“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı şair, publisit Əkbər Qoşalının “Kurmanqazı - Ulu Qazax sənətkarının adı Qarabağ torpağında!” yazısını oxucularına təqdim edir.

Ötən ilin elə bu vədələrində Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevlə Qazaxıstan Prezidenti Kasım-Jomart Tokayevin qardaş ölkənin “Bİ-Group” Holdinqi tərəfindən Füzuli şəhərində uşaqlar üçün inşa ediləcək Kurmanqazı adına Yaradıcılığın İnkişafı Mərkəzinin layihəsi ilə tanış olmaları tarixi anlar idi. Füzuli şəhərində Yaradıcılıq Mərkəzinin tikintisi layihəsi Qazaxıstan Prezidentinin şəxsi tapşırığı əsasında qısa müddət içində hazırlanıb. Artıq 2 ha ərazidə məkan müəyyən edilib. Orada çağdaş memarlığa və Füzuli şəhərinin baş planına uyğun binalar, amfiteatr inşa ediləcək. Mərkəzdə uşaqların yaradıcılığını üzə çıxarmaq və inkişaf etdirmək üçün hər cür ortam olacaq.

Gəlin Qazax bavurlarımızın klassik bəstəkarı, instrumentalist və ulu el sənətkarı

Kurmanqazını yaxından tanıyaq: Kurmanqazı Sağırbayulı (Kurmangazy Sagyrbayuly (1823–1896) Bökey Ordasında (indiki Qazaxıstan Respublikasının Günbatar Qazaxıstan vilayətinin Bökeyorda rayonunda) kasıb Sağırbayın ailəsində anadan olub. Qazax xalqını təşkil edən üç jüzdən “Kiçik jüz”ün Bayulı nəslinin Qızılqurd tirəsindəndir. O, hələ uşaq yaşlarındaykən dombra çalmağa başlayıb. Kurmanqazıda erkən yaşlarından musiqiyə qarşı duyulan böyük həvəs və vurğunluq atası tərəfindən birmənalı qarşılanmasa da anası sevimli oğluna dəstək durub. Parlaq şəxsiyyət və güclü iradə sahibi olan Alka xanım oğlunun musiqiyə olan sevgisini düzgün dəyərləndirib, ona inanıb.

Kurmanqazının uşaqlığı çətin ortamlarda keçib (Ağır yoxsulluğun təsiri altında o, bir müddət (4 il) çobanlıq etməli olub). Bununla belə, Kurmanqazı doğma auluna gələn küyşiləri (musiqiçiləri) həvəslə dinləyirdi. O, qoşasimli dombranın səsinə aşiqdi; o, böyük çölün parlaq musiqiçisi Sokir Eszhanı dinləməkdən doymur, onun dombrasının “dil”ini, “din”ini anlayır, ona dərin vurğunluq içində, öz xəyallarını qururdu. Kurmanqazının doğma auluna gələn küyşilər sırasında ünlü küyşi Uzaközəlliklə seçilirdi və məhz o, gənc Kurmanqazının musiqiyə böyük marağını fərq edir, onun gələcəkdə parlaq sənətkar ola biləcəyinə inanır. Beləliklə, Kurmanqazı 18 yaşında doğma aulunu tərk edərək, (necə deyərlər, bir növ) dərvişanə yaşama – köçəri küyşinin “sərsəri həyat”ına başlayır. O, Bayjuma, Balamaysan, Baybaktı, Yesjan və Şerkeşkimi (o dövrün) ünlü dombraçılardan dərs alaraq, ustalığını inkişaf etdirməyə davam edir. Kurmanqazı ustadı Uzak ilə yaxın-uzaq ellərdəki müxtəlif sənət yarışlarında iştirak edir və görkəmli dombraçılar sırasına yüksəlməyi bacarır.

Kurmanqazının “Kişkentay” (“Кішкентай” – “Kiçik”) adlı ilk küylərindən (bəstələrindən) biri xalq üsyanına həsr olunub. O, xalqdan qopuq yaşayan, xeyirxahlıq damarı olmayan varlıları açıq tənqid etdiyi üçün təqib olunurdu. Haqsevər sənətkar bir neçə dəfə həbsə atılsa da, təslim olmayıb. O, Uralsk, Orenburq (və bəzi qaynaqlara görə İrkutsk) şəhərlərinin qazamatlarında tutulub (Onu da vurğulayaq ki, adıkeçən şəhərlərdə o vaxtlar qazaxlar və digər türk xalqları üstünlük təşkil edirdi. Qazaxıstan respublika olaraq qurulanda ilk paytaxtı Orenburq olub). Öz sənətkar həyatı boyunca, özəlliklə gənclik illərində təhqir və təqiblər görmüş Kurmanqazı bəstələdiyi“ Alatau” və “Sarıarka” küylərində (mahılarında) xalqın azadlıq düşüncələrini, qazax ellərinə dərin məhəbbətini təcalla etdirib.

Kurmanqazı Sağırbayulının davamçısı – Urallı jurnalist və şair Nikita Saviçev “Uralskiyevoyskovıyevedomosti” qəzetində yazırdı: “Sağırbayulınadir musiqi ruhuna sahibdir və əgər o, Avropa təhsili alsaydı, musiqi dünyasının bir saylı ulduzu olardı”...

Kurmanqazı 1862-ci ildə həmyerlisi – başqa bir böyük kuyşi Dəuletkerey ilə görüşüb, tanış olur. Hər iki dombra improvizəçisi bir-birini nəzərəçarpacaq dərəcədə təsirləndirib. Təsadüfi deyil ki, Kurmanqazı Dəuletkereyin “Bülbül” bəstəsini öz repertuarına daxil edib.

“Sınıracam”, “Sabah gedəcəm”, “Kisən akkan”, “Həbsxanadan qaçıb”, “Araba vurdu” və b. mahnılar Kurmanqazının ünlü əsərlərindəndir...

***

Kurmanqazının beşinci babası (çox güman ki), Baltabaylar nəslindən olan sənətkar olub. Onun yeddinci babası Ərşi isə odlu-alovlu danışığı, bəlağəti, natiqliyi ilə seçilən bir insan kimi tanınıb. O, Beriştirəsi ilə də sıx qohumluq bağlarına malik olub. (Qazax elinə qıraqdan basqılar zamanı igidliyi ilə seçilən Ağatay Batırın adı Beriş tirəsinin şüarı sayılıb; o vaxtdan Ötəmişbi, Mahambet Ötemisulu, İsatay Taymanulı təkcə Beriştirəsinin deyil, bütövlükdə qazaxların şərəfli oğulları olaraq sevilib).

Sənətkar fiziki ömrünün son illərini də şagirdlər tərbiyə etməyə və habelə ovçuluğa həsr edib. O, indiki Həştərxan vilayəti, Volodar qəzasının Altınjar şəhərində vəfat edib. Ruhu şad olsun!

Sənətkarın doğulduğu rayon hazırda onun şərəfinə Kurmanqazı adlanır. Qardaş Qazaxıstanın böyük oğlunun adı, onun vəfatından 126 il sonra Türk dünyasının, başqa bir böyük sənətkarı – Şərqin qüdrətli söz ustadı Füzulinin adını daşıyan rayonda da əbədiləşdirilir. Qazaxıstanın Qafqazdakı bavuru Azərbaycanın Füzuli şəhəri 44 günlük Vətən müharibəsinin gedişində (17 oktyabr 2020) azad olunan ikinci şəhərimizdir.

Kurmanqazı adına Yaradıcılığın İnkişafı Mərkəzində Füzulinin gələcək şən sakinləri, yetənəkli balalarımız dörd istiqamətə yararlana biləcək:

musiqi – vokal və xor oxuma;

çağdaş texnologiyalar;

sənət və yaradıcılıq (dulusçuluq, heykəltaraşlıq) və

idman, xoreoqrafiya...

Qardaşlığımıza xeyirli-uğurlu olsun! Belə bir düşüncəyə gəlmək, fikir hasil etmək, layihələndirmə aparmaq və gerçəkləşdirmək özlüyündə xeyirdir, uğurdur.

Paralellər

Kurmanqazının həyatı çox mürəkkəb idi, o, yeniyetmə və gənc yaşlarındaykən doğru ilə yanlışı ayırmağa, həyatda fəal mövqe tutmağa çalışırdı. Onun yeniyetməlik, gənclik illəri Çar Rusiyasının həyata keçirdiyi müstəmləkəçilik siyasətinin tüğyan etdiyi, qanlar axıdıldığı illərə düşmüşdü.

O, taleyin sərt üzünə sənətin gücü ilə çıxırdı.

Kurmanqazının həyat eşqi tükənməzdi və bu tükənməzliyi tərənnüm edirdi.

Kurmanqazının sənətkar şəxsiyyəti onun konseptual musiqiçi olması ilə səciyyələnir. Yalnız öz dövrünə qapanıb qalmamaq, nəsillərin taleyinə təsir edən  hadisələri, tarixi, çağdaşlığı və gələcəyin üfüqlərini öz yaradıcılığında təcalla etdirmək Kurmanqazının mənəvi təlabatına, sənətçi təbiətinə xas özəllik idi.

Kurmanqazının sənətkarlığı, onun malik olduğu sənətkar hünəri, ülvi ruhu yalnız özünü ifadə etmir, onu yetirən mühiti, mənsub olduğu xalqın mənəvi zənginliyini göstərir. Kurmanqazı təkcə öz sənəti ilə deyil, həm də Ömrü ilə doğma xalqının bütün keyfiyyətlərini, keşməkeşli dönəmlərdə xalqı diri tutan ruhu, xəlqi cəsarəti təcəssüm etdirir. Onun haqqında belə deyilir: şeirdə Məhəmbət (M.Ötəmişulu) kimi, elmdə Şokan (Ş.Vəlixan) kimi, döyüş meydanında Kenesarı (K.Kasımulı; xan) kimi şan-şöhrətə, var-dövlətə aldanmadan mərd yaşadı...

Füzili şəhərinin, Qarabağın, Azərbaycanın da taleyi keşməkeşli olub. Bəzən bir insanın ömrü bir şəhərin, ölkənin taleyinə oxşaya bilər. (Türk dünyası bir bütövdür, bizim ortaq keçmişimiz olduğu kimi ortaq gələcəyimizi düşünməyimiz, belə düşüncələrimizi gerçəkləşdirmək haqqımız var)! Şəhərlərin, ölkələrin və qardaşlığın (!) ömrü şəxsiyyətlərin, sənətkarların ömrü ilə zənginləşir, üfüq ötəsinə uzanır... Sənətkarlarımız, aydınlarımız kimi, şəhərlərimiz, Qarabağımız, Azərbaycanımız da çətin günlər yaşayıb, amma sınmayıb, dirəniş göstərib, hünər göstərib və Zəfər qazanıb. Qardaş Qazax xalqının mübariz sənətkar oğlunun adı Füzuli şəhərindəki yeni mədəniyyət ocağına çox yaraşacaq! Orada yetişən, qanadlanan yeniyetmə və gənclər Füzulinin, Qarabağın, Azərbaycanın gözəlliklərini bütün Türk dünyasına yayacaqdır!

Heç nə təsadüfi deyil! Azərbaycan Prezidenti, Müzəffər Ali Baş Komandan İlham Əliyevin Qazaxıstanın ən yüksək dövlət təltifi “Altın kıran” (“Qızıl qartal”) ordeni ilə təltif olunması da özündə rəmzlər və dərin məna daşıyır. Qardaş ölkənin ən yüksək ordenini dövlət başçımıza təqdim edərkən Qazaxıstan Prezidenti Kasım-Jomart Tokayev bu qürurverici tarixi sözləri dedi: “Qazaxıstanda Sizi görkəmli dövlət xadimi, bütün dünyada Azərbaycanı tarixi Zəfərə, Təhlükəsizlik Şurasının qətnamələrinə tam müvafiq olaraq ərazi bütövlüyünün bərpa edilməsinə gətirib çıxarmış şəxsiyyət kimi tanıyır, ehtiram bəsləyir, hörmət edirlər. Bu münasibətlə Sizi bu gün şəxsi görüşümüz zamanı təbrik etmişəm. Siz dövlətlərimiz arasında çoxtərəfli, çoxşaxəli əməkdaşlığın inkişafına böyük töhfə verirsiniz. Bütün qazax xalqı adından ehtiram əlaməti olaraq bu gün Sizə “Altın kıran” ordenini təqdim etmək istərdim”.

Dövlətlərimiz, dövlət başçılarımız var olsun!

Altın kıranın – Qızıl qartalın qanadlandığı göy üzü heç vaxt qaralmasın,

üfüqü heç vaxt daralmasın!

Füzulinin və Kurmanqazının ruhu şad olsun!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.08.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə Biri ikisində layihəsində bu gün Nəsr zamanıdır, sizlərə Məmməd Məmmədlinin “Zülmətdən doğan günəş” hekayəsi təqdim olunacaq.

Həyəcanla videonun başlanmasını gözləyirdim. Bilirdim ki, əməliyyata hazırlıq gedir. Gözüm tez-tez qolumdakı SEİKO saatında idi. Dörd dəqiqədən sonra kameranı yandırdılar. Əməliyyat otağında həkimi, beş nəfər köməkçisini və ağrıdan əziyyət çəkən yoldaşımı gördüm. Qadınların necə bir ilahi varlıq olduğunu həmin gün anladım.

***

Divanda uzanıb televizora baxırdım ki, yoldaşım otağa girdi:

– Aşkito, ürəyim sıxılır, elə bil havam çatmır.

– Onda gedək oppalara. Havaya çıxan kimi əhvalın yüksələcək.

– Kofe?

– Hə, gedək bulvarda kofe içək. Həm də dəniz havası udaq. İndiki halında gəzmək sənə hava-su kimi lazımdı.

Ömüşümün əhvalı pozulanda həmişə ona meşə fındıqlı kofe alıram. Özümə də birini götürürəm, amma yanında mütləq siqaret olmalıdır. Amma tüstü yoldaşıma pis təsir edir. Əlimi alışqana atan kimi o, məndən aralanır. O qədər kənara çəkilir ki, qıraqdan baxan bizim bir yerdə olmadığımızı düşünür.

Həmin gün hava şaxtalı olmasa da, külək belimi xəncər kimi kəsirdi. Ancaq hərəkət etdikcə bir tərəfdən qızınırdıq. Dəniz vağzalından gəzə-gəzə, sahilboyu “Dəniz Mall”a doğru getdik. Mən aradabir dayanıb fotokamera ilə xəzrinin üzünə duran zeytun və şam ağaclarını çəkirdim. Küləyin qəzəbinə gələn zeytun ağaclarışəkildə saçyolan qadınları xatırladırdı.

– Aşkito, soyuqdu, sonra çəkərsən, – yoldaşım arxasını küləyə çevirib kapüşonun altından məni səslədi.

Sürətimizi artırdıq və bulvarın adamsız xiyabanları ilə gəzə-gəzə Xalça muzeyindən sola burulduq. “Dəniz Mall”a daxil olanda bayırdakı soyuq yanvar ayını tamamilə unutduq, canımız qızdı, həm də içəridə təşkil olunan konsert proqramını izlədik. Sonra geyim dükanlarını gəzə-gəzə birinci mərtəbədəki kafedən yoldaşımın çox sevdiyi meşə fındıqlı qəhvə sifariş verdik. Ofisiant əlində kağız stəkana süzülmüş iki ətirli qəhvəni gətirən kimi yoldaşımın dodağı qaçdı.

– Ömüş, soyuqda kofe içməyin ayrı ləzzəti var ha, – dedim.

O da gülümsəyərək gözlərimə baxdı:

– Mən bilirəm sən nəyə görə onu bayırda içmək istəyirsən...

Dəniz tərəfdəki çıxışdan keçib yenidən yanvar ayına düşdük. Bir cüt göyərçin əlimizdə yem olduğunu zənn edib yanımıza qondu. Yoldaşım çevrilib onlara baxdı:

– Göyərçinləri heç sevmirəm, – deyəndə təəccübləndim.

– Nə üçün? – deyib əlimi alışqana atdım.

– Yaraşıqlı deyillər, görünüşləri pisdi, həm də çoxdular.

Bu zaman bir qağayı başımızın üstündə dövrə vurub üzü dənizə tərəf süzdü. Onun incə manevr etdiyini gözü alan yoldaşım nazla başını quşun getdiyi səmtə çevirdi.

– Amma qağayı... səviyyədir, görürsən necə incə quşdur?

– Bəs sən onun ayaqlarına fikir vermisən?

– Yox, necədir ki?! – təəccüblə məndən soruşdu.

– Ördək kimi ayaqları var, – deyib siqareti yandırdım.

Dalğaların sahilə çırpıldığı yerdə qağayılar qayaların üstündə qanadlarını açıb, lələklərini küləkdə qurudurdular. Bir neçəsi başımızın üstə dövrə vurur, sürahiyə, skamyalara qonub, qışqırışa-qışqırışa adamlardan yem istəyirdilər. Bizi görən kimi yan-yörəmizə yığışdılar.

– Gəl sənin qağayılarla şəklini çəkim, – deyib yoldaşımı fotokameramda kadra aldım.

Bir-iki foto çəkmişdim ki, ömüşüm əlləri ilə qarnını tutub həyəcanla mənə baxdı. Üzündəki ağrılı ifadədən narahat olsam da, ürəyimə ipisti sevinc doldu. Hava qaralmamış taksiyə minib evə qayıtdıq. Pilləkənləri qalxanda yoldaşımın yenidən sancısı tutdu. Birtəhər mənzilə çatdıq, divanda əyləşib vaxtı gözlədik. Gözüm saatda idi...

Yaşyarım olanda anamın mənə südlü manna sıyığı yedirtməsi yadıma düşdü. Eyvanda balaca “zayçik” taburetdə otuzdurub, özü də qapının arasında çöməlmiş halda, qaşıqla götürdüyü sıyığı üfürə-üfürə quş balasını yedirdən təki ağzıma qoyardı. O vaxtdan sevirəm bu yeməyi. Yəqin, mannaya görə bu epizod hələ də xatirəmdən silinməyib.

Yoldaşımın ağrıdan zarıldaması məni uşaqlıq xatirələrimdən ayırdı. Hiss etdim ki, vaxtdı. Ömüşüm bir anlıq ağrısını udaraq həyəcanqarışıq təbəssümlə üzümə baxdı:

– Aşkito, məni doğum evinə apar... deyəsən, bəbiş gəlir...

Cəld paltomu geyinib həyətə düşdüm. Binanın qarşısında dayanan taksilərdən birini blokun qarşısına çəkməyi xahiş etdim. Çox həyəcanlı idim. Necə də olmayım, axı ilk övladım dünyaya gəlirdi. Allahdan qızımın sağ-salamat dünyaya gəlməsini istəyirdim. Pilləkənləri qaça-qaça mənzilə qalxdım. Ömüşüm paltosunu geyinib dəhlizdəki oturacaqda məni gözləyirdi.

Qapını arxamızca bağladıq. Qolundan tutdum, mərtəbələri asta-asta endik.

Maşın doğum evinə yol aldı. Bizi qarşılayan tibb bacısı həkimə zəng vurub ömüşümü doğum otağına aparanda mən ödəniş etmək üçün kassaya yaxınlaşdım. Qolumdakı "SEİKO" saatına baxdım, 18:30-u göstərirdi. On dəqiqədən sonra həkim gəldi. Gözləri axırdı. Elə bil bütün sutkanı oyaq qalmışdı. Yaxınlaşıb yoldaşımın adını və soyadını dedim. “Həkim, bəbişimə kömək edin gəlsin” – deyəndə sönük bir təbəssümlə üzümə baxdı və bir söz demədən əməliyyat otağına qalxdı.

Doğuşu monitordan canlı izləmək üçün məni birinci mərtəbədəkı xüsusi otağa dəvət etdilər. Həyəcanla videonun başlanmasını gözləyirdim. Bilirdim ki, doğuşa hazırlıq gedir. Gözüm qolumdakı "SEİKO" saatında idi. Dörd dəqiqədən sonra kameranı yandırdılar. Əməliyyat otağında gözlərindən yuxu tökülən həkimi, beş nəfər köməkçisini və ağrıdan əziyyət çəkən ömüşümü gördüm. Qadınların necə bir ilahi varlıq olduğunu həmin gün, yanvarın 15-də anladım.

Nədənsə videonun səsini almışdılar. Bir gözüm həkimdə, o biri gözüm yoldaşımda qalmışdı. Onların hər bir hərəkəti mənimçün bir möcüzə idi. Elə bil səssiz kino izləyirdim. Bir anda gözlərimin önündən XIX əsrin sonlarında Lümyer qardaşlarının nümayiş etdirdiyi “Qatarın La-Syotaya gəlişi” lentiötüb keçdi. Mən də o dövrün insanları kimi qorxuyabənzər həyəcan hissi keçirirdim. “Aha, deyəsən, bəbiş gəlir. İndi ata olacam!” – işıq sürətilə düşündüm. Bəbişin başı görünəndə sevinməyə macal tapmamış yerimdə donub qaldım – həkim huşunu itirib, yerə yıxılmışdı. Bu zaman ekran ağardı, elə bil içərini duman basdı. “Nə baş verir orda?” – özümdən ixtiyarsız qışqırdım…

Görüntü yavaş–yavaş bərpa olunanda əməliyyatxanadakıların qorxu içində dağılışdığını gördüm. Ağappaq işıq zərbəsi çaxnaşma yaratmışdı. Yuxarı mərtəbədəkilər klinikanı tərk etməyə başlayanda təşviş dalğası mənə çatdı. Dəli kimi yuxarı götürüldüm.

Dəhlizdə bəbişin çığırtısı binanı tərk etməyə tələsən adamların səsinə qarışmışdı. İçəri girdim. Həkim yerdə sərili vəziyyətdəydi. İşıqlı dünyada gözünü açmağa qorxan qızımı qollarını özünə sıxıb çığıran yerdə görəndə ürəyim bir az rahatlaşdı. Möcüzə! Qızım həkimin köməyi olmadan, özü gəlmişdi dünyaya. Sevincimdən yoldaşımı səslədim:

– Ömüş!

Yoldaşım cavabında:

– Aşkito, uşaq necədi? – deyib zəif və narahat səslə xəbər aldı.

– Yaxşıdı, ömüş... – diqqətlə uşağa baxıb, – amma bir az qəribə görsənir – dedim.

– Bəbişi mənə göstər!

Uşağı əlimə alıb, göbəyini kəsmək üçün yan masada gözümlə kəsici bir alət axtardım. Qızımı əlimdən yerə qoymadan o biri əlimlə həkim qayçısını götürdüm. Göbəyini kəsib, yanağından öpdüm.

– Bu, bizim bəbişdi? Gözləri çox iridi, yupyumrudu, həm də bir-birindən çox aralıdı. Normal deyil elə bil…

– Ver mənə, qızımı görmək istəyirəm.

Uşağı qucağına qoyanda yoldaşım onu əlinə alıb bağrına basdı. Uşaq anasını tanıyırmış kimi səsini kəsdi.

– Əlbəttə, bizim bəbişdi, Günəşim mənim!

– Ömüş, klinikadakılar gediblər. Burda bizdən başqa heç kəs qalmayıb, – dedim.

Günəşi mələfə ilə bələdim, sonra da paltomu əynimdən çıxarıb onu arasına qoydum, yaxşıca bükdüm ki, soyuq dəyməsin. Yoldaşım qolumdan tutdu və biz asta-asta pilləkəni endik.

Bayıra çıxanda artıq gecə idi. Səhərdən əsən dəli külək binaların arasında qıvrılıb ərimişdi. Soyuqdan donan yoldaşım özünü mənə sıxdı:

– Aşkito, evimizə üçlükdə qayıdırıq...

Başımı yuxarı qaldıranda gözlərim qamaşdı. Havada fırlanan yadplanetli kosmik gəmi üzümüzə şəfəq saçırdı. Soyuq yanvar ayında qəlbimi isidən bu işıq lopası həyatımı büsbütün dəyişdi. Çünki o, bizə Günəşi hədiyyə etmişdi.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.08.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının oxucuları üçün professor, yazıçı, motivasiya spikeri Əlibala Məhərrəmzadənin “Ev tapşırığı: Uğur düsturunu tapacağıq” layihəsinin təqdimini davam etdiririk. Sizi liderlik nəzəriyyələri ilə tanış etməkdəyik.

«Liderliyin 21 inkaredilməz qanunu» kitabını – Con Maksvellin bu incisini, yəqin ki, oxumayan əz-əz liderə rast gəlmək olar. Rəsmən onun özünün, yaratdığı EQUIP və The John Maxwell Company təşkilatlarının bu günədək liderliyin sirlərini öyrətdiyi 5 milyon müdavimi var. Bu gün ABŞ-ın Vest Poynt Hərbi Akadesmiyasından tutmuş BMT-yədək, nüfuzlu Fortune 500 siyahısındakı əksər şirkətlər təmsil olunmaqla az qala hər bir qurumda Con Maksvelldən liderlik dərsi almış insanlara rast gəlmək olar.

Con Maksvellin təqdim etdiyi liderlik qanunlarının 21-nə də qısaca da olsa nəzər yetirməyimiz vacibdir. Belə ki, öz şəxsi həyatlarında və bizneslərində bu qanunlara əməl etməklə insanlar dərhal fayda əldə edirlər.

Bu kitab lider olmaq istəyən, liderlik eşqi ilə alışıb yanan şəxslər üçün liderlik karyerinə başlamaqçün bir tramplin hesab olunur. Eyni zamanda da o, təcrübəli liderə də liderlik xüsusiyyətlərini daha da yaxşılaşdırmaq imkanı qazandırır. Mən bu kitabdan bəhrələnənlərin siyahısını verməyəcəyəm. Ən azı onu deyə biləcəyəm ki, bu, şəxsən mənim stolüstü kitabımdır. Bu kitabı bir neçə dəfə oxumuş, yüz dəfələrlə də vərəqləmişəm. Bizə ilk baxışda sadə görünən bu mürəkkəbliklərdə birincilik əldə etməyin yolları o qədər asan, mənimsənilən halda göstərilib ki, o yolu getməmək, sadəcə günahdır. Yeri gəlmişkən, ev tapşırığımızda bu qanunları əzbərdən bilmək də yer alır!

Beləliklə, 21 qanun var. Hər gün onlardan biri ilə tanışlığının baş tutacaq. Bu gün sırada 10-cu qanundur:

10.Əlaqə qanunu

«Liderlər öncə ürəkləri tərpədirlər»

Ünsiyyət qurmaq bacarığı, hər bir kəslə dost ola bilmək qabiliyyəti qiymətli keyfiyyətdəir. Əsl liderlər gözəl bilir ki, insanları öz ardlarınca aparmaq üçün öncə ürəkləri tərpətmək lazımdır. Böyük liderlər həm ayrı-ayrı individlərlə, həm də insan qrupları ilə, kütləylə sıx əlaqə saxlamaq qabiliyyətinə malik olurlar.

ABŞ prezidentlərindən olan Ronald Reyqan Böyük Kommunikator təxəllüsünü auditoriyada harmonik anlaşma anlayışı yaratdığına, ayrı-ayrı fərdlərin ürəklərini tərpədə bilməsinə görə almışdı.

Qrupdakı insanlarla əlaqə yaratmaq üçün tezliklə hər bir insana müraciət etmək lazımdır. Liderin məqsədi onu əhatə edən adamlarla əlaqə qurmağın təşəbbüsçüsü olmaqdır.

***

Digər 9 qanunla isə ötən günlər tanış olmuşdunuz:

1.Tavan qanunu.

«Liderlik qabiliyyətini insanın effektivliyi müəyyənləşdirir».

Şəxsin liderlik effektivliyi tavanla xarakterizə edilir. Şəxsin insanları öz ardınca apara bilmək qabiliyyəti nə qədər azdırsa, onun potensial imkanlar tavanı da o qədər alçaqdır.

Liderlik keyfiyyətləri həmişə individuumun təşkilatda effektivlik tavanı yaratmasını təmin edir. Liderlik güclüdürsə, tavan da yüksək olacaq. Ölkə çətin duruma düşəndə yeni prezident, firma pullarını itirəndə yeni baş direktor, kilsə ziyarət olunmayanda yeni baş pastor, idman komandası ardıcıl məğlubiyyətlərə uğrayanda yeni baş məşqçi axtarışına çıxırlar. Liderliklə effektivlik arasındakı qarşılıqlı əlaqə ən çox idmanda özünü göstərir. Hər bir komandada istedadlar olur. Amma komandaların fərqini məşqçi və bir neçə əsas oyunçunun təmin etdiyi liderlik yaradır. Komandanın effektivliyini dəyişmək üçün məşqçi tərəfindən onun liderlik çəviyyəsini yüksəltmək lazımdır. Bax bu da fəaliyyətdə olan tavan qanunudar.

2.Təsir qanunu

«Liderliyin həqiqi ölçüsü təsirdir».

Əgər insan başqalarına təsir edə bilmirsə, heç vaxt öz ardınca adam apara bilməz. Əsl liderlik heç vaxt hansısa posta təyin olunmaqla baş tutmur, o, yalnız təsir edə bilmək qabiliyyətindən asılıdır.

3.Proses qanunu

«Lider bir gün ərzində deyil, günbəgün olurlar».

Liderə çevrilmək prosesi haradasa aksiya bazarında müvəqqəti kapital investisiyasına bənzəyir. Siz bir günə varidat toplamaq istəyirsinizsə, uğur qazanmağa əsla şansınız yoxdur. Burada ən vacib olan olduqca uzun məsafəyə qaçışda sizin gündəlik hərəkətlərinizdir. Liderlik – çox mürəkkəb məfhumdur. Onun olduqca çox aspektləri var: təcrübə, emosional güc, hörmət, insanlarla ünsiyyət təcrübəsi, nizam-intizam, perspektiv, uzaqgörənlik, vaxtında qərarvermə bacarığı, hücuma keçmə əzmi. Bunların hamısı qeyri-maddi şeylərdir, onları birdən-birə əldə etmək mümkünsüzdür. Məhz buna görə də liderlərə effektiv olmaq üçün belə uzun müddətlik möhkəmlənmə, güclənmə lazım gəlir.

Con Maksvell iddia edir ki, liderliyin bir çox aspektlərini o özü məhz uzun illərdən sonra 51 yaşında hiss etməyə başlayıb. Liderləri digərlərindən fərqləndirən əsas cəhətlər məhz öz bacarıqlarını inkaşaf etdirmək, yaxşılaşdırmaq qabiliyyətidir. Uğurlu liderlər öyrənməyi bacarır və sevirlər. Və öyrənmə prosesi onlarda ömür boyu davam edir.

«İnsan nəyi bilmədiyini bilmirsə, o inkişaf edə bilməz».

Liderlik – inkişaf qanunlarına tabedir.

4.Naviqasiya qanunu

«Gəminin sükanını hər kəs fırlada bilər, ancaq kursu tapmaq üçün lider lazımdır».

Bəzi şturmanlar limanı tərk etməzdən öncə bütün baş tutacaq səyahəti beyin süzgəclərindən keçirə bilirlər. Onlar gözəl bilirlər ki, lazım olan məntəqəyə çatmaq üçün nə qədər güc sərf etmək, komandaya ekspedisiyanın uğur qazanması üçün kimləri salmaq lazımdır. Onlar üfüqdəki maneələri hamıdan tez görürlər.

Lider elə bir şəxsdir ki, başqaları görəndən daha çox görür, başqaları duyandan daha çox duyur.

Bəzən eyni zamanda dörd təyyarənin məhv olmasından danışılır. Bu ona görə olur ki, qırıcı təyyarə dördlükdə sıx halda uçanda mütləq onlardan birinin pilotu aparıcı olur, lider olur. O, öndə gedir, digər üçü ardınca gedərək onun hərəkətlərini təkrarlayır. Bu təkrarlama sonadək, hətta lider sürəti itirib dağa çırpılanda belə davam edir.

Naviqatorlar üçün hər bir keçmiş uğur və uğursuzluq özlüyündə informasiya, müdriklik mənbəyidir. Uğurlar insana özünü daha yaxşı tanımağa, öz bacarıq və istedadına daha çox güvənməyə imkan verir. Uğursuzluqsa səhvləri görüb onların üzərində işləməyə, onları düzəltməyə imkan yaradır.

Naviqatorlar bir çox mənbələrdən informasiya toplayır, aşağı səviyyədə nə baş verdiyini öyrənmək üçün komanda üzvləri ilə daim təmasda olurlar. Onlar situasiyanı dərindən öyrənməyə çalışırlar.

«Əgər siz açıq gözlərlə fəaliyyət göstərməsəniz həyat daim sizə qurşaqdan aşağı gözlənilməz zərbələr vuracaq», - yazır müəllif. O yazır: «Optimizmlə realizmi, intuisiyayla planlaşdırmanı, inamla faktları balanslaşdırmaq çox çətindir. Amma yol göstərən lider kimi effektiv olmaqçün məhz bunlar vacibdir».

Con Maksvell kitabın bu bölümündə öz liderlik fəaliyyətində daim istifadə etdiyi strategiyanı da göstərib:

 - Bütün fəaliyyət ardıcıllığını öncədən düşünmək;

 - məqsədi lokallaşdırmaq və sistemləşdirmək;

 - prioritetləri ünvanlı korrektə etmək;

 - əsas personalı müəyyənləşdirib onu məlumatlandırmaq;

 - planın bəyənilməsi üçün vaxt rezervasiya etmək;

 - reallaşdırmaya fəal qoşulmaq;

 - gözlənilən problemlərə uyğunlaşmaq;

 - uğurları təbii şəkildə görmək və qeyd etmək;

 - hər gün öz planına nəzarət etmək.

Con Maksvellin naviqasiya qanununun əsas məğzi – hazırlıqdır.

5.     E.F.Xatton qanunu.

«Əsl lider danışanda insanlar ona qulaq asır».

Əsl lider təkcə vəzifəyə malik deyil, o, hakimiyyətə malikdir.

«E.F.Xatton» - maliyyə xidməti göstərən kompaniyadar. ABŞ-da belə bir televiziya reklamı var imiş bir zamanlar: Ağzınadək dolu restoranda iki nəfər maliyyə mövzusunda danışırmış. Biri deyirmiş ki, hansısa investisiya barədə filan şey eləmək lazımdır. Bu vaxt ikinci deyirmiş ki, hər şey yaxşıdır, amma mənim brokerim Xatton deyir ki... Həmin an səs-küylü restoranda lal sükut yaranırmış, hamı gözləyirmiş ki, ikinci personal Xattonun sözlərini söyləsin.

Maksvell məhz buna görə öz növbəti qanununu hamının qulaq asdığı Xattonun adı ilə adlandırıb.

Əgər siz əvvəl heç tanımadığınız insan qrupu ilə görüşə gedirsinizsə, cəmi beş dəqiqəyə onların hansının lider olduğunu sezə biləcəksiniz. Kiminsə sualı yarananda bütün qrup uzvləri kimə baxırlar? Kimin sözlərini gözləyirlər? Bax real lider odur.

Vəzifəcə lider birinci danışır, real lidersə sonda.

 - Həqiqi liderlik həmişə daxildən gəlir, xarakterin gücündə özünü göstərir;

 - Liderlik ətrafdakılarla yaxşı əlaqə qura bilmək, güclü çevrəyə malik olmaqdan qaynaqlanır; lazımi adamları tapa bilməklə əlaqələndirilir;

 - Lider çoxlu informasiyaya malik olur;

 - Liderlik intuisiya qabiliyyəti tələb edir;

 - Liderlik təcrübədən qaynaqlanır;

Maksvell Xatton qanununun məğzini dərk etməkçün liderlik arzusunda olan insana məsləhət görür ki, özü-özünə bu sualları versin:

 - Mən danışanda insanlar həqiqətənmi məni dinləyirlər?

 - Onlar bu mövzuda başqa birisinin də danışmasını arzulamırlar ki?

6.Möhkəm özül qanunu

«Liderliyin əsası etibardır»

Sistematik olaraq yaxşı qərarlar qəbul edən, öz hesabına qələbələr yazan lider komandasının etibar kreditini daim yüksəldir. O, hətta nöqsan buraxanda belə etibarına xələl gətirmir.

Özünə etibar qazanmaqçun liderdə kompetentlik, xarakter, habelə ətrafındakılarla əlaqə yaradıb müntəzəm bu əlaqəni saxlamaq bacarığı olmalıdır.

General Şvartskopf yazır: «Liderlik strategiya və xarakterin güclü birliyidir. Əgər siz bu iki keyfiyyətdən birindən imtina etməyə məcbursunuzsa, onda yaxşısı budur strategiyasız qalın».

Liderin xarakteri güclü olanda insanlar ona etibar edirlər, eləcə də onlarda çalışdıqları təşkilatın gözəl gələcəyinə böyük inamları yaranır. Güclü xarakter – liderin möhkəm özül üzərində bərqərar olması deməkdir.

Liderlər necə olur ki, özlərinə hörmət qazanırlar? Ağıllı qərarlar qəbul edəndə, öz səhvlərini etiraf edəndə, bir də ardıcıllarının, təşkilatının maraqlarını öz şəxsi maraqlarından üstün tutanda.

Liderin möhkəm xarakteri ardıcılları arasında ona etibar yaradır. Amma elə ki, lider ümidləri doğrultmur, o, insanları ardınca aparmaq qabiliyyətini itirir. Möhkəm özül qanunu məhz budur.

7.Hörmət qanunu.

«İnsanlar təbii şəkildə elə bir liderin ardınca gedirlər ki, o, onlardan güclü olur».

1820-ci ildə ABŞ-ın cənubundakı Merilend ştatında anadan olan Qarriet Tabmen adlı zənci qadın cəmi 30 yaşında liderə çevrilərək Peyğəmbərin şərəfinə Musa adlandırıldı. Xırda mehmanxanalarda döşəmələri silən, zibil daşıyan, hədsiz dərəcədə yoxsul olan, savadı olmayan, yeniyetməliyində iş yerində sahibkar tərəfindən başına dəmir parçası ilə vurularaq ağır zədə alıb sağlamlığını belə itirən bir qadının lider olmaq ehtimalı neçə faiz ola bilər? Əlbəttə ki, sıfır deyəcəksiniz.

O dövrdə qara dərililər cənub ştatlarında qul hesab edilirdilər. Bununla əsla razılaşmayaraq «ya azadlıq, ya ölüm» devizi ilə Tabmen şimala – Filadelfiyaya qaçır. Özü azad olur, ancaq Merilenddə qalan qohumlarını da azadlığa çıxarmaq fikri ilə yaşayır. Tezliklə gizli dəmir yolu vasitəsilə gedib onları da Filadelfiyaya gətirə bilir. Bundan sonra qadın hər bahar həyatı ilə risk edərək cənub ştatlarına gedib çox sayda zənciləri xilas edərək Şimala gətirməyə başlayır. O, qorxu bilməz birinə çevrilir, onun liderliyi isə get-gedə möhkəmlənir.

1850-1860-cı illərdə Qarriet Tabmen 19 dəfəyə Cənubdan 300-dən çox qul çıxara bilir, «mənim qatarım bircə dəfə də relsdən çıxmayıb», - söyləyən qadın xilas etdikləri arasında bircə nəfəri belə itirmir.

Cənubdakı ağ ağalar hətta onun başına 12 min dollar pul da qoyurlar. Bununla belə, onun gözünü qorxuda bilmirlər. Tabmenin şöhrəti get-gedə artır, o, Amerika tarixinə ən çox qulun azadlığına nail olmuş insan kimi düşür.

Tabmen şimalda təşkil edilən iclaslarda iştirak edir, onu tək zəncilər deyil, bütün cəmiyyət lider kimi tanımağa başlayır. Hətta Avraam Linkoln hökumətində dövlət katibi olmuş Frederik Duqlas, senator Uilyam Syuard, məşhur inqilabçı Con Braun belə bu qadından liderlik sirlərini öyrənirlər.

Beləliklə, əslində lider olmaqçun heç bir perspektivi görünməyən Qarriet Tabmen inanılmaz gücü və təsiretmə qabiliyyəti ilə liderə çevrilir. Səbəb sadədir: insanlar onların özlərindən güclü olan liderin ardınca gedirlər. Heç vaxt olmur ki, insanlar kiminsə ardınca elə-belə getsinlər. Onlar, liderliyinə hörmət etdikləri adamların ardınca gedirlər.

8.İntuisiya qanunu

«Liderlər hər şeyi liderlik prizmasından qiymətləndirirlər».

Reallıq belədir ki, məhz lider intuisiyası görkəmli liderləri yaxşı liderlərdən fərqləndirir. Lider gərək situasiyanı oxusun və instinktiv olaraq hansı hərəkət variantını seçəcəyini bilsin.

Bəzi insanlar liderlik xüsusiyyətləri ilə doğulurlar. Onlarda liderlik intuisiyası da anadangəlmə olur. Bəziləri doğulanda heç bir liderlik instiktinə malik olmurlar, amma yaşadıqca liderlik keyfiyyətlərini əxz edirlər. Eləcə də liderlik intuisiyası onlara sonradan gəlir.

İntuisiya liderlərə liderliklə bağlı bir çox gizlinləri oxumağa kömək edir. Liderlər cari situasiyanı oxumağı bacarırlar. Liderlər tendensiyaları oxumağı bacarırlar. Liderlər öz resurslarını oxumağı bacarırlar. Liderlər öz adamlarını oxumağı bacarırlar. Və nəhayət, liderlər özlərini oxumağı bacarırlar.

Liderlik elmdən daha çox incəsənətdir.

9.Maqntizm qanunu

«Siz özünüz kimi olanları cəzb edirsiniz»

Effektiv liderlər həmişə yaxşı adamları axtarırlar. Bu, əksər hallarda məhz onların özlərinə bənzəyən, onlara lazım olan xarakterə malik olan, onlardakı keyfiyyətlərə malik olan adamlar olur. Məhz maqnetizm qanunu da budur: siz özünüz kimi olanları cəzb edirsiniz.

Pessimist və optimistlər az halda bir-birini cəzb edə bilər. Daha çox, yaşıdlar bir-birini cəzb edə bilirlər. Sosial mənsubiyyət, əlaqələr və ətraf da cəzbetmədə rol oynayır.

İnsanları həm də eyni mənəvi dəyərlər cəzb edə bilir. Başqa bir cəzbetmə obyekti – həyat təcrübəsidir.

 “Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.08.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Dünya ədəbiyyatından seçmələr rubrikasında sizləri tatar yazıçısı Rabit Batullanın “Canından can ver” hekayəsi ilə tanış edəcək. Hekayəni Azərbaycan dilinə türkoloq Məleykə Mirzəli çevirmişdir.

Rabit BATULLA

(Роберт Мөхлис улы Батуллин) –

yazıçı, dramaturq, tərcüməçi, rejissor

1938-ci il martın 26-da Tatarıstanın Zəy rayonunun Tübən Lojı (Olıjı) kəndində müəllim ailəsində anadan olub. Uşaqlığı Şikmamaevo kəndində keçib. 1956-1961-ci illərdə Moskvada M.S.Şepkin adına Teatr məktəbinin aktyorluq şöbəsinə daxil olub. Məktəbi bitirdikdən sonra Əliəsgər Kamal adına Tatar Akademik Teatrında aktyor kimi çalışıb, eyni zamanda rejissorluğa böyük maraq göstərib.

1963-cü ildə ona Kazan Kukla Teatrının direktoru, həmçinin Kazan Televiziya Studiyasının Uşaq redaksiyasının direktoru vəzifəsi təklif olunub və burada onun ədəbi yaradıcılığa marağı güclənib. Uşaqlar üçün müxtəlif əsərlər yazmağa başlayıb. 1968-ci ildə Tatarıstan Yazıçılar Birliyinin üzvü olub.

1977-79-cu illərdə M.Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutunda Ali Ədəbiyyat Kurslarında oxuyub. Sonra Kazan Teatr Məktəbində müəllimlik etməyə başlayıb.

Tatarıstan Xalq yazıçısıdır. Abdulla Tukay adına Dövlət Mükafatına layiq görülmüş müəllifin indiyədək 88 kitabı nəşr olunub. Kazanda yaşayır.

Əsərlərinin bir qismi qardaş türkcələrə uyğunlaşdırılıb, habelə ruscaya, ingiliscəyə və Qafqaz dillərinə çevrilib.

CANINDAN CAN VER

         Onunla qonşu idik. Uşaqlığımız, gəncliyimiz Kazanın Nəsiri küçəsində keçmişdi. Qonşumun ləqəbi Dulat, yəni “dəli at” idi. At kimi çılğın, tez özündən çıxan, dəli-dolu təbiəti vardı. Dulat Rəssamlıq Akademiyasına, mənsə universitetin jurnalistika bölümünə daxil oldum. Sonradan onun ailəsi şəhər mərkəzinə köçdü. Amma bizim əlaqəmiz qopmadı. Boş vaxtlarımızda həmişə birlikdə olurduq; rəsm sərgilərində, tamaşa premyeralarında, onun emalatxanasında görüşürdük.

         Dulat mahir rəssam idi. Akvarel, yağlı boya, kömür və oyma texnikasını yaxşı öyrənmişdi. Ondakı istedad başqasında olsaydı, dövlətdən sifarişlər alıb yerinə yetirər, dolanışığını düzəldib kef edərdi. Amma Dulatın təbiəti elə deyildi. Çox hərəkətli, ipinin üstünə odun yığılmayacaq tipdən idi.

         Dulatdan da sifariş yan keçmədi, ona da verildi; ətli qolları, kök üzü ilə “Zirvəni fəth edən  donuzçular” adlı rəsm əsərini sıxıla-sıxıla yaratmışdı. O, bir dəfə yarızarafat, yarıəsəbi:

– Donuz şəkilləri çəkə-çəkə mən özüm də donuza döndüm, qardaş, – demişdi.

         “Zirvəni fəth edəndonuzçular” tablosu üçün dövlətdən yaxşıca pul da almışdı. Ondan sonra “Elmetin şölələri” adlı bir rəsm çəkdi. O rəsmi Yeni Pismən dağının zirvəsinə çıxıb çəkmişdi. Aşağıda adı dəyişdirilib Leninoqorski şəhərinə çevrilən Yeni Pismən kəndini, ondan o tərəfdə üfüqdə torpağın qanını soran “durnaları” görürsən. Bu “durnaların” sağında və solunda isə təbii qaz alovlanıb yanır...

         Dulatın bu iki rəsmini sərgi salonunun ən gözəl yerindən asdılar. İncəsənət qurumları həm sərginin açılışında, həm də bağlanışında Dulatın işini yüksək qiymətləndirdilər. Sərgidən sonra verilən fasilə zamanı əllərində şampan qədəhləri tutmuş insanlar onun yanına gələrək təbriklərini çatdırdılar. O vaxt Dulat mənə:

– Gəl dostum, yaxşısı budur, emalatxanaya gedək, öz arağımızı içək! – dedi. Biz oradan getdik.

         Dulata bu rəsmlərə görə sanballı məbləğdə pul verdilər. Onu bu cür rəsmləri çəkməyə yoxsulluq məcbur etmişdi. O, əməyinin haqqını almışdı və aldığı pulu sağa-sola xərcləyirdi. Amma Dulatın əhvalı günü-gündən pisləşirdi. Onu daxilən nəsə əzirdi. Nəsə onu dəhşətli dərəcədə narahat edirdi. Çox çəkmədi ki, Dulat içkiyə qurşandı.

         Mən bunun səbəbini təxmin edirdim. O, çəkdiyi rəsmlərdən çox narazı idi.

         Müsəlman tatar kəndlərindəki ilxı fermalarını ləğv edib, yerində donuz fermaları quraraq tatar qadınlarını donuz çoşkaları saxlamağa məhkum etmişdilər.

         Elmet ətrafında neft çıxarılması tatar xalqının fəlakətinin başlanğıcı olmuşdu. Bununla SSRİ-nin başqa yerlərindən Tatarıstana tatar olmayan millətlər axın etdilər. Tatar kəndlərinin cəmləşdiyi yerlərdə yeni şəhərlər salınmağa başladı. O şəhərlər tatar kəndlərini uddu. Bu gün minlərlə kubmetr təbii qaz yandırılıb göylərə sovrulur. Neft torpağı məhv eləyib. Bulaqlar quruyub. O köhnə dupduru çeşmələrin suyundan bu gün neft tamıgəlir. Kəndlər içməli suya həsrət qalıb. Dulat Daqaşevin rəsmlərində tərrənnüm olunan, öyülən bunlar deyildimi? O, “Elmetin şölələri” rəsmini çəkməklə öz vicdanını satmışdı.

         Emalatxanaya gəldik. Qədəhləri ağzınacan araqla doldurduq. İçkinin dəmi Dulatın başına vuranda öz-özünə donquldanmağa başladı:

         – Dost, bilirsənmi, özümdən zəhləm gedir! İyrənirəm özümdən! Güzgüyə baxıram və üzümə tüpürürəm! Tfu Dulat Daqaşın sifətinə! Beş qəpiklik adam deyil! Xaltura lənətə gəlmiş iblisdir, barmağını versən, əlini, əlini versən, başını udar sənin...

         Hökumət Muxtar Respublikanın yaranmasının hansısa ildönümü münasibətilə Moskvada Tatarıstan rəssamlarının sərgisini təşkil etməyi qərara almışdı. Rəsmlər Moskvadan gələn önəmli heyət nümayəndələri tərəfindən seçilmişdi. Sərgiyə aparılan əsərlər arasında “Elmetin şölələri” da var idi. Sevin, havaya uç! Bu, şöhrət qapılarının açılması, böyük pullar demək idi!

         Rəsmləri Moskvaya gedən qatara yükləmək üçün hazırlıq başlayanda Dulat Daqaşın “Elmetin şölələri”nin yoxa çıxdığı bəlli oldu. Kim götürmüşdü? Niyə oğurlayıblar? Bunu heç kim bilmədi. Şəkli axtarmaqdan milislərin ayaqlarında taqət qalmamışdı. Sonda sərgi üçün seçilən əsərlər “Elmetin şölələri” olmadan Moskvaya yola salındı.

         Moskvada bu sərgiyə gələn rəssamlıq sənətinin nüfuzlu tənqidçiləri, mütəxəssislər, Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin nümayəndələri sərgini kəskin tənqid elədilər:

         – Tatarıstanda zəngin neft yataqları var. İnsanlar orada qarışqa kimi işləyirlər. Rəssamlar öz rəsmlərində neftçilərin əməyini lazımi səviyyədə əks etdirməmişlər. Oradakı məşhur qazmaçıların portretləri haradadır? Qazma qurğuları haradadır? Asfalt yollar haradadır?

         Bu ağır tənqiddən sonra Tatarıstan rəssamları dəstə-dəstə Elmet və Bögölməyə yaradıcılıq ezamiyyətinə axışdılar. Ədəbiyyatı, jurnalistikanı neft basdı. Biz hələ də həmin neftdən təmizlənə bilməmişik.

         Prokurorluq “Elmetin şölələri” tablosunun oğurlanması ilə bağlı istintaqı genişləndirib şəhərin dörd yanında axtarışları davam etdirdi. Ancaq heç bir iz tapa bilmədi. Beləliklə, bu təhqiqat işi xətm olundu.

         Mən, təbii ki, bunun Dulatın əməli olduğunu təxmin etmişdim. Dulatın kefi, həqiqətən də, yerinə gəlmişdi. O, rəsm çəkə-çəkə əvvəlki kimi deyinməyə davam etsə də, üzündə təbəssüm peyda olmuşdu. Amma mən bu dəyişikliyin sirrini özündən soruşmadım. Xeyli keçəndən sonra Dulat özü açıldı:

         – Mən onu bıçaqla parçalayıb İdil çayına atdım. Buyurub çaydan çıxartsınlar, Həştərxan sərgisinə qoysunlar!

Mən dinmədim.

         – Niyə gülmürsən?

         – Heç gülməli deyil! Sən cinayət törətmisən!

         – Nə cinayət törətmişəm ki? Öz əsərimdir. Ataram da, kəsərəm də! Kimə nə dəxli var?

         – Amma o artıq sənin əmlakın olmaqdan çıxmışdı. Hökumətin, Mədəniyyət Nazirliyinin və nəhayət, xalqın əmlakı idi! Sən onun pulunu almışdın! Əgər bu işi sənin etdiyini bilsələr, səni tutub dama basacaqlar. Rəsmin pulunu sənə ödətdirəcəklər. Sənin bu əməlinin adı açıq-aşkar vicdansızlıqdır, dostum. Pulunu gözəlcə yedin, üstündən su içdin, sonra da rəsmi cırıb atdın.

         Dulat birdən ayıldı. Mənə baxdı. Baş verənlər onu təəccübləndirmişdi. Qapı ilə divar arasında var-gəl etməyə başladı. Onsuz da dağınıq olan saçını iki əli ilə lap darmadağın etdi:

         – Ödəyəcəm, – dedi qəfildən. – Ödəyəcəm!

         Amma pulun çoxunu artıq xərcləmişdi. Oturacağı qaldırdı, altından kiçik bir qutu çıxardı. Qutudan bir qədər pul götürüb: 

         – Bax budur, pul buradadır, – dedi və pulu saymağa başladı. Təlaşla saydıqdan sonra: – Yarısı gedib, – dedi. – Bir yerdən tapıb üstünü düzəldərəm. Amma borclu qalmaram.

         Atasına maşınını satdırdı. Ondan-bundan borc alıb rəsm əsərinin pulunu topladı və birbaşa Mədəniyyət Nazirliyinə getdi.

         Nazirlik bir-birinə dəydi! Ölkə bu xəbərlə sarsıldı! Milis, prokurorluq əl-ayağa düşdü. Rəssamlar qəzəbləndi! Jurnalistlərin bu qeyri-adi hadisə haqqında yazmaqdan barmaqları az qalırdı qabar bağlasın.

         Dulatın işi məhkəməyə çıxarıldı. Hökm oxundu. Oğurluq! Cinayət! Sosialist əmlakını dağıtmaq! Məkrli xuliqanlıq!

         Dulat üç il müddətinə azadlıqdan şərti məhrum edildi. Məhkəmənin də bütün xərcləri onun üstündə qaldı. Rəssamlar İttifaqından  qovuldu. Emalatxanasını  əlindən aldılar. Dulat beləcə lüt-üryan ortada qaldı.

         Emalatxanadakı bütün əşyalarını bizim anbara daşıdıq.

         Narahatlıq verməmək üçün valideynlərinin yanına qayıtmadı. Qalmağa yeri olmadığından həyətimizdəki sahibsiz anbarı ona verdik. Birlikdə təmizləyib təmir etdik. Elektrik çəkdik. Ucuzluq bazarından soba aldıq. Yandırmaq üçün odun hazırladıq. Tək pəncərəli dördkünc otaqda qalmaq üçün yaxşı-pis bir yer sahmanladıq.

         Həmkarlarının yanına gedəndə kimisinin ona yazığı gəlirdi, kimisi də satqıncasına gülürdü. Bəzi riyakarlar da:

– Sovetin düşməni, antisovetçik! – deyib ona söz atmağa başlayırdılar.

         Bundan sonra Dulat daha anbardan çölə çıxmadı.

         Aldığı bu dərin yaradan sonra özünü uzun müddət toparlaya bilmədi. Bu arada mən ona rəsm kağızı, müxtəlif boyalar, karandaşlar gətirirdim. Ümid edirdim ki, o, yenidən şəkil çəkməyə başlayacaq.

         Zaman keçdikcə Dulat qarşısındakı kağıza qara qələmlə nəsə çəkməyə başladı. Daha sonra boyalara üz tutdu. Rəssama can gəlmişdi. Çəkdiyi şəkilləri də çox bəyənirdim.

         Amma Dulat o gözəl tabloları qəzəblə cırıb atırdı. Gördüklərim mənim qəlbimi yandırırdı.

         – Niyə cırdın? Necə gözəl idi axı! – deyərək yerdəki kağız parçalarını toplayırdım.

         – Gözəl deyil, – deyirdi.

         Təkrar işə girişirdi, təkrar iztirablı gecələri başlayırdı.

         Bir gün mənə dedi:

         – Dostum, bilirsən nə deyəcəm, mənim ilham pərim yoxdur. Hardan alsın şeiri şair, olmazsa ilham pərisi?

         Həqiqətən də, Dulatın könlünü fəth edən bir qız olmamışdı.

         Həmin gündən sonra uzun müddət görüşmədik. Bir-iki dəfə “emalatxana”sına gəldim. Amma qapısı kilidli idi. Bəlkə də, qapını heç açmamışdı. Özünü rəsmlərinə vermişdi, var gücü ilə çalışırdı, hər halda.

         Bu hal iki-üç gün belə davam etdiyinə görə narahat oldum. Qulağımı qapıya tutub içərini dinşədim. Səs-səda yox idi. Qapıya gup-gup vurmağa başlamışdım ki, içəridən donqultusu gəldi.  Oh, Allaha şükür, sağdır! Dulatın  qapını açması ilə gedib yatağa sərilməsi bir oldu. "Səni, Xorasan tənbəli!" deyə qışqıracaqdım ki, heyrətdən ağzım açıq qaldı.

         Molbertdəki rəsmdən gözəl bir qız mənə baxırdı. Bu, atın boynuna sarılmış amazon idi. Onun paltarı, çiynindən aşırdığı qılınc kəməri, atın cilovu, yəhəri, yüyəni ən xırda təfərrüatına – kirpiklərinə qədər çəkilmişdi. Elə bil gerçək idi. At canlı kimi idi, deyərdin, şahə qalxacaq, qız isə sanki səninlə danışmağa başlayacaqdı. O qədər gözəl idi ki, bu gözəlliyə vurulmamaq mümkün deyildi. Şairin təbirincə desək, o qədər gözəldir ki, hətta sevgidən də qorxursan. Rəsmin alt küncündə “Çöl qızı Süyümbikə[1]” yazılmışdı.

         Gözümə buna oxşar başqa rəsmlər də sataşdı. Nitqim tutulmuşdu. Özümü Orta əsrlərdə, ondan sonrakı yüzilliklərdə yaşamış tarixi qəhrəmanların rəsmlərinin sərgiləndiyi qalereyada hiss edirdim.

         Nə qədər qalmışdım mən bu sərgidə, xatırlamıram. Dostumun yorğunluqdan dərin yuxuya getdiyini görəndə isə sakitcə qapını çəkib örtdüm və anbardan çıxdım.

         Dulat üç gün, üç gecə yatandan sonra çölə çıxdı. Gərnəşdi və:

         – Qardaş, gəl, – dedi. – Kaban gölünün kənarında gəzişib gələk. Hərəkətsizlikdən oynaqlarım pas tutdu...

         Mən bu təklifi sevinərək qəbul elədim. Dulat həyat dolu, coşqun dəniz kimi idi. Orada gəzərkən gələcək planlarını alovlu şəkildə danışmağa başladı. Mənsə ondakı bu gözəl dəyişikliyə daxilən çox sevinirdim.

         Anbara döndük.

         – Anbar demə, dostum! Bura emalatxanadır! Baxsana, mən burada necə gözəl rəsmlər çəkdim, – dedi.

         Dulat rəsmlərin üstünə örtük saldı. Təkgözlü elektrik sobasında çay dəmlədik. Anam peremeç[2] bişirmişdi. Tez evə qaçıb xeyli peremeç gətirdim. Qaynar peremeç  dostumun ağzını yandırsa da, ikisini iştahla gözünə təpdi. Üstündən də çay qurtumlayıb içdi. Tərləmiş üzünü dəsmalla sildi və xoş bir əhvalla mənə dönüb:

         – Can dostum, bilirsənmi, mən xoşbəxtəm! – dedi.

         Kaban gölünün sahilində gəzərkən onun nəsə demək istədiyini sezmişdim. Oradakı söhbətlər, əslində, bundan xəbər verirdi. Amma işin öz axarı ilə getməsini istədim. Onun özünün danışmasını gözlədim.

         Dulatın gözləri par-par parıldayırdı. Sonda özünü saxlaya bilmədi:

         – Qardaş, bir gün qapımı bağlamağı unutmuşdum. Yenicə yuxuya gedirdim ki, kimsə içəri girdi. Küçəmizdən birinin olduğunu düşünərək çarpayımdan qalxdım. Bu nədir? Qarşımda gözəllər gözəli biri dayanmırmı? Zöhrə ulduzu kimi cazibədar qız! Nə Andreyin ağlını başından alan Polşa gözəli, nə Miloslu Venera, nə də dəniz köpüyündən doğulan, uğrunda müharibə gedən gözəl Helen; and içirəm ki, heç biri onun kölgəsi ola bilməzdi. Bu otaqdakı yeganə oturacaqda, indi sənin oturduğun stulda əyləşdi. Mən hələ də çarpayımda otururdum. Nə deyəcəyimi, nə edəcəyimi bilmirdim. Necə soruşum “Sən kimsən, haradan gəlmisən?” Dəli kimi yorğanıma sarılıb yerimdə oturmuşdum. Həmin vaxt gecənin qonağı olan qız özü danışmağa başladı. Ah, dostum! Onun səsi yoxdumu, nəyə bənzədim, bilmirəm?! O könül oxşayan, ürəkaçan sehrli səs mənə dedi:

         – Üzr istəyirəm, Dulat bəy! Çox gec narahat edirəm sizi. Gündüzlər çalışırsınız. İşinizə mane olmaq istəmədim. Ona görə gecə vaxtı gəlməyi seçdim.

O da elə sənin kimi mənə yaxın oturdu. Onun dadlı qoxusunu, bədəninin hərarətini hiss edirdim, o da mənim hərarətimi hiss edirdi.

– Bağışlayın, – dedim, – şalvarımı geyinim.

– Yox, yox! – Gözəl qadın dedi. – Geyinmək lazım deyil, axı mən sizin ilham pərinizəm. Alın məndən ilhamınızı. Bəs şair necə deyir: “Hardan alsın şeiri şair, olmazsa ilham pərisi?” Mənim adım İlhamiyədir.

         – Oo! Nə gözəl addır – İlhamiyə! Mənimki də Dulat!

         – Adınızı bilirəm. Rəssamlar İttifaqının üzvlüyündən çıxarıldığınızdan da, emalatxanadan qovulduğunuzdan da xəbərdaram.

         Sonra oturub çay içdik. Göz-gözə baxışdıq. Ah, o dəqiqələrin şirinliyi, ah, o anların doyulmazlığı... Başa sala bilmərəm səni, dostum!

         İlham pərim könlümü oxşayan səsiylə:

         – İndi gələk əsas məsələyə! İlk çəkdiyin rəsmlər nə üçün xoşuna gəlmirdi sənin, bilirsən? – soruşdu.

         – Nə bilim? Elə bil onları çəkən mən deyildim.

         – O rəsmlərdə can yox idi, ona görə. Cansız rəsm ölü doğulmuş körpə kimidir. O rəsmlərdə niyə can yox idi? Çünki sən onlara öz canını verib könül dolusu çəkmirdin. Sırf məcburiyyətdən, dolanışıq dərdindən robot kimi çəkirdin. Portret çəkərkən canından bir parçanı rəsmə verməlisən ki, sən öləndən sonra da o rəsm yaşasın!

         Ona heyranlığımın həddi-hüdudu yox idi! Gözəlliyi ilə yanaşı, zehni də aydın və tərtəmiz idi. Belə bir dilbəri necə sevməmək olar? Biz yenidən eşq gəmisinə minib xoşbəxtlik dənizində səyahətə başladıq.

         Sonra yenidən çay içmək üçün qalxdıq.

         – Əzizim! Sənin əsas mövzun yoxdur. Mövzu deyəndə, yəni üslub, stil, varlıq, istiqamət, məqsəd. Rus şairi Aleksandr Blok bütün şeirlərini platonik məhəbbətlə sevdiyi bir insana yazmışdı. Məşhur rəssam İvan Şişkin meşə rəsmlərini çəkməkdən doymadı...

         – Mənim ustadım İlhamiyədir.

Mən Dulatın sözünü kəsdim:

         – Bir dəfə gələndə mənə də göstərərsənmi məşuqəni? – dedim.

         – Bax budur, “Çöl qızı” tablosuna işarə etdi. – Aç, bax. Mən onu  çəkmişəm.

         Örtüyü qaldırıb tabloya baxdım. Gözəl! Həqiqətən də, çox gözəl idi o qız, buna söz ola bilməzdi. “Çöl qızı” ilk gördüyümdən daha gözəldi. Baxışları daha canlı olmuşdu. Bəlkə də, mənə elə gəlirdi. Bəlkə də, fikrimdəki dəyişikliyə görə idi. Rəsm dəyişməyib, amma mən dəyişmişəm, kim bilir, bəlkə də, onu belə sevmək istəyim şəkli dəyişmişdi. Sevmədiyin adamın yaxşı xüsusiyyətini görə bilməzsən. Çünki onun yaxşı tərəfini görmək istəmirsən. Sevdiyin insanın da eyiblərini görmürsən, çünki görmək istəmirsən. Amma mən bu “Çöl qızı”nda tək bir qüsur tapdım. Həddindən artıq gözəl idi!

         Dulat üzümə maraqla baxırdı. Tablonun məndə oyatdığı təəssüratı gözümdən oxumaq istəyirdi.

         – Deməyə söz tapa bilmirəm. Sənə həsəd aparıram, dostum. Mən də sənin kimi olmaq istərdim! Tatar rəssamlıq sənəti yeni ixtiraların, kəşflərin və möcüzələrin astanasındadır! – dedim.

         “Bahadır” adlı tablo da eynilə belə idi. İlk gördüyümdən bəri daha yaxşı idi.

         – Tanıdınmı bunu? – Dulat dedi.

         – Yapança Bahadır.[3]

         – Doğru! Düz tapdın. Bu odur!

         “Çöl qızı” rəsmində sərtlik ilə həlimlik iç-içədir, bu rəsmdə isə sərtlik və fədailik daha qabarıqdır.

         O günlərdə Rəssamlar İttifaqı yağlı boya rəsmlərinin müsabiqəsini elan etmişdi. İştirakçılar müsabiqəyə təxəllüsləri ilə qatılacaqdı. Biz müsabiqəyə Dulatın “Çöl qızı Süyümbikə”, “Bahadır” rəsmlərini göndərdik. Dulat müsabiqədə “Yetim” təxəllüsü ilə iştirak elədi. Müsabiqə uzun çəkdi. Bir ildən çox vaxt keçdi. Nəhayət, nəticələr açıqlandı: Yetimin hər iki tablosu birinci olmuşdu. Və rəssamın əsl adının yazılı olduğu çanta açıldı. Nəticə:

         – Yetim: Dulat Daqaş!

         Salonda böyük bir səssizlik yarandı.

         – Dulat Daqaş! – deyə aparıcı təkrar etdi.

         Dulat ağır-ağır səhnəyə doğru getdi. Bu zaman biri:

         – Təbriklər, Dulat! Maşallah! – deyə qışqırdı. Salon onu alqışlamağa başladı.

         Bu hadisə rəssamları, dövlət adamlarını təəccübləndirmişdi. Bəziləri Rəssamlar İttifaqından qovularaq məhkəmə tərəfindən cəzalandırılan Dulatın qəfil yüksəlməsinə qəzəbləndi, bəziləri sevindi, bəziləri də heç əhəmiyyət vermədi.

         Dulatın həyatında yeni bir sənət dövrü başlamışdı. İndi o, var gücü ilə rəsmlər çəkirdi. Artıq onun Rəssamlar İttifaqında hörməti var idi. Xarici ölkələrdə keçirilən sərgilərdə onun portretləri divardan düşmürdü, rəsm həvəskarlarının şəxsi kolleksiyalarında öz yerini tuturdu.

         Yaşadığımız şəhərdə dalbadal sərgilər keçirilirdi. Hər il sərgi təşkil olunsa belə, onun material qıtlığı olmazdı.

         Son sərgisində o, mükafat aldığı həmin iki rəsm əsərini də qoydu. Sərgi üçün sürpriz olacaq “Koşçak oğlan”[4] portretini də çatdırmalı idi. Lakin Dulat xəstələndi. Xəstə olsa da, portreti tamamlamaq üçün gecə-gündüz çalışdı. Getdikcə onun vəziyyəti pisləşirdi. Amma portreti bitirdi.

         Həmin axşam İlham Pərisi Dulatın yanına gəldi. Dulat buna sevindi. İlhamiyə əlini sevgilisinin alnına qoydu. Alnı soyuq idi. İlhamiyə:

         – Niyə xəstələndiyini başa düşürsənmi? – dedi.

         – Başa düşürəm, çiçəyim, – dedi Dulat.

         – Çəkdiyin bütün rəsmlərə canından can verərək gəldin bu günə. Bu, sənin qismətindir, Dulat!

         – Bəli, doğrudur, bu, mənim taleyimdir, – taqətsiz Dulat dedi.

         – Birdənəm, mən səni sağalda bilərəm.

         – Necə? – dedi Dulatın baxışları.

         – Rəsmlərinə canından pay etdiyin parçalar var ha, hamısını rəsmlərdən yığıb sənə qaytaracağam. Beləliklə, gəncliyində olduğun kimi güclü olacaqsan.

         Dulat gülümsədi. Sevgilisinin əlini ovuclarının arasına alıb bərk-bərk sıxdı.

         – Xeyr, bircəm, İlham Pərim. Mən Süyümbikəni, Koşçak oğlanı, Yapança Bahadırı cansız qoya bilmərəm. Yaşasın onlar.

         – Yaşasınlar, – dedi dilbər.

         Dulat üç gün sonra canını təslim etdi. Yaşasın deyə, ən son portreti də sərgiyə qoyduq!

         Rəssamımızın son səfərinə yola salınması möhtəşəm bir mərasimə çevrildi.

         Məşhur rəssam Dulat Daqaşın tabutu öz rəsmlərinin sərgiləndiyi böyük salonun ortasına qoyulmuşdu. Son görüşünə gələnlərin sayı-hesabı yox idi. Yas mərasiminə qatılanlar məşhur rəssamın “Elmetin şölələri”nı bu zaldan qaçıraraq bıçaqla tikə-tikə doğrayıb çaya atmağını dahilik əlaməti olaraq qəbul etdilər. Dahilər nə etsə, yaraşarmış...

         Cənazəni qaldırmağa gələn, qollarına qırmızı-qara zolaq sarınmış adamlar tabuta yaxınlaşanda zalda qeyri-adi bir hadisə baş verdi: öncə “Çöl qızı Süyümbikə” portretindəki qız canlandı. Portretdən çıxıb tabutun yanına gəldi. Hamı heyrətdən donmuşdu. Süyümbikə heç nə demədən Dulatın açıq alnından öpdü və bir göz qırpımında camaatın arasına qarışıb əvvəlki yerinə keçdi. Sonra on bahadır canlandı və tablodan çıxdı. Onlar cənazəni qaldırmalı olan məmurlardan əvvəl tabutu yerdən qaldırdılar. Cənazənin ayağını ön tərəfə tutub salondan çıxdılar...

         Camaat tabutun ardınca getməyə başladı. Heç kim “Tabutu cənazə maşınına qoyaq!” demədi. Heç kim demədi ki, cənazəni bir az da biz çiynimizdə aparaq. Beləcə bahadırlar yorulmadan rəssamın tabutunu qəbiristana qədər çiyinlərində apardılar.

         Molla cənazə namazından sonra:

– Mərhumun ən yaxın qohumlarından üç nəfər məzara ensin. Cənazə qəbrə endiriləcək! – dedi.

         Mən çəkinirdim. Koşçak oğlan, Yapança Bahadır və Batırşah tez hərəkətə gəlib məzara atıldılar. Cənazəni üsulca məzara yerləşdirdikdən sonra üç bahadır taxtaları düzüb məzardan çıxdı. Kürəklərlə məzarın üstünə torpaq atılmağa başladı. Məzarın üzəri torpaqla örtüləndən sonra canlanmış bahadırların yoxa çıxdıqlarını gördüm.

         Birbaşa sərgi salonuna qaçdım. Bahadırların hamısı yerində idi. Uzun müddət onların arasında gəzdim. Sanki canlı idilər. Hara getsəm, mənə baxır, məni izləyirdilər. Süyümbikə tablosunun qabağında Dulatı düşünüb dayandım. “İnnə lillahi və inna ilayhi raciun” deyəcəkdim ki, bir səs “Məkanı cənnət olsun!” dedi.

         Ətrafa baxdım, heç kim yox idi. Yenə eyni duanı etdim. Yenə bir qadın səsi “Məkanı cənnət olsun!” dedi. Sonra “Çöl qızı Süyümbikə”nin portretinə diqqətlə baxdım. Gözlərində kədərli bir təbəssüm vardı. Bayaq eşitdiyim sözlərin onun dodaqlarından çıxdığı bəlliydi.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.08.2023)