət arayıb hər dərsimizdə,

Vətənin dərdiylə maraqlanırdıq.

Bütün haqsızlığa üsyan edərək

Tarixi keçmişi varaqlayırdıq.

Ədalət söylədim, bəli, Ədalət,

Vaxtında bu sözü dünya bilmədi.

Otuz il gözlədik haqq yerin tuta,

Otuz il millətin üzü gülmədi.

Biz haqq yolundaydıq bütün bu illər,

Dünya kaş vaxtında bunu biləydi.

Hamıya ədalət dərsini keçən

Mənim şagirdimin adı beləydi.

Ədalət həm mülkün təməli kimi,

Həm də övladlara verilən addır.

Ədalət olmayan dünyada sanki

Xoşbəxtlik sözü də insana yaddır.

Bu savaş qırx dörd gün davam etsə də,

Elə bil yüz ilin anını verdi.

Ədalət adıyla böyüyən bala,

Ədalət uğrunda canını verdi.

Savaş bu millətin alın yazısı,

Düşməni hər zaman qanda boğulur.

O qədər zülmə biz tuş gəlmişik ki,

Körpə də əlində qılınc doğulur.

Döyüşdü şir kimi,bir pələng kimi,

Vətəni ucadan uca eylədi.

Göylərdə ən gözəl çərpələng kimi

Süzdü səmalarda, yerə enmədi.

Mən necə təsəlli verim anaya?

Övlad ki ürəyin zərif simidir.

Müəllimə ikinci ana deyirlər,

Ədalət mənim də balam kimidir.

Vətənə bağlıydı ruhu, bədəni,

Ulu bayrağımla birgə dikəldi.

Bütün döyüşlərin öndə gedəni

Üçrəngli bayrağa büküldü, gəldi.

Qəlbimdə bir vüqar ,qürür duyuram,

Yox, yox anmıram ki, dərdlə ələmlə.

Bu dəfə qiyməti mən vermədim, yox,

Özü həkk elədi qızıl qələmlə.

Bəlkə də, bu qədər kiçik sanmayaq,

Hər uşaq  silahtək hey gilizlənir.

İndi düşünürəm, hər bir şagirdin

Qəlbində nə boyda Vətən gizlənir.

Nə var bu dünyada Vətəndən böyük?

İndi öz-özümə  deyə bilərəm:

Belə şagird üçün başını dik tut,

Deməli, dar gündəVətənə dayaq,

Vətənə gərəkli övlad böyütdük,

Əzmi,dəyanəti,sədaqətiylə

Əzdi, məhv elədi yağı düşməni.

Qoymadı daş qala daş üstündə,

Bu Vətən həmişə uca olacaq

İgid övladların başı üstündə.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.06.2023)