Xalq yazıçısı, akademik Kamal Abdulla və AMEA-nın müxbir üzvü, professor Rafiq Əliyevin dünya şöhrətli azərbaycanlı alim Lütfi Zadənin qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsini sosial elmlərə tətbiq edən yeni nəşri – “Qeyri-səlis məntiq və nitq-dil” adlı kitabı çapdan çıxıb.

 

“Sim-Sim” nəşriyyatında işıq üzü görən yeni kitabda qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsi, ilk dəfə olaraq, dilçilik obyekti olan dilə-nitqə tətbiq edilir. 

Kitabın “Ön söz”ünün müəllifi Türkiyə Cümhuriyyəti Dil və Sistem Fondunun sədri Rüştü Burak Ekedir. 

Nəşrin elmi redaktorları – professorlar Lətafət Qardaşova, Azad Məmmədov, Burak Eke, rəyçiləri isə Xalq şairi Ramiz Rövşən, İsmayıl Məmmədov və professor Hacan Hacıyevdir.

Kitabda qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsini dilçilikdə yeni istiqamət kimi təqdim edən müəlliflər bu nəzəriyyənin dilin təbii çoxmənalılığı və qeyri-xətti xüsusiyyətlərini necə izah etdiyini əhatəli şəkildə təhlil edirlər. Bu yanaşma həm dilçilik elmi, həm də informasiya nəzəriyyəsi sahələrində yeni perspektivlərə yol açır, gələcək tədqiqatlar üçün zəmin yaradır.

“Qeyri-səlis məntiq və nitq-dil” kitabı aktual məzmunu, novatorluğu ilə yanaşı, unikal tərtibatı ilə də diqqət çəkir. Nəşrin ilk fəsillərində L.Zadənin məşhur nəzəriyyəsinin yaranma tarixi, bu nəzəriyyənin digər elm və istehsalat sahələrinə uğurlu tətbiqindən söz açılır. Həmçinin qeyri-səlis məntiqin fasetləri ilə bağlı deyilənlər, onların ayrı-ayrılıqda araşdırılması, müxtəlif elm və həyat sahələrinə tətbiqi ümumiləşdirilmiş şəkildə təqdim edilir. Eyni zamanda, dil və nitqin nəzəri dilçilikdə qəbul edilmiş fərqindən, bu fərqi ortaya qoyan dilçi alimlərdən, dil-nitqin “nitq fəaliyyəti” çərçivəsindəki birgəliyindən söz açılır.

Sonrakı fəsillərdə fonoloji, morfoloji, leksik qatlarda, cümlə və mikromətnlərdə qeyri-səlislik məsələləri araşdırılır. Dilçilik elmi və süni intellekt məsələləri  araşdırılan fəsildə isə süni intellektin tərkib hissəsi kimi özünü göstərən təbii dilin emalı və xüsusilə, “sentiment” təhlil əsasında dilçilik üçün perspektivli istiqamətlərə işarə edilir. “Bədii dil və qeyri-səlis məntiq” fəslində informasiya kanalında özünü göstərən “küylər”lə bədii süsləmələr arasında paralellik nəzərdən keçirilir, bədii informasiyanın ötürülməsindən söz açılır.

Kitabın “Nəticə” hissəsində hər fəsildən doğan ümumi yekun müddəalar yer alır. “Əlavələr” bölməsində oxuculara qeyri-səlis məntiqin dörd əsas faseti haqqında geniş məlumat verilir. Kitab ingilis dilində yığcam “Rezyume” ilə tamamlanır.  

Akademik Kamal Abdulla və professor Rafiq Əliyevin “Qeyri-səlis məntiq və dil-nitq” adlı yeni kitabı təkcə elmi dairələr üçün deyil, eyni zamanda, geniş oxucu auditoriyasına dərin fəlsəfi və intellektual təcrübə təqdim edir. Kitabın müasir dilçilik və məntiq sahələrində açdığı yeni üfüqlər qeyri-səlis məntiqin sosial elmlərə geniş şəkildə tətbiq olunmasının vacibliyini bir daha ön plana çıxarır. Oxucuları düşüncələrarası səyahətə dəvət edən bu unikal əsər Azərbaycan dilçiliyində məntiq və dil arasındakı əlaqələrin təhlilində yeni istiqamətlər açmaqla yanaşı, hər iki müəllifin elmi yaradıcılığının zirvəsi olaraq gələcək tədqiqatlar üçün zəmin yaradır, Azərbaycan elminə mühüm töhfə verir.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.10.2024)

Rubrikanı aparır: Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Unudulmaz sevgi şeirlərindən növbəti təqdim edəcəyim sevilən şair Baba Vəziroğludandlr. 

Olan oldu, keçdi deyib, səni yenə bagışladım, - deyir şair. 

Xoş mütaliələr! 

 

Bağışladım...

 

Olan oldu, keçdi deyib,

Səni yenə bagışladım.

Sevdim səni bircə kərə,

Dönə-dönə bağışladım...

 

Bağışladım səni yenə,

Bağışladım dönə-dönə.

Tanrı səni verən günə,

Sevən günə bağışladım...

 

Səninlə bir keçdiyimiz,

Dilləndi hər cığır, hər iz.

Bir yerdə and içdiyimiz,

Aya-günə bağışladım...

 

Doğma, əziz bir küçəyə,

Sənsiz ötən hər gecəyə.

Boynubükük bir çiçəyə,

Solan gülə bağışladım...

 

Bu dünyada onu bil ki,

Sən eşqimin sonu, ilki.

Səndən başqa kimim var ki?!

Səni sənə bağışladım...

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.10.2024)

Təqdim edir: Ülviyyə Əbülfəzqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Bu dəfə "Bir şeirin hekayəti" rubrikasının qonağı şair və ədəbiyyatşünas alim, filologiya elmləri doktoru Təranə Turan Rəhimlidir.

 

-Xoş gördük, əziz Təranə xanım.

"Rəsm səssiz şeirdir, şeir isə danışan rəsmdir. (Plutarx)

Dəyərli Təranə xanım, rubrikamızın şərtinə görə yaradıcılığınızdan bir şeirin hekayətini oxucularınıza söyləməyinizi xahiş edəcəyəm, bizə danışan o rəsmi anladın. Seçdiyiniz şeir Sizdə hansı təəssüratları oyatmışdı? Həmin anlara qayıdaq, o anları xatırlayaq.

Buyurun, əziz şairimiz bizə 

"Bir şeirin hekayəti"- ni söyləyin.

 

-Xoş gördük! 

2015-ci il idi. Uzun zamandan sonra uşaqlıq illərimin keçdiyi, 27  il öncə satılan evimizin qarşısında dayanmışdım.  Bütün gözəl xatirələrimin ünvanı,  divarları arasında körpəliyimin məsum ətrini, uşaqlığımın şıltaq duyğularının coşqusunu, ilk gəncliyimin qanadlı  arzularının həyəcanını  qoruyub saxlayan ev...  

Bu bağlı qapı arxasında  bütöv bir dünya vardı, bunu kimsə bilmirdi. İkimərtəbə evin eyvanı hündür daş hasar arxasında gizlənmişdi, amma xəyalımdakı ətirşah çiçəklərini sanki yenə orada hiss edirdim, ətrini dalğa-dalğa ciyərlərimə çəkirdim. Necə çətin idi o qapının arxasında qoyub getdiklərimi düşünə-düşünə o qapının önündə dayanmaq...  

Elə bilirdim ki, nənəm o nazlı yerişiylə yenə də bağçada gəzişir, nəvələrini başına toplayıb ən çox sevdiyimiz məşhur yeddi nağılı və nağıldan da maraqla dinlədiyimiz əzəmətli keçmişindən, mənsub olduğu bəy ailəsinin dəbdəbəli həyatından danışır. Nənəmin ipək səsi bizi ötən əsrin əvvəllərinə, Qarabağın adlı-sanlı bəylərindən olan Dadaş bəyin sürgününə qədərki illərə aparır. Xəyalımda otaq-otaq gəzdiyim o malikanədəki hər əşyanı, hər hadisəni ən xırda detalına qədər bilsəm də, yenə nənəmə suallar yağdırıram.

O qapının arxasından babamın nənəmə zəhmli, nəvələrinə mülayim gələn doğma  səsini eşidirəm sanki.  Babam məxmər gızılgülü dərib: 

 " ən gözəl gül budur, bunun ətrinə bax" deyib mənə uzadır.  Mən isə ərköyüncə: "baba, yenə saplağını qısa dərmisən, güldana qoya bilməyəcəyəm" deyə gileylənirəm.

 Sanki yenə atam tut ağacının altındakı taxtda mütəkkəyə dirsəklənib daim fikirli gözlərini uzaqlara zilləyib siqaret çəkir. Tüstü arxasından tutqun baxışlarının nə dediyini anlayıram. Anam yenə pilləkəndə dayanıb  mənə aldığı təzə kitab üçün sevinclə ona sarılmağımı gözləyir.  Kəhər at, novruz tonqalı, yasəmən ağacı, yay-qış çörəyin, fətrin ətri ilə qonşuları həyətə gətirən təndir,  tut ağacının başında, haça budağın arasındakı evcik, həyətin ortasındakı, bacı-qardaş  ətrafında dövrə vurub qaçdığımız  böyük hovuz, əncir ağacının altında, üstünə qaya daşı qoyulduğundan içini heç vaxt görmədiyimiz quyu, meyvə bağındakı mütaliə guşəm... və  daha nələr... bütün bunlar o qapının arxasında idi. 

O qapıdan içəri addım atsam, nə baş verəcəkdi?! Oradakı dünyam qoyub getdiyim kimi qalmışdımı? Babam, nənəm, atam rəhmətə getmişdi, orada onlar yoxdu. Evimiz, həyətimiz necə, olduğu kimi qalmışdımı? Bəs nənəmin dibçəkdəki çiçəkləri? Bu düşüncələrlə bir xeyli  darvazanın üstündəki "22' rəqəminə baxdım, baxdım...

Bir qadın səsi sanki məni yuxudan ayıltdı: "Qızım, evdədirlər, qapını döy". Qorxdum. O qapını döyməyə, mehriban qarşılanıb içəri dəvət edilməyə, orada hər şeyin özgələşdiyini, ya da yox olduğunu görməyə ürəyim gəlmədi. O sirli aləmi, uşaqlıq, ilk gənclik xatirələrimi yaralamamaq üçün, yaddaşımda öncəki əzəmətiylə canlı qalan o məsum dünyanı dağıtmamaq üçün oradan uzaqlaşdım.  Və "Özgə qapı önündə"  adlı şeirim yarandı.

 

ÖZGƏ QAPI ÖNÜNDƏ

 

Bu qapının dalında uşaqlığım dayanıb, 

Bu qapıdan o yanda daha duymazlar məni.

Bir vaxt böyümək üçün bu qapıdan çıxmışam, 

Bu qapıdan girməyə indi qoymazlar məni. 

 

Orda qalıb nənəmin xanım-xatun yerişi, 

Qanovuz ətəklərin xışıltısı ordadı.

O bağçada babamın əkdiyi ağacların

Dəyməmiş alçası da şəkər dadır, bal dadır.

 

Məxmər ləçəklərini yerə sərib qızılgül,

Hənirimdən tanıyıb ağac, budaq, bağ məni.

Bu həyətə girməsəm ətrini qoxladığım

Qızılgül kollarının haqqı tutacaq məni.

 

Bu qapının dalında qanadlı arzularım, 

Şaxta, boran görməyən isti, qaynar bir həyat.

Havası xoş, suyu saf, orda hamı mələk tək,

Bu qapının dalında cənnət kimi bir həyət. 

 

Bu həyətdə saz səsi, kəhər at kişnərtisi,

Novruz tonqalı boyda uşaq fərəhi qalıb.

İkimərtəbə evin aynabənd eyvanında

Ətirşah çiçəkləri sanki xəyala dalıb.

 

Onda qonum-qonşu da ev adamı kimiydi, 

Bu qapı səhər-axşam açıq idi hamıya.

İyirmi ildən çox ötüb, özgə qapı önündə 

Keçmişə qapı açan adamı kim tanıyar?!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.10.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan Poeziyası Antologiyası layihəsində Təbriz təmsilçimiz Əli Çağlanın növbəti təqdim etdiyi yazar Təbrizdən Əmin Əhəryardır.

 

 

Əmin Əhəryar

Təbriz

 

Şəhəri bürüyən ağ lələklər kimi

Xiyabanda sərilmiş ayaqları dadmaq,

Ağrı dağına çıxmaq kimi ağırdır.

Əlləri qabardan, çatlayan yanaqsızları

Bağrına almaq şəhərin borcudur...

Heç görübsünüz iki ulduzu bir gecədə

Saymaq ola?!

Yuxuya gedir...

Düşüncəsi başdan düşən dəniz dalğaları.

Göylüm bir budaq alma ağacından asılı qalmış

Bərk-bərk yapışmış əllərini

Və mahnıları yenidən qoş...

Qarğalar xiyabanda hücum edənədək

Addımlarını bir, ikiyə qat

İkili gecələri yalqızcasına

Keçməkdə dad var

Son şamı yemək

Dad vericidir Davinçinin barmaqlarında...

Təklik saraylarına girir pozğuncasına

Gözləri, mavi dənizi boğan qız.

Şəhəri diskindirəcək

Sıtqa-sıtqa göz yaşları...

Məni boş ver...

Ağ lələkləri zincirlə...

Hörüklə Təbrizin saçlarını...

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.10.2024)

 

 

Xalq yazıçısı, akademik Kamal Abdullanın əsəsrlərindən seçilmiş bir sıra qranula – cövhər sayıla biləcək məqamları “Ədəbiyyat və incəsənət” oxucularına təqdim edir.

 

Kamal Abdulla özü seçilmiş bu cövhərlər barədə yazır: “İllərdən bəri yazdığım müxtəlif şeirlərin, esselərin, pyeslərin, hekayə və romanların, publisistik məqalələrin və elmi əsərlərin, verdiyim intervülərin hər birinin içində yer almış və bu gün də öz məzmunu, tutumu, forması ilə diqqətimi çəkən misralar, cümlələr günlərin bir günü sanki dil açıb mənə dedilər ki, bizim bir-birimizdən zaman və məkanca ayrılığımıza son qoy və bizi bir-birimizin yanında yerləşdir. Sən görəcəksən ki, bu zaman biz tamamilə yeni bir cazibədə zühur etmişik. Onlar qeyri-səlis məntiq dili ilə desək, içində olduqları mətnin qranulaları (ilkin vacib hissəcikləri) idi. Qranula, başqa cür ifadə etsək, cümlədən (mətndən) bütün artıq hissələri siləndən sonra yerdə qalan cövhərdir.”

 

Çox sevindirici haldır ki, bu günlərdə “Everest” nəşriyyatında müəllifin “Seçmələrin seçməsi-qranulalar” adlı kitabı da işıq üzü görmüşdür.

Beləliklə, hər gün Kamal Abdulladan 7 qranula:

 

1.

Üslub Jülyen Sorelin paltarı kimidir. Sten[1]dalın “Qırmızı və qara” romanının qəhrəmanı Jülyen geyindiyi libasın məziyyətini o saat unu[1]dur, onu digər kübar gənclər kimi başqalarının gözünə soxmurdu. Üslub da belədir. Onu bilərəkdən gözə soxmayanda o, tül pərdə kimi mətnin bədənini gözəlcə oxşayır.

2.

Ramiz Rövşən – mənim ideal oxucum. İdeal şairim...

3.

Qədim oğuzlar körpə Təpəgözə heyrətlə (bəlkə də - heyranlıqla) baxıb bir-birinə belə deyirdilər: bax, bax, hələ sən ona. Gör necə gözəldir, təpəsində bir gözü var.

4.

“İz ləpirdən əvvəl qabaqda neynir?!

 Kimə lazım idi əyri rəsmimiz?!

Yenə qoca Allah göydə deyinir.

Yenə sözəbaxmaz uşaqlarıq biz.”

5.

Əsl cavab - bizim axtardığımız doğru-dürüst, yeganə cavab, doğru-dürüst verilmiş sualın içindədir.

6.

Rüstəm Behrudi əsl sehrbazdır. İstənilən ruhda, əhvalda yazılmış şeirləri var. Şaman şeirləri – buyur. Gözəl, zərif sevgi şeiri – al. Boz qurd haraylı misralar – var. İctimai pafos – nə qədər istəsən. Bu adam sehrbazlar dərəsində yaşamalı idi.

7.

“Bəxti-taleyindən gileylənən dost,

Bəxtimiz gətirib - biz doğulmuşuq.

 Bəxtimiz gətirib bu gen dünyada

 Bir nəcib anaya oğul olmuşuq.”

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.10.2024)

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının maraqla izlənilən Poetik qiraət rubrikasında növbə Sumqayıtda yaşayıb yaradan ustad şair Əşrəf Veysəlliyə çatdı. Bu gün “Şuşa döyüşü” şeiri təqdim edilir.

 

 

ŞUŞA DÖYÜŞÜ

Bu da əsrimizin Şuşa döyüşü,-

Bu da nəslimizin təzə mərdliyi.

Sözdü, -danışsalar, gözdü,- görsələr,

Tanrım gətirməsin gözə mərdliyi.

 

Bu bir haqq savaşı, -möcüzə döyüş,

Necə də yaraşır gör bizə döyüş...

Bu da əlbəyaxa, üz- üzə döyüş,

Çevirə bilmirəm sözə mərdliyi.

 

Keçib keçilməyən o şırımları,

Aşıb aşılmayan aşırımları ,

Keçirib qoluna ildırımları

Özəl ordumuzun özəl mərdliyi.

 

Sevinc duyğuları qəmləri təklər,

Coşub yallı gedər yallar, gədiklər...

Tarzən öz tarını" cəngi"yə köklər,

Aşıq təlim edər saza mərdliyi.

 

Nəmli gözləriylə odlar götürən,

Qisasa səsləyən, vəcdə gətirən,

Şəhid tabutları altına girən

Analar öyrətdi bizə mərdliyi.

 

Dünya yalanlardan bezər sonucda,

Haqqı, ədaləti çözər sonucda.

Hərbi dərsliklərə yazar sonucda,

Bu ər döyüşünü, gözəl mərdliyi.

 

 

 “Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.10.2024)

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı “Tərcümə saatı”nda sizlərə Barbara Uokerin yaradıcılıq nümunəsini təqdim edir. “Dişi canavar” hekayəsini dilimizə Alsu çevirib. Bu, 93 yaşlı yazıçının azərbaycanlı oxucularla ilk görüşüdür.

 

 

Barbara Uoker ruhanilik, feminizm və mifologiyaya dair kitabları ilə tanınan amerikalı yazıçıdır. 1930-cu il, iyulun 2-də dünyaya gələn B.Uokerin həm də toxuculuğa və sənətkarlığa dair kitabları var. Doğulduğu Pensilvaniya ştatında jurnalistika üzrə təhsil alan yazıçı 1970-ci illərdə zorakılığa məruz qalan qadınlara  kömək edən yerli Qaynar xətdə xidmət edərkən  feminizmlə maraqlanıb. Uoker təhsilini bitirdikdən sonra dinlərin müqayisəsi, mifologiya və feminizmlə bağlı araşdırmasını davam etdirib və bu, onun ən məşhur əsərlərini – “Qadınların miflər və sirlər ensiklopediyası”, “Qadınların ritualları”, “Tarotun sirləri: mənşəyi, tarixi və simvolizmi”, “Tac: yaşlı, hikmətli və güclü Qadın”, “Feminist nağıllar”ı yazması ilə nəticələnib. Amerika Humanist Dərnəyi 1993-cü ildə onu “Humanist qəhrəman” adlandırıb və 1995-ci ildə  “Tarix yaradan qadınlar” mükafatını alıb.  

 

 

                                     DİŞİ CANAVAR

                                          hekayə

 

Canavarlara sitayiş  Avropanın bütpərəst qəbilələrinin dövründən, onlardan bəzilərinin qurda müqəddəs totem kimi pərəstiş etməsindən başlayıb. “Qurd”un nəsil adı olaraq günümüzə gəlib çıxması bunu sübut edir. Qurd totemli qəbilələrin üzvləri canavar dərisi geyinir və canavarı imitasiya (təqlid) edən rəqslərlə ritual olaraq özlərini heyvan ruhlarına çevirirdilər.

Yunan mifologiyasında tanrı Zevsin də canavar formasına çevrilməsi təsvir edilir. Xristian hakimiyyətləri tərəfindən “şeytanlaşdırılan” canavara inam orta əsrlərdə likantropiya (qurda çevrilən insan) haqqında xurafatlara səbəb olur. Bu da  canavarları mənfi obraz kimi əks etdirən nağılların yaranmasına gətirib çıxarır. Daha dəhşətli, qorxunc canavar təsviri böyük ehtimalla hər hansı canavardan daha çox, insanlarda uşaqlıqdan  yaranmış iri, dişləyən it xofundan qaynaqlanır... Uşaqlığımdan bəri itləri çox sevirəm, ona görə də nağıllarda canavarların dəhşətli təsvirlərinə baxmayaraq, onlara heç vaxt qorxuyla baxmamışam. Maraqlı və ecazkar bir canlını niyə pisləyirsiniz? Canavar totemli qədim qəbilələrin üzvləri, yəqin ki, likantropiyanın sehrli bir transformasiya (çevrilmə) vasitəsilə insanların kəskin qoxu və eşitmə hissini, canavarın çevikliyini, gücünü və cəldliyini bəyənmişdilər. Bir canlının – canavarın bu qeyri-adi xüsusiyyətlərinə müəyyən paxıllıq, demək olar ki, bütün insan cəmiyyətlərində özünü göstərir...

 

 

Biri vardı, biri yoxdu, qızı Lupa ilə  kiçik bir fermada, balaca daxmada yaşayan kasıb, dul kişi vardı. Torpaq, demək olar ki, onlara lazımi qədər yemək vermirdi, tək ümid yeri inəkləriydi –   onları süd, yağ, pendir kimi qidayla təmin edirdi. Bu kişinin həyatda yeganə sevinci qızıydı, ən böyük arzusu da onun böyüməsini görmək idi. Atasının göz bəbəyi olan Lupa isə ağıllı, həm də mehriban bir qızcığazıydı.

Bir gün fəlakət baş verdi: inək xəstələndi və öldü. Artıq nə süd vardı, nə də pendir, yağ.  Dul kişinin nəinki təzə inək, heç bir-iki toyuq almağa da pulu yox idi. O, ölmüş inəyi kəsdi, ətini  qızı ilə köməkləşib doğradı, bu ət onları bir müddət tox saxladı. Amma inəyin əti qurtarandan sonra onların yeni məhsul üçün əkilmiş toxumlardan başqa, demək olar ki, heç nəyi qalmamışdı.

Kişinin mərhum arvadı bacarıqlı dərziydi və onun bir neçə qobeleni hələ də evdə qalırdı.  Lupanın atası onları zirzəmidən çıxardı. “Bunları anandan yadigar olaraq saxlamağı düşünürdüm” –  o, kədərlə qızına dedi:

– İndi isə bu qobelenləri satmaqdan başqa çarəm yoxdur. Sabah mən yaz əkininə başlamalıyam. Sən də bu əl işlərini bazara aparmalı və bacardığın qədər ən yüksək qiymətə satmağa çalışmalısan.

Ertəsi gün səhər tezdən Lupa qobelenləri də götürüb yola düşdü. Evlərindən mərkəzi bazara yol uzaq olduğu üçün o, bir neçə kilometr yol getməliydi. Yolda ikən hava tutqunlaşdı və şiddətli tufan qopdu. O, daldalanmağa bir yer tapmadığına görə dayanmadı və yoluna davam etdi. Hava sakitləşəndə Lupa tamamilə islanmışdı… Qobelenləri sıxıb sudan təmizləmək üçün çantasından çıxaranda dəhşətə gəldi: bütün rənglər bir-birinə qarışmışdı!.. Anası solmayan, rəngi getməyən boyalardan istifadə etmədiyi üçün qobelenlərin üzərindəki təsvirlər islanıb dağılmış, gözəlliklərindən əsər-əlamət qalmamışdı...

Başına gələnlərdən məyus olan Lupa çarəsiz halda yolun kənarına çöküb ağlamağa başladı. Dolanmaq üçün son şanslarını itirməkdən əlavə, anasının əmanəti olan əl işləri də artıq yox idi… Atasının ən çox buna kövrələcəyini bilən Lupa nə olur-olsun, bazara getmək qərarına gəldi. Məqsədi ya qobelenin kətanını satmaq, ya da bir parça çörək üçün dilənmək idi. Yolunun üstündəki meşədən keçəndə o, həzin ulama səsi eşitdi. Bir o qədər də uzaqdan gəlməyən bu səs ona öz kədərinin izharı kimi göründü... Qorxu hissini kədərindən unutmuş bu qızcığaz səsin sahibini axtarmağa başladı və sağ qabaq ayağından tələyə düşmüş, ağrıdan acı-acı ulayan boz, iri, sarı gözlü dişi canavarla qarşılaşdı.

“Ah, yazıq canavar”, – dedi təmizürəkli Lupa, – “Sənə kömək edə bilərəmmi?”                                                                       

Onun çox heyrətləndiyini görən canavar “məni bu tələdən xilas elə” – deyə yalvardı:

– Yuvamda körpələrim var. Mənsiz onlar məhv olarlar.

         Lupa qalın çubuq götürüb tələnin ağzını açdı və canavarın ayağını ordan çıxartdı. Daha sonra paltarından bir az cırıb canavarın yarasını şəfqətlə  sarıdı. Canavar yardımına, həyatını qurtardığına görə qızcığaza təşəkkür etdi və “balalarımla mən borcundan çıxmaq üçün həmişə hazırıq”, – deməyi də unutmadı. Lupa isə “təəssüf ki, mən o qədər pis vəziyyətdəyəm, heç kim mənə kömək edə bilməz”, – pıçıldadı və başına gələnləri, inəklərinin ölümündən tutmuş, qobelenlerə qədər hər şeyi canavara danışdı. Canavar ona bazara getməyi deyil, evə qayıtmağı məsləhət gördü və əlavə etdi:

– Narahat olma, hər şey yaxşı olacaq. 

Bunu deyərək ana canavar axsaya-axsaya, amma sürətlə uzaqlaşdı. Lupa çox təəccüblənsə də,  düşündü ki, danışan sehrli bir canavara etibar eləmək lazımdır. Atasının qobelenləri pis halda görməsini istəməyən Lupa onları meşədə torpağa basdırdı və əliboş evə qayıtdı. Atasına qobelenləri satdığını, lakin pulunun yolda oğurlandığını deyərək ağ yalan danışdı. Atası bütün gün işləmişdi, qızı kimi həm yorğun, həm də ac idi. Lakin onların yeməyə bir neçə toxumdan başqa bir şeyləri olmadığından qarınları quruldaya-quruldaya yatmağa getdilər. Gecə boyu hər ikisi meşədə canavarların səsinə tez-tez oyanırdılar. Səhər açılanda Lupa özünü hələ də yorğun hiss etdiyindən yerindən qalxmaq istəmirdi, amma qəflətən atasının qışqırığını eşidib onun  yanına qaçdı. “Bir  bax!” – atası ağlayaraq deyirdi: “Budur, qapının astanasında!”

Burada təzəcə kəsilmiş, kənarları cırıq-cırıq olmuş, sanki cəmdəyindən vəhşicəsinə parçalanmış iri bir maral əti parçası varıydı. Sevincək olan ata-bala dərhal ətdən doğrayıb bir neçə tikə qızartdılar və uzun müddət sonra ilk dəfə yaxşıca yeyib qarınlarını doyurdular.

Ertəsi gün isə həmin qapının astanasında kralın mühafizəçilərini görüb mat-məəttəl qaldılar. Onların arasındakı kapitan əlindəki qılıncın sapı ilə qapını döyərək qışqırırdı: “Qapını açın, qanunsuz ovçular!”

Lupanın atası tələsik qapını açdı: “Mən sadəcə yoxsul bir kəndliyəm. Siz səhv adamın dalınca düşmüsünüz”, – deyə yalvarmağa başladı. Kapitan daha da hiddətləndi: “Sən kral meşəsində kralın maralını ovlamısan! Boynuna al! Biz meşədən qan izi ilə bu qapıya gəlib çatmışıq”. Kapitanın əmri ilə mühafizəçilər daxmanın qapısından içəri keçib mətbəxdə, tavandan asılmış  maral ətini gördülər. Kapitan içəri nəzər salıb bunu görən kimi dedi: “Hər ikiniz həbs olunursunuz”.  Lupayla atası çox dil tökdülər ki, günahları yoxdur. Əti onların qapılarına hansısa “naməlum” bir varlıq qoyub desələr də, heç bir faydası olmadı. Elə daxmadaca onları tutdular, əli-ayağı bağlı halda mühakimə üçün kral sarayına apardılar.

Zindanda iztirablı, acınacaqlı gecə keçirdikdən sonra səhərisi gün ata və qızını sürüyərək kral və kraliçanın saray əyanlarının əhatəsində taxtlarında əyləşdiyi zala gətirdilər. Hətta əkiz körpə şahzadələr də beşiklərində kraliçanın taxtının yanında idilər. Qızılla bəzənmiş qara məxmər geyimli məmur zaldakı bütün cinayətkarlara qarşı ittihamları oxuyub sübutları təqdim etdi. Növbə Lupanın atasına gələndə o, bütün ittihamları inkar etdi və kral qarşısında diz çökərək günahsızlığını bildirdi. O, hadisəni belə izah edirdi ki, əti gecə saatlarında naməlum şəxs və ya şəxslər onun qapısının ağzına qoyublar... Kişinin bu hadisəni təkrar-təkrar danışması kralı bezdirdi. Təqsirləndirilən şəxs də izahının nə qədər zəif, əsassız olduğunu başa düşdü və utanaraq susdu. Amma kralın əksinə olaraq, kraliça bu məsələyə daha maraqla, həvəslə yanaşır, qıza və atasına diqqətlə baxırdı.

Lupa kraliçanın gözlərinin qeyri-adi, sarı rəngdə olduğunun fərqinə vardı. “Sən bu ikisi haqqında heç bir hökm çıxarma”, – deyə qətiyyətlə kraliça dilləndi, – “onları öz yanıma işə götürəcəm”. “Ancaq əzizim, qeyri-qanuni ovçuluğun cəzası edamdır”, – deyərək kral etiraz elədi. Lakin kraliça “mən də deyirəm ki, bu ata-bala edam edilməyəcək”, – dedi və əminliklə: “mühafizəçilər, onları mənim otağıma aparın!” əmrini verdi.

Beləliklə, Lupa və atası kraliça gələnədək onun otağında mühafizəçilərlə birgə gözlədilər. Kraliça gələn kimi onların qandallarını çıxartdırdı və sonra hamını otaqdan qovub ata-bala ilə tək qaldı. Lupa və atası onun qarşısında diz çökərək göstərdiyi mərhəmətə görə təşəkkür elədilər, o isə cavabında “Mən mərhəmətli deyiləm, sadəcə dürüst və vicdanlıyam. Mən borclarımı geri ödəyirəm. Keçən dəfə bunu eləyəndə sizin başınıza əlavə iş açdım, indi isə hər şeyi yoluna qoymaq mənim öhdəmə düşür”, – dedi.

Lupa qorxa-qorxa dillənib heç nə başa düşmədiklərini bildirdi. “Bu, tanış gəlir?” – deyə kraliça soruşdu. O, sağ qolunu, dirsəyindəki qanlı sarğını göstərdi. Lupa diqqətlə baxaraq paltarının parçasını tanıdı. “Kraliçamız dişi canavardır?” – Lupa heyrətlə pıçıldadı. “Bir də heç vaxt bu haqda danışmayacağıq. Sən, Lupa, mənim qulluqçum olacaqsan, atan isə kral bağbanı. O da çoxlu qızıl qazanacaq və yaxşı dolanacaq, sən də. Acınacaqlı günləriniz bitdi”. 

Kraliçanın sözlərini eşidər-eşitməz ata-bala sevinclə onun əlini öpdülər və bir də heç vaxt o kasıb daxmalarına qayıtmadılar, kral sarayında məskunlaşdılar. Lupa illər uzunu kraliçaya sədaqətlə xidmət elədi. Atası da kralın bağına qayğıyla yanaşdı və günlərin bir günü də baş bağban təyin olundu. Lupa anasının qobelenlərini basdırdığı meşəyə gedib onları  qazaraq çıxartdı, ucuz boyalarını yuyaraq təmizlədi və yenidən tikilməsi üçün saray dərzilərinin ən yaxşısına təhvil verdi. Nəticədə ortaya çıxan əsər onun adı ilə bütün dünyada məşhurlaşdı. İllər keçsə də, bu əsərlər milli muzeylərin vitrinlərində göz oxşayır…

İnsanlar o vaxtlar deyirmişlər ki, bəzi aysız gecələrdə Lupa və atası qəribə bir dəyişiklik keçirir və sarı gözlü, sağ qabaq ayağı yaralı olan iri, boz dişi canavarın başçılıq etdiyi vəhşi canavar sürüləri ilə birgə meşə boyu qaçırlar...

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.10.2024)

 

 

 

Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

MÜTALİƏ MƏDƏNİYYƏTİNİ NECƏ FORMALAŞDIRMALI?

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının təqdim etdiyi bu silsilə yazılar Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Ədəbiyyat Fondunun Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən 2024-cü ildə “Qeyri-hökumət təşkilatları üçün qrant müsabiqəsi” çərçivəsində həyata keçirdiyi “Yeniyetmə və gənclərdə mütaliə mədəniyyətinin formalaşdırılması” layihəsinin tərkib hissəsi olaraq nəşr edilir.

Sizlər üçün çağdaş yazıçı və şairlərimizin ən yaxşı ədəbi nümunələrini seçərək təqdim edəcəyik.

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondu@

 

NƏSR                                                            

 

SEYRAN SƏXAVƏT

 

KARUSEL

(Hekayə)

 

Fatma bircə dəfə ağzından qaçırtmışdı ki, bufetçi Sabir yaman şeydi, həşəridi, adamın şiltiyin atır – doymaq bilmir, adamı öldürür ee, bajı...

 Fatmanın sirr verdiyi qadın da bircə dəfə ağzından qaçırtmışdı ki, deyirlər bufetçi Sabir yaman şeydi, doymaq bilmir.

Bu da, bəs eləmişdi ki, bufetçi Sabir bəzi qadınların maraq dairəsində “adlı-sanlı” kişilərdən biri olsun.

Fatma otuz yaşında, suyuşirin, əndamlı, ədalı bir qadın idi; zahirən xanım-xatınlığı da vardı. Onun xanım-xatınlığı işvəsinə qarışanda, ən zəif adamın da kişi olduğu yadına düşürdü. Onun qabarıq, gen sinəsinin cazibəsi kişiləri gözündən vururdu – ovçu quşu gözündən vurduğu kimi. Bu, Fatmanın xoşuna gəlsə də, qəsdən eləmirdi. Onu Allah belə yaratmışdı və Fatmanın da ixtiyarı vardı ki, bu rayon mərkəzinin başqa qadınları kimi dükan-bazara çıxsın. Bir dəfə də onu şəhərin mərkəzi kitabxanasından çıxanda görmüşdülər. Fatma on ilin gəlini olsa da, uşağı yox idi. Əri bu balaca şəhərin qabiliyyətli, hörmətli dəmirçilərindən biri idi, özü isə mərkəzi xəstəxanada tibb bacısı işləyirdi. Fatma dul qalmışdı – əri keçən il dəmir yol vağzalından evə qayıdanda avtomobil qəzasında həlak olmuşdu. İndi tək yaşayırdı. 

Bufetçi Sabir isə çay qırağındakı pavilyonda işləyirdi, kabab bişirirdi, iş yerinin səliqə-səhmanına baxırdı, müştərilərə qulluq eləyirdi, samovar qaynadırdı, hamı ilə zarafat eliyə bilirdi, yetənə yetir, yetməyənə bir söz atırdı, adının əvvəlindən də göründüyü kimi, bufetçi də özü idi – bir sözlə öz əli, öz başı idi.

Bufetçi Sabir qırx yaşının içindəydi. Bir qızı vardı, onu da keçən il, Fatmanın əri ölməmişdən üç-dörd gün qabaq köçürdüb yerbəyer eləmişdi. Kürəkəni mantyor işləyirdi, onun da adı Sabir idi – mantyor Sabir. Qızının on beş yaşı olanda arvadı qəfil xəstələndi, dərdinə çarə tapılmadı, üç-dörd günün içində əriyib çöpə döndü, son nəfəsində nəsə demək istəsə də, çatdırmadı. Bu gün də şəhər camaatına sirdi ki, buz baltası kimi qadına birdən-birə nooldu...

Bufetçi Sabir dul qalmışdı. İndi tək yaşayırdı. Qızı tez-tez ona dəyirdi, ev-eşiyi silib-süpürürdü, qayıdırdı öz yuvasına.

Fatmanın əri ölmüşdü, bufetçi Sabirin də arvadı. Bu məqamda ancaq Aşıq Ələsgər yada düşə bilərdi, elə düşdü də:

Sənin ərin ölsün, mənim arvadım

İkimiz də qalaq yaslı-yaralı...

Həyat davam eliyir axı; nə Fatmanın ərinin, nə də bufetçi Sabirin arvadının əziz xatirəsi zamanın gərdişini dayandırıb onu dəyişdirə bilməzdi – olan olmuşdu... Bu mənada sizə elə gəlmir ki, aşıq Ələsgər yuxarıdakı beyti yazanda, məclislərdə meydangirlik eləyib dilinə gətirəndə, elə Fatma ilə bufetçi Sabiri nəzərdə tutub, hə? Şəxsən mənə elə gəlir ki, Dədə Ələsgər bu beyti onlara həsr eləyib. Bunu, Dədə Ələsgərin Fatma ilə bufetçi Sabirə verdiyi xeyir-dua kimi də qəbul eləmək olardı, baxın də...

Bufetçi Sabir o vaxt dəbdə olan, yağın içində təzəcə aldığı, boz rəngli “Moskviç-412” maşınını pavilyonun arxasındakı sıx ağaclığın əhatəsində saxladı, yəni ki, mən burda yoxam, pavilyon bağlıdı. Sonra da pavilyonun girəcəyindəki qapıya ağırlığı bir kiloya qədər olan yekə kilid vurdu, açarını da qoydu cibinə. Pavilyonun dalına hərlənib arxa qapıdan içəri girdi. Saatına baxdı. Gecə saat birə iyirmi dəqiqə qalırdı. Elə Fatmanın gəlməyinə də o qədər qalmışdı. O, hər dəfə Fatmanı gözləyəndə belə qabaqlayıcı tədbirlər görürdü, biabırçılıqdan bərk qorxurdu. Bu gün-sabah, bəlkə də şəhərin ən cavan babası olacaqdı və buna, bəri başdan elə sevinirdi ki...

İşığın biri yanırdı. Bufetçi Sabir hər dəfə işdən evə qayıdanda bütün işıqları söndürüb təkcə onu yandırırdı. Bu, həm də təhlükəsizlik tədbiri kimi başa düşülürdü. Elektrik lampası pavilyonun alnına bərkidilsə də, yananda içəri xəfif işıq süzülür, içəriyə romantik bir görkəm verirdi. Bu, Fatmanın da xoşuna gəlirdi – rayon romantikası...

Bu cür romantika dünya şöhrətli “Hilton”, “Riksos” otellərinin yuxusuna da girməzdi; onlar başqa yuxular görürlər.

Bufetçi Sabir axşamüstü bişirdiyi çoban qovurmasını soyuducudan çıxarıb elektrik peçinin üstünə qoydu. Balaca, iki nəfərlik qatlama stolun üstünə göyərti, pendir-çörək düzdü. İki yonma stəkanı və iki yonma yüz qramlıq badəni də yadından çıxarmadı. Stol da, bufetçi Sabir də hazır idi. Bu vaxt rayonun yüz on minlik camaatı şirin yuxuda olurdu. Hamı yatıb, cırtdan cütlüyü oyaq...

Əlli-altmış metr aralıda görünən qaraltı tələsik, ürkək addımlarla pavilyonun arxa qapısından içəri girib oldu Fatma. Həmişə belə olurdu; əvvəlcə Fatmanın qaraltısı gəlirdi, dalınca da özü.

Bufetçi Sabir qapını arxadan şaqqıltı ilə bağlasa da, bu səsdən heç biri diksinmədi. Çünki bu səs onlar üçün doğmalaşmışdı, bu mərhəm şaqqıltıdan sonra onların həyatı istədikləri axara düşüb çay kimi onları aparırdı – belə səsdən kim diksinər ki?...

Durum yazım ki: “Fatma içəri girən kimi onlar bir-birinə sarıldılar, bufetçi Sabir onun boynunu, boğazını, üz-gözünü, qabarıq sinəsini öpüşlərə qərq etdi” və sair, bu, yalan olardı, sizi bəlkə də inandırardım, ancaq özüm inanmazdım.

Fatma içəri girən kimi keçib öz həmişəki yerində oturdu, bufetçi Sabir də qızdırdığı xörəyi sabılca qarışıq gətirib stolun tən ortasındakı qazanaltının üstünə qoydu.

Əgər mən Fatmanı da, bufetçi Sabiri də həyatda şəxsən tanısaydım, Aşıq Ələsgərin o beytini yazıb konvertə qoyar, sonra da onların ünvanına göndərərdim. Yüz faiz bilirəm ki, onların bu şeirdən xəbəri yoxdu, oxumurlar də zalım uşağı, kitab görəndə elə bil analarının oynaşını görürlər.

– Fatma.

– Hay can...

– Mənnən yüz qram konyak içərsən?

– Sabir, qadan alım, sənnən zəhər də içərəm, ancaq mən heylə şeylərin dadını bilmirəm axı.

– Bilmirsən, bil dana.

– Qorxuram ee, Sabir.

– Nədən qorxursan, aaz?

– Qorxuram, başım gicəllənər... yıxılaram.

– Qorxma, yıxılsan tutaram.

– Sabir, içsəm sonra mənnən zəhlən getməz ki?

– Mən içirəm... neçə dəfə görmüsən elə burda; sənin mənnən zəhlən gedir?

– Yox... Allah eləməsin... ancaq sən ayrı, mən ayrı dana...

– Sən niyə ayrı?

– Axı mən zənən xeylağıyam...

– Noolsun?

– Axı deyillər...

– Nə deyillər?

– Deyillər zənən xeylağı içirsə, pozğundu.

Bu sözdən sonra bufetçi Sabir duruxdu, elə bil pozğun sözünü Fatmaya yaraşdırmadı, ona qıymadı.

– Yaxşı, – dedi, – özüm içərəm... həmişə tək içməmişəm? – Fatmanın üzünə baxmağa ehtiyac duymadı.

– İncimirsən ki? – Fatma işvələndi.

– İçmirsən içmə, nə deyirəm ki...

Bufetçi Sabir qalxıb pavilyonun küncündəki gizlincindən yoğun konyak şüşəsini gətirib stolun üstünə qoydu:

– Görürsən bunun üstünə nə yazılıb?

– “Şirvan” – Fatma şüşənin üstünü tələsik oxudu.

– Ay sağ ol... Bu konyakı böyük adamlar içir, raykomlar, üzü yuxarı... Heç ispalkom da bunun dadını bilmir. Bakıya gedəndə almışdım. Bahalı şeydi... Sənə görə almışdım... Onda sənin stəkanını götürüm də...

– Yoox, buna görə çörəyin üstündən durma, qalıb də, – Fatma nazı ilə etiraz elədi.

Bufetçi Sabir “Şirvan”ın ağzını açıb yüz qramlıq yonma badəsini doldurdu:

– Fatma, Allah səni maa çox görməsin, – dedi, bu dəfə də öz ağzını açıb konyakı ora tökdü.

Fatma hər görüşündə ondan bu cümləni üç, ya da dörd dəfə eşidirdi. Bufetçi Sabir uzun-uzadı tost deməyi xoşlamırdı. Bu təkrar Fatmanı yorub bezdirmirdi, çünki o əzbər bildiyi bu cümləni səbirsizliklə gözləyir və elə bil birinci dəfə eşidirdi. Bufetçi Sabir isə hər dəfə bu cümlənin üstünə yüz qram araq tökürdü – konyak ilk dəfə idi.

– Böyüklər ağzının dadını bilirmiş, yağ kimi getdi. Deyillər ki, bu, – başı ilə konyak şüşəsini göstərdi, – birbaşa qana işdiyir. Özü də, atan kimi gedib yerinə çatır... – əlini yüngülvari qarnına çəkdi.

Fatma midilənirdi, bufetçi Sabir isə elə bil aclıqdan çıxmışdı və yeməkdən kam alırdı. Onun belə yeməyi Fatmaya ləzzət eliyirdi; ona elə gəlirdi ki, bufetçi Sabirə halaldı, çünki o nə təhər yeyirdisə, heylə də kişi idi...

Bufetçi Sabir müştərilərlə əlli-əlli vuranlardan deyildi. Əvvəllər ona belə təkliflər olanda deyirdi:

– Sən harda işləyirsən?

– Bilmirsən ki? Bankda...

– İşdə içirsən?

– Yoox...

– Niyə?

– Olmaz axı, işdə...

– Mənə də olmaz, mən işdə dəyiləm, bəs hardayam?..

Yaxın adamların toy-düyünündə ürəyi açılırdı, yaxşı yeyib-içirdi, sonra da zümzümə eliyə-eliyə çıxıb gedirdi evinə-eşiyinə, vəssalam.

Həftədə üç dəfə, cüt günlərdə, o, adət elədiyi rejimdən çıxıb Fatmanın rejimi ilə hərəkət eləyirdi. Bu, günün günorta çağı mümkün deyildi, adamın pişiyini ağaca dırmaşdırardılar – yalnız gecənin qırt yarısı. Və indi də o gecələrdən biri idi. 

Əlinin arxası ilə yağlı dodaqlarını siləndə gördü ki, bu, Fatmanın nəzərindən yayınmadı. Özünü o yerə qoymadı, kağız dəsmalla əlinin üstünü silib gülə-gülə Fatmaya dedi:

– Nəə baxırsan?

– Bura sənə baxmağa gəlmişəm də... – Fatma əriyə-əriyə elə gülümsədi ki, bufetçi Sabir də əridi və qeyri-adi ərimə prosesi onların əllərinin bir-birinin üstünə minməsi ilə yekunlaşdı.

Bufetçi Sabir təkəlli qalmışdı və onun təkəlli qalmağının İkinci Dünya müharibəsinə dəxli yox idi ha... O, Fatmanın üzünə gülümsəyən kimi dərhal da cavabını aldı, haqqında həbs-qətiimkan tədbiri seçilmiş əli ilə bir topa bulaq qıjısını ağzına basıb xarta-xurtla elə yeyirdi ki, elə bil silos doğrayan maşındı. Sol əli hələ amnistiyaya düşmədiyinə görə sağ əli ilə özünə konyak süzdü. Rəngi güclə seziləcək dərəcədə qızarmışdı və bu, onu bir az da şirinləşdirirdi. O, badəni götürüb bir az da qızarmaq və şirinləşmək istəyirmiş kimi dedi:

– Fatma, Allah səni maa çox görməsin.

Fatmanın ağzında dili yox idi, onun ancaq gözləri danışırdı, gözləri dil açmışdı...

Bufetçi Sabirin qidalanma prosesinin ikinci seriyası titrsiz-filansız necə qəfil başladısa, adama elə gəldi ki, beş-altı dəqiqədən sonra sapılcanın dibini də sivirib onu güzgü kimi parıldadacaq. Ümumiyyətlə, onun yemək-içmək prosesi seriallara oxşayırdı və bu serialın ən tələbkar, istedadlı və yeganə tamaşaçısı Fatma idi. Dünyanın işini bilmək olmur də, nə zamansa ikinci bir tamaşaçı – istedadından və gözəlliyindən asılı olmayaraq peyda olsaydı, Fatma ortasından çatdıyardı, çünki bu serial da, onun baş qəhrəmanı da bir nəfərlikdi – Fatmanındı.

Bufetçi Sabir deyəsən Fatmanın bayaqkı oğrun baxışından nəticə çıxardıb parıldayan dodaqlarını kağız dəsmalla silib dedi:

– Fatma.

– Haycan.

Fatma haycan deməsəydi o, elə birbaşa mətləbə keçərdi. Ancaq hərə öz işini görürdü də.

– Fatma, ağzınnan bir söz-zad qaçırtmamısan ki?

Görüşdükləri uzun müddətdə ilk dəfə verilən bu sualın gözlənilməzliyi Fatmanı gözlənilməz hala salsa da, o, bacarıqla, işvəkarlıqla bu vəziyyətdən çıxıb dedi:

– Sən nə danışırsan Sabir, heç heylə şey olar... bir daş altda, bir daş üstdə...

– Sənə inanıram haa, Fatma. Yoxsa...

– Yoxsa nə?

– Bilirsən ki, səni çox istəyirəm. Ancaq qulağım bir şey çalsa, – üzünə xoş ifadə verməyə cəhd elədi, – dilini dartıb xirtdəyindən çıxardaram.

Fatma dilini çıxardıb ona göstərdi. Bufetçi Sabir çiynindən tutub onu özünə sıxdı, üzünü də üzünə; əllər öz işini görüb qurtarmış, bir-birinin üstündən düşmüşdü.

Fatma sevinirdi ki, onun dilini dartıb xirtdəyindən çıxara biləcək bir kişi var yanında – bu sözlər onun ürəyinə sarı yağ kimi yayılıb ömürlük bir arxayınçılıq yaratdı.

– Fatma...

– Haycan... – Fatma yenə Sabirin birbaşa mətləbə keçməsinə mane oldu.

– Fatma, o bodulqanı götür, – konyak şüşəsinə işarə elədi, – ay sağ ol... indi mənə konyak tök...

Fatma yoğun, hamar konyak şüşəsini iki əlinin arasında bərk-bərk sıxıb konyak süzdü. O, o qədər gülməli görünürdü ki, Sabirin də dodaqları qaçdı. Sizə zarafat gəlməsin, bu, Fatmanın ilk “işi” idi. Sabir bu yaxınlarda bir filmdə görmüşdü ki, fransız qadını restoranda birlikdə şam elədiyi kişinin xahişi ilə onun badəsinə necə viski süzür; qəfildən o yadına düşmüşdü. Bu da sənə, hələ Sovetin vaxtında Avropaya inteqrasiya – buyur.

– O bodulqanı niyə heylə iki əlli tutmuşdun, aaz?

– Çox yoğundu dana, ona görə.

– Yoğun yaxşıdı dana...

Fatma gülümsəyib onun enli sifətinə yaraşan yekə burnunun ucundan tutub sıxdı:

– Eeey... - Şəhadət barmağı ilə onu hədələdi.

Bu hədəni hansı kişi görsəydi ağzının suyu axardı, arzulayardı ki, kaş onu da, heç olmasa ildə üç-dörd dəfə belə hədələyən olaydı. Sözə, təsvirə gəlməyən bu işvəli, mərhəm, şirin qadın hədəsini görsəydiniz, ondan sonra bilərdiniz ki, bu, nə olan şeydi – ancaq görək Sabir buna razı olardımı? Heç vaxt...

– Bir söz demək istəyirəm Sabir... ancaq utanıram...

– Sənin başın xarabdı?

– Yoox... niyə ki? – Elə bil bir az da incidi.

– Bəs onda mənnən niyə utanırsan? Bizim bir-birimizdən utanan vaxtımız keçib, yadındadı? Mənim heç vaxt yadımdan çıxmaz... – Sabir gözüynən onu yeyirdi.

Fatma onun nəyə işarə elədiyini başa düşüb dedi:

– Yaxşı-yaxşı... başına söz qəhətdi?.. – Güldü, əridi...

Burda hər kəs – Fatma da, Sabir də, “Şirvan” konyakı da öz işini görürdü və belə demək mümkündürsə, bu üçlüyün işi hələ qurtarmamışdı. Hələlik “Şirvan” Sabirdən də, Fatmadan da fəal görünürdü; belə ki, birinci yerdə “Şirvan”, ikinci yerdə Sabir, üçüncü yerdə isə Fatma qərarlaşmışdı. Bu, hələlik beləydi, vəziyyət hər dəqiqə dəyişə bilərdi.

– Yaxşı, de görüm nə məsələdi? – Sabir soruşdu.

– İkimizin aramızda qalacaq? – Fatma onun üzünə baxdı.

– Yoox... qəzetə verəjəm.

– Sabir, mən də onnan istiyirəm.

– Konyak?

– Hə...

– Bıy saa ürəyim qurban, elə bunu saa almışdım dana... – Deyəsən “Şirvan” bir az da fəallaşmışdı.

– Çox acıdı?

– Saa deyim dana. Ağızda bir az acılığı olur, ancaq içəri ki, getdi şirinləşə-şirinləşə bala dönür.

– Həə? – Fatma inandı.

– Hə... indi özün görəzsən dana, uzaqda dəyil ha.

– Sabir yadındadı?

– Nə?

– Keçən il bu vaxt, mən sənin sağlığına demək istəyəndə qoymadın...

– Niyə?

– Dedin ki, içməyənin sağlıq deməyə ixtiyarı yoxdu. İndi ixtiyarım var?

– Var... döşə gəlsin. 

Fatma balaca yonma stəkanı ovcunun içində tutub nəsə demək istəyəndə Sabir qoymadı:

– Müstərsən aaz, stəkanın belindən tut də... bax, belə, mənim kimi...

– Qorxuram yerə tökülər ee...

– Yerə tökülər təzədən dolduraram, qurbandı saa... Çay içəndə stəkanı nə təhər tutursan? Elə bil çaydı dana, rəngi də oxşayır.

Fatma Sabirin dediyini canla-başla elədi, pis də alınmadı:

– Sabir, – dedi, – Allah sənə dəyməsin... gözü doldu, – sən olmasan özümü gölə ataram, – dedi və bir anın içində, sol əli ilə burnunu sıxıb, acı dərman içən xəstələr kimi, stəkandakı konyakı qorxusundan necə “peşəkarcasına” atdısa, Sabirin gözü kəlləsinə çıxdı, sonra da uğunub getdi, qızarmış sifəti qıpqırmızı olana qədər güldü.

– Niyə heylə elədin ki? – Sabir soruşdu.

– Birinci dəfədi dana... qorxumdan heylə elədim ki, canım tez qurtarsın.

– Yaxşı, götür bir loxma çörək ye... Acı dəyildi ki?

– Yox ee... heç dilimə dəymədi ha... elə, boğazımdan getdi içəri. Ancaq boğazım bir az göynəyir.

– Götür limonad iç... keçdi?

– Hə...

Sabir saysız-hesabsız lətifə bilirdi və onları lətifə stilində də dilinə gətirməyi bacarırdı, çünki özü duzlu adam idi – elə bir ixtiyarım olsaydı, duzsuz adamların lətifə danışmasını qadağan eliyərdim, çünki içinə aftafa alırlar. Bu, doğrudan da belədi; mənim uşaqlıq dostum var, akademikdi, dünyanın ən güclü alimlərindəndi. Yüz dəfə eşitdiyi lətifəni bircə dəfə danışsın, adamın nə tükü tərpənir, nə də heç harası. Ancaq Sabir ağzını açan kimi uğunub gedirsən. İndi o, yenə əsgərlikdə olanda öyrəndiyi lətifələrdən birini danışdı, Fatma gülməkdən dayana bilmirdi. Ancaq o lətifəni sizə danışa bilmərəm, çünki bu onların vəziyyətində, yalnız onlara aid idi – iki nəfərlik...

Fatmanın yanaqlarında bir cüt çiyələk qızarırdı, qırıb yeyən lazım idi. Ancaq nə sizin, nə də yazıçının buna nə ixtiyarı, nə də hünəri çatardı, lap könlümüz istəsə də – çünki Sabir kələ kimi oturmuşdu yanında, ürəyi istəyəndə dərəcəkdi – əli ilə yox, dodaqları ilə... əzilərdi axı...

– Sabir.

– Can Sabir. – Bu dəfə də Sabir Fatmanın birbaşa mətləbə keçməsinə mane oldu, məqamı gəlmişdi.

– Sabir...

– Can Sabir. – O, yenə mane oldu.

– Yaxşı, qoy sözümü deyim də... – Fatmanın özü o qədər olmasa da, işvəsi incidi. İncik işvə də başqa bir aləmdi, bütün kişilərə qismət olsun.

– Sən evlənəzsən?

– Heç vaxt! – Sabir bu sualı yarımnormal qəbul elədi.

– Niyə?

– Ay Fatma, saa ürəyim qurban, qırx yaşım var, bundan sonra nə evlənmək? Qırxında evlənən, gorunda xoşbaxt olar... bəlkə də olmaz.

– Sənin tayların hələ indi-indi evlənir, eləsi var heç evlənməyib də...

– Fatma.

– Haycan.

– Qulaq as. Bax, günü sabah evləndim. Bu gün-sabah nəvəm olacaq. Bir ildən-zaddan sonra arvadım getdi roddoma, bir oğlu oldu. Nəvəm oğlumdan böyükdü. Ancaq oğlum nəvəmin dayısıdı. Mənim nəvəm yekələndə, özünnən çıqqılı olan adama nə təhər dayı desin, aaz. Biabırçılıqdı – mən belə şey eləmərəm. Bir də ki, Allah səni maa çox görməsin, bəsimdi. Sənin kimisin hardan tapajam.

– Tapıbsan dana...

– Yox ee, dedim axı saa, balabanda qandırdım axı, səni.

– Bəs evlənsən kimi alarsan?

– Heç kəsi.

– Çıxılmaz vəziyyətə düşsən nə təhər?

– Pis vəziyyətə niyə düşürəm ki, ağlım başımda, özüm də ki...

– Sabir...

– Can Sabir.

– Sabir, qurban olum saa, məni al dana, noolar?

– Yaxşı, sarsaxlama, bayaq dedim axı, saa... Bu söhbəti bağladıq...

Elə bil Sabirin qəfil ağlına gəldi:

– Bəri bax, – dedi, bəs sən niyə ərə getmirsən, hə?

– Sənnən başqa heç kim ürəyimə yatmır, gözüm səni nə təhər tutubsa... Sən niyə heylə deyirsən? İstəyirsən ərə gedim? – Kövrəldi, – bezmisən mənnən? – Fatma elə pis oldu ki...

– Sarsax-sarsax danışma aaz, səni kim alsa onu doğruyaram... balaca tikəsini qulağı boyda eliyərəm.

Fatma bu sözlərdən ürəkləndi, elə yaxşı oldu ki...

...Yaman şey, həşəri, adamın şiltiyini atan, doymaq bilməyən, adamı öldürən Sabir, o gecə, Fatmanın bircə dəfə ağzından qaçırtdıqlarının hamısını eləyib qurtarandan sonra, gecə saat beşin yarısında “Moskviç”inə minib Fatmanı da yanında oturtdu, parkın yanından keçəndə dedi:

– İstəyirsən parkda bir az gəzək?

– Gəzək... – Elə bil Fatma onun bu təklifini çoxdan gözləyirdi, – ancaq işıqlanmamış gedərik... evə...

Onlar parkın darvazasının ağzında maşını saxlayıb içəri keçəndə şəhər yuxusundan bal çəkirdi...

Bu şəhər yüz illərdi Kiçik Qafqaz sıra dağlarının ətəyindən yapışmışdı – əl mənim, ətək sənin. Sıx meşələri çiyninə salmış dağlar bir-birinə arxalanırdı, söykənirdi. Günəş hər axşam o dağların arxasında gecələyirdi; qışda dağların kürəyini qızdırır, yayda isə qovururdu. Can dərmanı yetirən qara torpaq adamların üzünü ağ eləyirdi, bolluq-bostanlıq idi. Gözəllik, xeyir-bərəkət, zəhmət, adamları cilaladıqca onlar bir-birinə qarşı daha da mehriban olur, şad-xürrəm yaşayırdılar. İlin bütün fəsillərinin gözəlliyi adamları diri saxlayırdı – dörd gözəl... Allah bu yerlərdən heç nə əsirgəməmişdi – nəyi vardısa tökmüşdü bura...

Onlar parkın yarımqaranlığına girən kimi Sabir dedi:

– Gir qoluma.

Fatma Sabirin qoluna girib uşaq kimi sevindi:

– Elə bil Bakıdayıq...

– Bir dəfə səni aparajam Bakıya.

Fatma bu xəbərə də sevindi:

– Görəsən niyə bizimkilər parkda gəzəndə Bakıdakı kimi bir-birinin qolundan tutmur, hə?...

– Bura Bakıdı? – Sabir dedi, – burda olmaz, rayon yeridi, adamı hoydu-hoyduya götürəllər. 

Onlar qucağında uşaq tutmuş ana abidəsinin yanında dayandılar, Sabir başını qaldırıb bu qadının sifətinə diqqətlə baxandan sonra dedi:

– Bu arvad niyə bikefdi?

– ...

– Sən bilərsən ee.... ikiniz də arvad xeylağısınız...

– Yəqin oğlunu müharibədə öldürüblər, onçun bikefdi.

– Qucağındakı kimdi bəs, öz uşağıdı?

– Yox... yəqin nəvəsidi, görmürsən qoca arvaddı...

– Düz deyirsən, – Sabir təsdiqlədi.

Onlar bu heykəltəraşlıq nümunəsini rayon yerində yaşayan bir cüt “sənətşünas” kimi mükəmməl təhlil eliyəndən sonra üç-dörd ay bundan əvvəl qurulmuş karuselə tərəf getdilər. Fatma dedi:

– Deyirəm ay Sabir, biz nə qədər oğurluq gəzəcəyik ee, buralarda?

– Başına söz qəhətdi? Buna da şükür.

Karuselin yanında ayaq saxlayan kimi Sabir dedi:

– İstəyirsən səni karuselə mindirim.

– İstəyirəm. – Bu gün Fatmanın sevinc günü idi.

– Di, gəl görüm.

Fatma karuselə baxıb dedi:

– Tək qorxuram ee.

– Yaxşı ikimiz də minək.

Onlar qalxıb əyləşdilər. Sabir onu qucaqlayıb gen sinəsinə sıxdı və bir an dayanıb üzünün key ifadəsi ilə dedi:

– Bəs qnopkanı kim basacaq?

– Doğrudan ee...

– Bu saat, – Sabir bu işin əlacını tapmış adam kimi dedi, – sən otur, mən bu saat gəlləm.

O, karuseldən düşüb xeyli aralıdakı, uzun, hamar qarğı ilə qayıtdı.

– Yəqin burda oynayan uşaqlardan kiminsə qarğı “atı”dı, yadından çıxıb qalıb, – dedi və Fatmanın yanında yerini rahatladı.

– İndi nağayrazsan? – Fatma maraqla soruşdu.

– Görərsən, – Sabir dedi və əlindəki uzun, hamar qarğını karuselin düyməsinə tərəf uzatdı. Bir-iki dəfə cəhd eliyəndən sonra düyməni basa bildi.

Karusel hərəkətə gəldi. Fatma Sabirin bu “tapıntısı” ilə öyündü. Karuselin sürəti artdıqca Fatmanın qəşəng saçları dingildəyib bir-birinə qarışırdı; bu da, ona yaraşırdı və bu yaraşıq Sabirin gözündən yayınmamışdı, tez-tez çönüb ona baxırdı. Fatma başını Sabirin çiyninə qoydu. Onun saçları ara-sıra Sabirin üzünə toxunanda o, özündən asılı olmayaraq gözlərini yumurdu, bu toxunuşda ilahi bir rahatlıq hiss eləyirdi və bu cür rahatlıq ilk idi – ilkin...

Karusel xeyli fırlanandan sonra Fatma dedi:

– Sabir, vaxtdı, gedək. 

– Düz deyirsən...

Sabir əlindəki uzun, hamar qarğunu karuselin düyməsinə tərəf tuşladı ki, onun yanından keçəndə basıb dayandırsın, ancaq yaxına düşə bilmirdi. Sabir on-on beş dəfə cəhd eləsə də, heç nə alınmadı, əlindəki uzun, hamar qarğını, bir uşağın sevinə-sevinə mindiyi “atını” sınıq-sınıq eləyib tulladı. Sabiri tər basdı, onlar fırlana-fırlana qalmışdılar. Karuseldən özlərini atsaydılar, çilik-çilik olardılar. Sabir fikirləşdi ki, qız rüsvay olacaq... özüm cəhənnəm...

Fatma, onun qapqara nəm sifətinə ani nəzər salıb özünü itirmiş vəziyyətdə dedi:

– Rusvay oldum... – Ancaq özünü nəzərdə tutdu.

Fatma düz deyirdi. Bizdə qadınla kişinin belə müştərək rüsvayçılığından qadına daha çox pay düşür, kişiyə nə var ki... Fatmanın haqqında isə bütün qadınlar belə deyəcəkdi:– Qızıxıb...

Bayaq Sabir uzun, hamar qarğı ilə karuseli hərəkə gətirəndə Fatma onun bu tapıntısı ilə öyünmüşdü. İndi isə o, öz varlığını hiss eliyə bilmirdi. Bədəni cumculuq olmuşdu – qan-tər içindəydi.

“Sabir” Sabirin yadından çıxmışdı və ancaq keyləşmiş başı ilə Fatmanı fikirləşirdi: “Yazıq biabır olajax...” 

Sən demə bu, Sabirin bir dəfə Bakıda, dəniz kənarında mindiyi karuseldən deyilmiş; onun düyməsini basırdılar işə düşürdü və on dəqiqədən sonra özü dayanırdı – rele onun işini tənzimləyirdi – o, bunu nəzərə almamışdı.

Fırlana-fırlana qalmışdılar, onların işi Allaha qalmışdı, bir də işıq idarəsinə – işıq sönsəydi yaxalarını bu biabırçılığın əlindən qurtara bilərdilər; bu da dəryada balıq sevdasına oxşayırdı.

Üzüm yığımının qızgın vaxtı idi. Camaatı məhsul yığımına səfərbər eləyən ştab bu parkda yerləşirdi. Bir azdan Rayon Partiya Komitəsinin birinci katibi Mahmud Mahmudzadə başda olmaqla bütün partiya və təsərrüfat fəalları, prokuror, milis rəisi, hamısı bura axışacaqdı. Şəhərin işıqları Fatma ilə Sabirin xilas ümidi kimi yavaş-yavaş öləziyirdi.

Fatmanın ara vermədən axan göz yaşları şəhərin işıqlarının üstünə bir-bir damcılayıb onları söndürdükcə rüsvayçılıq da yaxınlaşırdı.

Saat yeddiyə beş-on dəqiqə işləmiş yoldaş Mahmudzadənin “Qaz–24” markalı xidməti maşını parkın girəcəyində dayandı. Onunla daban-dabana gələn partiya təsərrüfat fəalları birinci katibi qarğa-quzğun kimi dövrəyə aldılar. Heç kəs ona yaxınlaşıb əl vermirdi, hamısı bükülü vəziyyətdə gendən salam verirdi, o da, bu salamları ağızucu yox ee, gözucu alırdı – özü də hamısınınkını bir dəfəyə. Onlar bu vəziyyətdə parka daxil oldular.

Cütlük hələ fırlana-fırlana qalmışdı...

Səfərbərlik ştabının rəhbəri başqa adam olsa da, son sözü Mahmudzadə yoldaş deyirdi.

– Maşınlar hazırdı? – Birinci katib soruşdu.

– Bəli, yoldaş Mahmudzadə. – Avtobazanın rəisi bir addım irəli çıxıb təzədən yerinə qayıtdı.

– Bu axşam raport verməliyik ha, plan bu gün dolmalıdı.

– Bilirik, yoldaş Mahmudzadə.

– “Ukrayna” kolxozunda vəziyyət nə yerdədi?

Cütlük fırlana-fırlana qalmışdı...

– Şəkərin dərəcəsini qaldırdınız?

– Zavodu işə saldılar?

Cütlük hələ də fırlanırdı və onlar partiya-təsərrüfat fəallarına fırlana-fırlana baxırdılar. Partiya-təsərrüfat fəalları isə ancaq Mahmudzadə yoldaşa baxırdılar – elə hər cəhətdən.

Mahmudzadə bura yığışanların içində ən boylu-buxunlu, gövdəli adam idi. Birdən o, sağ əlini karusel tərəfə uzadıb dedi:

– O nədi heylə?

– Karuseldi, yoldaş Mahmudzadə.

– O niyə səhərin gözü açılmamış fırlanır ki? Özü də deyəsən iki nəfər də orda...

– Düzdü, yoldaş Mahmudzadə.

– Get onları gətir bura. – Milis rəisinə dedi.

Bir suiçim saatda onların ikisi də suyu süzülə-süzülə birinci katibin hüzurunda dayanıb başlarını aşağı salmışdılar. Hər ikisi girməyə siçan deşiyi axtarırdı.

– Bunlar kimdi belə? – Mahmudzadə camaatın topasından soruşdu.

Polis rəisi bir addım irəli çıxıb dedi:

– Yoldaş Mahmudzadə, Sabirdi də, bufetçi Sabir.

– O dilli-dilavər deyilən oğlan budu?

– Bəli, yoldaş Mahmudzadə.

– Oboxeisi göndərərsən, getsin bunun pavilyonunu möhürləsin.

– Baş üstə, yoldaş Mahmudzadə.

– Özünü də basın getsin üzüm yığsın.

– Baş üstə, yoldaş Mahmudzadə.

– Bu nə vaxtın karuseldə farlanmadığı əə, belə... türküdurmazdan...

Sabir Fatmanı bu rüsvayçılıqdan xilas eləməli idi, başını azca qaldırıb dedi:

– Yoldaş Mahmudzadə... biz əhd eləmişdik ki, evlənməmişdən bir gün qabaq gecənin yarısı gələk bura... heç kim görməsin dana... minək karuselə, səhər gedək ZAQS–a.... Mindik, heç kim yox idi. Uzun qarğı vardı, onnan qnopkanı basdım, karusel yerindən tərpəndi, sonra saxlaya bilmədim, iki saatdır fırlanırıq...

Birinci katibi gülmək tutsa da, özünü boğdu, təbəssümlə kifayətləndi. Əlinin altında işləyən bir belə adamın içində gülmək olmazdı, yoxsa onun ciddilik imici zədələnərdi...

Birinci katib polis rəisinə dedi:

– Bunnan işiniz olmasın, – gülümsədi, – qoyun işiynən məşğul olsun.

– Baş üstə, yoldaş Mahmudzadə.

– Bəs bu xanım kimdi belə?

– Bunu alajam dana, yoldaş Mahmudzadə.

– Bəs niyə belə gec evlənirsən?

– Rayonda hamıdan tez mən evlənmişdim... sonra... arvadım öldü.

– Allah rəhmət eləsin...

– Sağ olun, yoldaş Mahmudzadə.

– Bəs, bu xanım niyə belə gec ərə gedir?

– O da, mənim kimi hamıdan tez ərə getmişdi, sonra əri avariya düşdü, öldü.

Elə bil Mahmudzadə bu rayonda işlədiyi illərdə ilk dəfə idi ki, birinci katib olduğunu unutmuşdu.

– Gedin o ZAQS-ın müdirin çağırın bura.

– Mən burdayam, yoldaş Mahmudzadə, – əlli yaşlı, çeçunça kostyum geymiş kişi bir addım irəli çıxdı.

– Bunların kəbinini kəs, özü də burda.

– Baş üstə, yoldaş Mahmudzadə. 

Çeçunça kostyum geymiş kişinin getməyi ilə qoltuğunda qovluq geri qayıtması bir oldu. Ştabın qırmızı pərdə salınmış stolunun üstündə kəbin kəsildi.

Mahmudzadə qırmızı stola yaxınlaşdı, Sabirin əlini sıxıb “təbrik eliyirəm” deyən kimi, bütün partiya-təsərrüfat fəalları bir ağızdan dedilər: – Təbrik eliyirik.

Sabir Fatmanı bu biabırçılıqdan xilas etmişdi, qalan heç nə haqqında fikirləşmirdi. İndi kim nə deyə bilərdi ki? Kişinin oğlu öz halal-hümbət arvadıynan karuselə minib də, burda nə var ki…

Maşına minən kimi Fatma, içində baş vermiş dağıdıcı zəlzələdən sonra özündə güc tapdı, nəm gözlərini silə-silə pıçıldadı:

– Sabir...

– Haycan...

– Sabir, sənə qurban olum...

– Yaxşı, yaxşı... indi vaxtım yoxdu, sonra qurban olarsan.

– Sabir...

– Yaxşı də... gedirik bizə, bu gün işə mənim evimdən gedəzsən... ölənə qədər.

– Bəs camaat...

– Camaatınan bayaq qurtardıq də... parkda... indi sən mənim arvadımsan, əlimdə kağızım da var, orda ikimizin də adı yazılıb...

– Nə yazılıb?

– Orda yazılıb ki, camaat otursun yerində, Fatma Sabirin arvadıdı.

...Sabirin dedikləri çin çıxdı. Vaxt-vədə ötəndən sonra bir oğlu oldu Fatmadan. Dayı, bacısı oğlundan iki yaş yarım kiçik idi – Sabirin ağzı fal imiş...

İndi tez-tez bu parka gəlib üçlükdə karuselə minirdilər, heç nədən, heç kimdən də çəkinmirdilər. Bu parka gəlib gəzən qadınlar karuseli görən kimi bic-bic gülümsəyib deyirdilər:

– Fatma karuseli...

Kişilər də deyirdilər:

– Sabir karuseli.

Sizə zarafat gəlməsin, Azərbaycan boyda məmləkətin heç bir klassikinə, dahisinə sağlığında qismət olmayan şey Fatma ilə Sabirə qismət olmuşdu: Onlar balaca bir şəhər parkında olsa da, adlarını beləcə əbədiləşdirmişdilər...

İndi isə... Özünüz bilirsiniz də, göydən üç alma düşdü, biri Fatmanın, biri bufetçi Sabirin, biri də Rayon partiya komitəsinin birinci katibi yoldaş Mahmudzadənin...

Mən alma istəmirəm...

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.10.2024)

 

   İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

 

 

“Xətai” sözü ölkəmizdə, o cümlədən Cənubi Azərbaycanda çox işlənən insan, yer, xalça və aşıq havası, şirniyyat, desert adları və təxəllüs kimi  məşhurdur. Tarixi faktlar sübut edir ki,  XVIII əsrə kimi Borçalı mahalında Xatay, Eçmiadzin yaxınlığında Kitay, Təbriz və Ərdəbil yaxınlığında Xətai adlı kəndlər, İrəvan çuxuru yaxınlığında Xatay mahalı və s. olmuşdur. İndi də Bakıda, Ağstafa, Xocavənd, Şərur və digər regionlarımızda bu adda rayonlar, kəndlər, küçələr, metro stansiyası və insan adları vardır.

 

Bu sözün ad və təxəllüs kimi daha çox  görkəmli dövlət xadimi və şair Şah İsmayılla məşhurlaşdığını söyləsəm, yəqin etiraz edən olmaz. Akademik Fuad Qasımzadə Axund Hacı Kərbalayi Soltan Hüseynqulu oğlunun “Şah İsmayıl Xətai (xronoloji-tarixi məlumatlar” kitabına yazdığı “Siyasət, sənət, elm müsəxxiri” adlı ön sözdə həmin kitabın müəllifinə istinadən qeyd edir ki, Şah İsmayılın 11 təxəllüsü, 29 ad və ləqəbi olmuşdur. Əsl adı Əbül-Müzəffər İsmayıl ibn Heydər əs-Səfəvi olan şairimiz bunlardan daha çox “Xətai”-dən istifadə etmişdir. Filologiya üzrı fəlsəfə doktoru L.Faiqqızı yazır ki, son zamanlar bu  ad və təxəllüsün “Xətai” yox, “Xətayi” olması təsbit edilmişdir. 

Şah babamızın “Xətai” təxəllüsü barədə çoxlu versiyalar vardır. Bunların, demək olar ki, əksəriyyəti barədə sizlərin məlumatınız var. Amma mən yenə də hamısını yox, bəzi versiyaları xatırlatmaq istərdim.

Versiyalardan ikisi Çaldıran döyüşü ilə bağlıdır. Birinci versiyada göstərilir ki, bu döyüşdə məğlub olan Ş.İsmayıl onun nəticələrini biləndən sonra peşiman olur, xəta etdiyini söyləyir. İkinci versiyaya görə, guya həmin döyüşündə Şah İsmayılın xanımı Taclı Bəyim Sultan Səlimin adamlarına əsir düşür. Taclı Bəyim üstündəki zinət əşyalarını əsgərlərə verərək, qaçır, lakin onun son aqibəti bilinmir. Şah İsmayıl bundan sonra xəta edən anlamına gələn “Xətai” təxəllüsünü götürür.

Mövcud olan versiyaların birində qeyd edilir ki, şairin adının ərəbcə yazılışı toplandıqda 1001 alınır ki, bu da allahın adının sayı ilə əlaqələndirilir. (L.Faiqqızı) Hürrün məzarının açılması məsələsi də bir ayrı versiyadır. (Mənbə: Seyx Abbas Qummi: “Nəfsul-məhmum”) 

 Başqa bir versiya ubidiyyət versiyasıdır. Ubidiyyət bir haldır, elə bir hal ki, insan bəndə kimi Allah qarşısında günahkar olduğunu etiraf edir, özünü Yaradanın qarşısında kiçildir. Amma bu, insanı kiçiltmir, daha da ucaldır. Allah qarşısında özünü kiçik saymaq bəndəliyin ən üstün cəhətidir. Ş.İsmayıl da Allah qarşısında kiçikliyini və günahkar olduğunu bildirmək üçün “Xətai” təxəllüsündən istifadə edir. M.Qasımlının fikrincə də, Xətai dini-sufi inancına görə özünü uca Allah qarşısında xətalı, səhvli (Xətai-xətalı) sayırdı.(Həmin dövrlərdə “Abdal”, “Miskin” təxəllüslərindən istifadə edən şairlər kimi)

Digər bir versiya Hatay təkkəsi versiyasıdır. Təkkə dindarların toplanıb ilahi hikməti və Allah sevgisini öyrənib anladıqları məkandır. Əssəyyid Ahmed Mekki Üşışık “Tam İlmihal” kitabında yazır ki, İsmayıl atası Şeyx Heydərdən qalan Xətay təkkəsində təhsil alımış və həmin təkkədə Şeyx İsmayıl Xətai olmuşdur. Həmin zamanlarda yetişən şeyxlərin yetişdikləri təkkələrin adları ilə çağrılması ənənəsi çoxlarına məlumdur. Məsələn, Əmrə təkkəsindən çıxmış Y.Əmrə və T.Əmrə özlərinə “Əmrə” təxəllüsünü götürmüşdülər. Və ya onlara bu təxəllüsü vermişdilər.

Bir başqa versiyada isə belə hesab edilir ki, təxəllüsün kökü “xəta” deyil, “xətay”dır. Xətay isə türk tayfalarından birinin adı olub.

Ayrı bir versiyada Ş.İsmayılın təxəllüsü Ərdəbil yaxınlığındakı Xətai kəndi ilə əlaqələndirilir. Və bu adın da Xatay türkləri ilə bağlı olduğu bildirilir.

Bəri başdan deyək ki, yuxarıda qeyd olunan və olunmayan versiyaların bir qisminin heç bir əsası, yəni sübutu yoxdur. Onları təsdiq edən yazılı mənbələr də mövcud deyil. Bəzilərini isə faktlar özləri təkzib edir. Bizcə, bu versiyalar (əfsanələr) insanların böyük şairə olan hörmət və ehtiramdan, onun təxəllüsünün leksik mənasını öyrənmək istəyindən irəli gəlmişdir.

Biz isə sizin diqqətinizi son üç versiyaya cəlb etmək istəyirik. Bu versiyaların hər üçündə “Xətay” türklərindən bəhs olunur. Bəs tarixdə belə türk qəbiləsi (tayfası) olmuşdurmu? 

Bəli, mənbələr belə bir türk qəbiləsinin olduğunu təsdiq edir.

Məsələn, Xətay qəbiləsinin movcudluğunu N.Gəncəvinin, onun ədəbi məktəbinin davamçısı fars şairi Xacu Kirmanininəsərlərində də görürük. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Folklor İnstitutu tərəfindən çap olunmuş “Nizami Gəncəvi və folklor” kitabında qeyd edilir ki, “Nizaminin qənaətinə görə, xəta işlədiyi üçün cənnətdən qovulub yer üzünə göndərilən ilk insan – Adəm türk olmuşdur. Nizami hətta onu Xatay türkü hesab edir. Şairin «Sirlər xəzinəsi» poemasında oxuyuruq: “O, ay kimi (təmiz, günah etməyən, gözəl – İ.V.) Xətay türkü oldu, Və xəta zülfünü papağının altında gizlətdi.” Adama elə gəlir ki, Nizami Adəm peyğəmbərdən deyil, Ay kağanın bətnində ikən Allaha tapınan Oğuzdan danışır. Ola bilsin ki, böyük türk sərkərdəsi Şah İsmayıl da özünə bu səbəbdən «Xətai» ləqəbini götürmüşdü. Maraqlıdır şairin qənaətinə görə, Adəm ay kimi Xətay türkü olub xəta zülfünü papağının altında gizlədir. Papağın məhz çox əski çağlardan Türkün qeyrət, namus rəmzinə çevrilməsinin kökündə bu qənaət dayanır”.

X.Kirmani isə qəzəllərinin birində ustadı Nizamini “Xətay türkü” adlandıraraq yazırdı: “Məndən o Xətay türkünə bir deyən kəs yoxmu, günahım varsa, Geri dön ki, ümidimiz var səndən…”.(sətri tərcümə)

 Görkəmli alimimiz, filologiya elmləri doktoru, professor M.Seyidov özünün “Azərbaycan xalqının soykökünü düşünərkən” adlı əsərində mənbələrə əsasən yazır ki, “Xəta//Xətayi azərbaycanlıların soykökündə duran qəbilələrdən biridir”. O qeyd edir ki, “Xətay//Xatay sözü “xət//xat” və “ay” tərkiblərindən ibarətdir. Xat//xət” bir sıra türk dillərində “qatı”, “qatı eləmək”, “təpə”, “güclü külək” anlayışları mənasındadır. “Ay” isə əski saq, Yaqut dillərində çoxanlamlı sözdür. “Ay” Yaqut dilində “yaratmaq, yaradıcı, başlanğıc”, tanrı, yaradan və s. mənalarında işlənir. Bu anlamlar göstərir ki, azərbaycanlıların soykökündə duran bu qəbilənin həmin adda –Xətayi adında insan yaradan, yaradıcı tanrısı olmuşdur. Bu tanrı yalnız dünyanı, insanı yaratmamışdır. O həm də bədii söz və sənət yaradıcısıdır. Həmin tanrını yaradan qəbilə öz adını da Xətay tanrısından götürmüşdür.

Təsadüfi deyildir ki, türk əsilli (bəli, türk əsilli) S.Nova Xətayi ilə bağlı şeirlərindən birində onu açıqdan-açığa “aləmi yaradan”, söz-kəlam yaradan yaradıcı kimi öyür. Bu həm də onu göstərir ki, XVII-XVIII əsrlərdə Xətayi adlı tanrı aşıqlar arasında hələ də hörmətlə anılırmış.

Xatay qəbiləsi barədə məşhur professor, filologiya elmləri doktoru A.Paşayevin “Azərbaycan təxəllüsşünaslığının əsasları” adlı əsərində də maraqlı məlumatlar təqdim edilir. Məsələn, kitabda oxuyuruq: “Belə nəticəyə gəlmək olar ki, geniş mənada tanrı – yaradan mənasında olan Xətai etnonimdir. Müasir Çin, Qədim türk və bir çox müasir dillərdə “Kitay” adlanır. Demək, “Kitay” adı da məhz “xatay” etnonimindən yaranmış, Kitay e.ə. 221-207-ci illərdən mərkəzləşdirilmiş imperiya yaradan Sinin adı ilə adlanmışdır…Və ya əgər “Xatay”, “Kitay” toponim və ya etnonim kimi “tanrı – yaradan” mənası ilə əlaqədardırsa, onda fars dilində Xuda (Allah və ya Tanrı) teoniminin də elə “Xatay” sözündən yaranmasını ehtimal etmək olar”.

Bəs bu xatay qəbiləsi harada yaranmışdır. Onların ilkin vətəni hara olmuşdur?

Türk etnonimlərinin ən görkəmli tədqiqatçısı olan, filologiya elmləri doktoru İ.Cəfərsoy göstərir ki, Çin hüdudlarında yaşayan türk tayfaları içərisində “Katay”lar da olmuşdur. Onların VI əsrdən başlayaraq Çinin siyasi həyatında mühüm rol oynadıqlarını tarixi faktlar sübut edir. Alim qeyd edir ki, “xatay” etnonimi xatay-qutaş quş adından (Totemdən törəmiş “xutay-kitai-qutan” sözləri eyni bir onqonun adını bildirir. Buradan aydın olur ki, Şah İsmayılın özünə təxəllüs seçdiyi “Xətai” sözü bu onqonla bağlı olduğundan qədim türk uluslarından sayılan Xatayların adını özündə yaşadır” (“Xətai” təxəllüsü. “Elm və həyat” jur. N2, 1982)

Çindəki tarixi Maçin (Tavğac) ərazisindən söhbət açan türkoloqB.Tuncay “I sahib Gəray xanın yarlıkları (fərman, əmr və buyruqları-İ.V.)” adlı yazısında göstərir ki, “Mahmud Kaşğarlının “Divan-i Lüğət ət-Türk”də yazılanlardan belə anlaşılır ki, “Tavğaç” Maçinin adıdır və həmin ərazi Çindən, daha doğrusu Çin səddindən dörd aylıq uzaqlıqda yerləşir. Bildirilir ki, əslində üç hissədən ibarətdir. Bunlardan birincisi Yuxarı Çindir ki, bura “Tavğaç” deyilir. İkincisi Orta Çindir ki, “Xətay” adı ilə tanınır. Aşağı Çindir ki, “Barxan” adı ilə tanınır. Lakin indi “Tavğaç” Maçinə deyilir, Çin isə Xətaydır…1550-ci ildə verilmiş yarlıqda yer alan “...məndən Cituqan çayı sahilindəki, cənubdan Xətay, şimaldan Kurlyaut, şərqdən Çiraq, qərbdən Çiqillə həmsərhəd olan Kiçi Sakal çölündə yerləşən şirin sulu quyunu onun istifadə etməsini xahiş etdi...” cümləsində yer alan “Xətay” coğrafi adının çəkilməsidir ki, bu da yarlığın yazıldığı dövrdə Krımda oturan Uluq Ulus (Turan) xanlarının hökmünün, eynən əvvəlki xanların dövründə olduğu kimi, Çini də əhatə etməsindən, yəni Çinin də Turan dövlətinin daxilində olmasından xəbər verməkdədir”.(i-sahib-gc999ray-xanin-yarliqlari (2).pdf)

İbn-əl-Əsir (XIII əsr) “Əl-kamilfi-t-tarix” əsərində yazır: “Xatay Çinin bir mahalının və Xəta türklərinin adıdır”. Tədqiqatçı Ş.Samiyə və M.Əvhədi Ə.Bakuviyə və digərlərinə, əski Çin mənbələrinə istinad edərək bildirirlər ki, xataylar qədimdən uzaq Mancuriyada (qədimdə bu əraziyə Maçin də deyilib) yaşamış türk tayfalarından biri olmuşdur.

 Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Siracəddin Hacı da Nizaminin yuxarıda göstərilən beytinə şərh verərkən deyir ki, Xətay bölgəsi Çində yerləşir və orada türklər yaşayırlar. (N.Yalçın: “N.Gəncəvinin kamilliyə gedən yolda ilk nəsihəti” məqaləsi, “Ədəbiyyat” qəzeti, 18 dekabr 2021-ci il)

 Xataylar e.ö. III minillikdən miqrasiyalara başlamış Şərqi Türküstandan Suriyaya (Hataya) qədər uçsuz-bucaqsız ölkələrə yayılmışlar.İ.Cəfərsoy qeyd edir ki, “Kitay və ya Xatay ön Asiyanın çox qədim xalqlarıdır. Onların tarixi vətəni indi Türkiyə ərazisindədir və Hatay adlanır. Çünki müasir türk dilində “x” səsi yoxdur.” O, yazır: “Xatay eyni zamanda Türkiyə ilə Suriya arasındakı qədim mahalın adıdır… Məlum olan odur ki, həm Çin Türküstanında, həm də Şimali Suriyada Xatay adlı mahal və şəhərlər olmuşdur. E.ö.II minilliyə aid Xett və e.ö.I minilliyə aid Urartu kitabələrində Xatay mahalının adı Xate kimi yazıya alınmışdır… Xatayların bir hissəsini Urartu çarları e.ö.782-ci ildə Anadoludan İrəvan çuxuruna köçürmüşdülər. Əmir Teymur isə İldırım Bayazidlə döyüşdən sonra xatayların digər bir hissəsini Ərdəbildə və Təbrizdə yerləşdirmişdir. Şah İsmayıl Xətayinin əcdadları da Anadoludakı xataylardandır”. Ə.A. Mekki Üşışık da “Tam İlmihal” kitabında yazır ki, Ş.İsmayılın babası Şeyx Cüneyd Ərdəbil şəhərindəki Hatay (Xətay) türklərindən idi.    

İ.Şahbazov isə “Azərbaycan müəllimi” qəzetinin 05 sentyabr 1979-cu il tarixli sayında dərc olunmuş “Xətai” məqaləsində Şah İsmayılın təxəllüsü haqqında yazır: ”Qədim fars dilində yazılmış kitablarda Çin, Təklə Muğan, Orta Asiya və ümumiyyətlə Şərqdə azərbaycanlıların ərazisinə Xəta deyilmişdir. Beləliklə, Şah İsmayıl azərbaycanlıların yaşadığı Xəta ölkəsini vətəni hesab edib özünü Şah İsmayıl Xətai adlandırmışdır”. (Onu da qeyd etməyi vacib sayırıq ki, “Xətai” təxəllüslü ilk yazarımız 4500 beytlik "Yusif və Züleyxa" poemasını qələmə almış Xətai Təbrizidir.) 

 Azərbaycan Cümhuriyyətinin Zəngəzurdan olan parlament üzvü Məhəmmədsadıq Aran 1942-ci ildə İstanbulda “Sənan Azər” imzası ilə çap etdirdiyi, lakin zamanında rəsmi dövlət qərarı ilə Türkiyədə qadağan olan “İran türkləri” əsərində yazırdı: “Xəta” deyil, Xətay, Xitay və yaxud Kıtay şəklində istifadə edilməsi gərəkən bu kəlmə böyük bir saf türk boyunun adıdır ki, bu türk boyunun önəmli bir bölüyü İran Azərbaycanında yaşamaqdadır. Təbriz şəhərinin kamilən türk olan 300 min əhalisinin 40 minə yaxın bir qismi xətaylıdır. Onların məhəllə adı Xətaylı məhəlləsi, küçə, hamam, məscid və hətta əsrlik çinar ağacının adı belə xətaylı çınardır. Xətaylıların bir qolu da Ərdəbil şəhəri və ətraf kəndlərində yerləşmişdir”. Müəllif davam edərək göstərir ki, “Türkiyə-Fransa arasında dörd-beş il əvvəl Xətay məsələsi alovlandığı əsnalarda bir fransız qəzetinin mühərriri Antakyadakı türklərdən bu sualı soruşmuşdu: “...siz xətaylılar, əski yurdunuz olan İrandakı Azərbaycan ölkəsinə - Təbriz bölgəsinə - dönmək istəyərsinizmi?” Bu sual xətaylılardan böyük bir qisminin Azərbaycanda yerləşmiş olduğunu və avropalıların bunu bizdən daha yaxşı bildiyini göstərən bir dəlildir… Şah Xətai, Şah İsmayıl Səfəvinin atası dəxi bugünkü İranın Ərdəbil şəhəri çevrəsində yerləşən xətaylı bir türk bəyinin nəslindən törədiyi üçün özünə əcdadından yadigar qalan bu türk adını bir şərəf və fəxr ləqəbi olaraq almışdır”. (“Şah İsmayılın atası xətaylı bir türk bəyinin nəslindən törədiyi üçün...” (teleqraf.com))

Müxbirin “…siz xətaylılar, əski yurdunuz olan İrandakı Azərbaycan ölkəsinə - Təbriz bölgəsinə - dönmək istəyərsinizmi?” sualı xatayların “əski”, ilk vətənlərinin Azərbaycan olduğunun göstərgəsi ola bilməzmi?! Xataylar ordan bura yox, burdan ora gedə bilməzdilərmi!? Böyük ehtimalla yuxarıda adını çəkdiyimiz və Ərdəbil yaxınlığında olduğunu qeyd etdiyimiz “Xətai” kəndi də xətaylıların məskunlaşdığı kənd olub.

Gördüyünüz kimi, tədqiqatçılarımızın əksəriyyəti Şah İsmayılı əsil-nəcəbcə xatay türkü hesab edir və onun təxəllüsünü də həmin adla bağlayırlar. (Düzdür, buna inamsız yanaşanlar da var.) Amma həqiqət budur. Və onun bir üzü var.

M.Seyidov yuxarıda adı çəkilən əsərində yazır: “Araşdırma aydınlaşdırmışdır ki, bu qəbilədə - soyda, soybirləşməsində mədəniyyət, çağına görə inkişaf etmişdir. Xətay qəbiləsindən onlarca tanınmış sənətkarlar, bilicilər çıxmışdır. Kökü Xətay//Xatay soyu ilə bağlı bilicilərin, sənətkarların çoxusu özlərinə xətay+ı təxəllüs, ikinci ad kimi qəbul etmişlər. Elə Şah İsmayılın təxəllüsü Xətayi də bu soyun adı ilə bağlıdır. İ.Cəfərsoyun qənaətinə görə isə, Xətai onun ləqəb və ya təxəllüsü yox, nəslinin adıdır.  (İ.Cəfərsoy: “Xataylar İrəvan çuxurunda” məqaləsi, “Elm və həyat” jurnalı, №2, 2022)

Ümumiyyətlə, tarixdə “Xətay” soyundan olan onlarla sənətkar var. Onların içində Şərqdə tanınmış Altun Boğa Xatay, Sulti Xətay, Xətai Təbrizi və Şüştəri, Səmərqəndi, Sui, Yəzdi, Kocrati və Mir Qurani kimi “Xətai” təxəllüsü ilə yazan şairlər olub. 

 “Türkdilli xalqlarda, o cümlədən azərbaycanlılarda qəbilənin baş onqonunun –totemin ad götürülməsi adəti vardı. Adətə görə onların adlarını xaqanlara, sərkərdələrə, ağsaqqalara verirmişlər. Belə ad qoyma Azərbaycanda geniş yayılıbmış.

Bunun ən bariz nümunələrindən biri də qılıncı və qələmi ilə Azərbaycan tarixində dərin iz qoymuş böyük şəxsiyyət Şah  İsmayılın götürdüyü, yaxud ona verilən Xətai təxəllüsü və ya adıdır. Bu isə onun Xatay tanrısının adı ilə adlandırılan Xatay qəbiləsindən olduğuna işarədir. Yəni əslini və nəslini bildirir. Sözün sonundakı “i”-nın nisbət və mənsubiyyət bildirməsi də bunun təsdiqidir.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.10.2024)