“Ədəbiyyat və incəsənət”in təqdimatında Zaqatalada yaşayıb yaradan şairə Adilə Aslanovanın doğma bölgəsi barədə ürək sözləri təqdim edilir. 

Azərbaycanın hər bir guşəsi gözəldir. Doğulduğum, ta qədimdən "Qafqazın Parisi" adlandırılan Zaqatala isə, nəinki Azərbaycanın, dünyanın ən füsunkar gözəlliyə malik olan şəhərlərindən biridir. Bu gözəlliyi qoruyub saxlamaq, daha da baxımlı etmək, gələcək nəsillərə örnək kimi ötürmək hər bir zaqatalalının müqəddəs borcudur.

AMEA-nın əməkdaşı, əslən Balakənli olan tanınmış tarixçi alim Akif Məmmədli  yazır:

“El arasında deyirlər ki, Zaqatala” az qala 50 il bizdən irəlidir”. Dünən axşamüstü Zaqatala parkına getmişdik və bu fərqi hiss etdim: heç bir kafe və çayxanada bizdəki kimi insanın əsəblərini “cırmaqlayan” səviyyəsiz musiqi, çığır-bağır yox idi və insanlar gerçəkdən istirahət edirdilər... İstirahət parkı dediyin belə olar. Təəssüf ki, reallıq belədir.

Bunun tarixi səbəblərini araşdırmaq istədim və 1851-ci ildə imperatorun əmri ilə Cənubi Qafqazda İmperiyanın ən böyük strateji məntəqəsi Zaqatala qalası olduğu üçün Zaqatalaya şəhər statusunun verildiyi, əsas küçələrdə neft lampalarının yandırılaraq küçələrin işıqlandırıldığı, gəzinti və istirahət parkının salındığı məlum oldu. (Bakıya 1878-ci ildə şəhər statusu verilib) Mənim üçün Azərbaycanımızın hər guşəsi əzizdir. Ancaq, çox istərdim ki, Zaqatala parkındakı mədəni davranış (ət tökən şit musiqilər və çığır-bağır olmadan) Balakənin gözəl parkında da olaydı..."

Daha bir qonşumuz, tanınmış şair- publisist, araşdırmaçı Vaqif Osmanlı yazır:

“Çoxları cənnəti Balkan yarımadasında, yaxud Alp dağlarının ətəklərində axtarır. Zaqatalanı görənlərin gözündə Alp dağlarında gördükləri mənzərələr adiləşir.

Zaqatala elit şəhərdir - insanları, bərəkətli torpağı, saf suyu, havası, təmizliyi və əsrarəngiz təbiəti ilə."

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.06.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ədəbiyyat qəzeti” ilə birgə ƏDƏBİYYATIMIZI SEVDİRƏK layihəsində bu gün sizlərə Fazil Əsədin şeirlərini təqdim edirik. 

Yalandı

Yalanla doğulur çoxu dünyanın,

Oynayıb yerindən oxu dünyanın.

...nəyinə lazımdı axı dünyanın? -

Çoxunun aldığı nəfəs yalandı.

Baxışı adamı dəlir eləcə,

Guya dərd-sərini bölür eləcə.

Adamın üzünə gülür eləcə,

Eh, içindən gələn o səs yalandı.

Yalanı nəm çəkir - gün altda sərir,

Elə yalan əkir, yalan da dərir...

Hər şeyə ürəkdən həvəs göstərir,

Amma göstərdiyi həvəs yalandı.

Qohumu, tanışı, yadı qaradı,

Soyadı yalançı, adı qaradı...

Qoxusu üfunət, dadı qaradı,

Ağa ağ deməyən hər kəs yalandı.

Göndərir

Etdiyin yaxşılıq heç yadda qalmır,

Dua istəyəndə qarğış göndərir.

Başına döndüyüm nəzərə almır,

Günəş istəyəndə yağış göndərir.

Sevirəm - sevgimdən naz istəyirəm,

Çoxla işim yoxdu, az istəyirəm.

Bir güllü-çiçəkli yaz istəyirəm,

Başına döndüyüm qar-qış göndərir.

Olur ki, bilmirsən hara düşübsən?

Hansı cəhənnəmə, gora düşübsən?..

Amma ki, görəndə dara düşübsən, -

"Şahmat taxtasında" çıxış göndərir.

Yerinə

Yaşayıb gedir nəsillər,

Üzə çıxır əsil sirlər.

Çox vaxt ağacı kəsirlər,

Qurumuş budaq yerinə.

Buludtək dolmaq istədim,

Dağlarda qalmaq istədim,

Bir ağac olmaq istədim,

Söykənib bu dağ yerinə.

Ağacı qurd içdən yeyər,

Qurd yesə, oğulsan, göyər,

Qaldırır qaranı göyə,

Tanrım, bu da ağ yerinə.

Mən necə adamam?

Yarpaq-yarpaq tökülürəm,

Gövdə-gövdə ağrınıram.

Ağac-ağac əkilirəm,

Meşə-meşə doğranıram -

Mən necə adamam, adam?!

Yanıqlı naləyəm, aham,

Özümü yandırır ahım.

Hər dərd-sərindən agaham,

Günahsızlıqdır günahım -

Mən necə adamam, adam?!

Ha yandırıb, ha üfürsən,

Qızdırarmı bu şam məni.

Dinsizsən, kafirsən, nəsən?

Öldürərsən axşam məni -

Mən necə adamam, adam?!

Yol gedirəm "haqqa" doğru,

Gəlib yetişmiş zamanam.

Çoxalır canımda ağrı,

Yoxsa dərvişəm, şamanam -

Mən necə adamam, adam?!

Üstümə cinlər yeriyir,

Ayağım yerdən üzülür.

Baxıram, cismim əriyir,

Ruhum inciyir, əzilir -

Mən necə adamam, adam?!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.06.2024)

Sərtyel, “Ədəbiyyat və incəsənət”

1.

Uşaq vərəqdə bir dairə çəkir. Böyüklərdən biri deyir, günəş çəkib. Biri deyir, yox, alma. Digəri deyir, velosiped təkəridir.

Nəhayət, uşaq dözə bilməyərək dillənir:

-Böyüklər necə də axmaqdırlar. Hər şeyi mürəkkəbləşdirməyi sevirlər. Mən adicə dairə çəkmişəm.

2.

“Bir işdə ki oğurluq mümkün deyil, o artıq iş deyil, sadəcə hobbidir” (Məmurun etirafı)

3.

Xorvatiyanın bayrağını ya taksisürənlər, ya şahmatçılar düşünüblər.

4.

Minaaxtaran və elektrik ömürlərində tək bir dəfə səhv edirlər. Həmin vaxt elektrik həm də oynayır.

5.

İnsanın kölgəsi səsin əks-sədası ilə eyni cinsdəndir. 

6.

İki axmaq adamı tanış et, onlar ömürlük dost olacaqlar. İki ağıllı adamı tanış et, dərhal dalaşacaqlar.

7.

Kazino aforizmlərindən: Hər bir tuz haçansa altılıq olub. 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.06.2024)

Təqdim edir: Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Poetik Qiraətdə bu gün ilk dəfə sizi Oğuzda yaşayıb yaradan istedadlı şair VÜsal Oğuzla görüşdürürük. “Anladıq ki…” şeiri şairin zəmanədən, onun insafsız-mürvətsiz insanlarından şikayətidir, insanların ibtidaidən aliyə inkişafa can atmaları, sonda isə peşiman halda geriyə dönmələri hekayətidir. 

Xoş mütaliələr!

Bu çayın sularında axıb getdi

uşaqlıq xatirələrimiz..

Göz yaşı kimi dumduru sularında

Yuyub "tabuta qoyduq"

Qılıb "cənazə namazını" dəfn etdik

"böyük şəhərlər"də yaşamaq xəyallarımızı...

Günü-günə caladıq

ayı-aya, ili-ilə

Bizə xatirələr qaldı təkcə

Bir də gördük

böyümüşük

İçimizdəki arzuları öldürdükcə...

Gördük ki, bir başqa imiş

Bir yol üzümüzə gülmədi.

Xəyallarımızdakı dünya rastımıza gəlmədi...

İnsanları nağıllardakı divlərdən yırtıcı,

Cırtdandan çoxbilmiş imiş.

Məlikməmmədin qardaşları toya getməli oldu

Bizə rast gələn "qardaşların" yanında..

Gördük ki, Göyçək Fatmalar təndirdə qalmır

Səsləri Dubaydan gəlir.

Ağatlı oğlanların yerini

"Ağköynəkli" yadelli tutub çoxdan.

Hərə öz kefndədir

Acdan xəbəri yoxdur toxun

Daha Təpəgözə çatmır

Yolu yarıda qırılır

Basatın atdığı oxun..

Şəhərlər,

biz yuxumuzda gördüyümüz kimi deyilmiş

Arzuların qəbistanlığıdır..

Vaxtsız, vədəsiz...

Suyumuz süzülə-süzülə qayıtdıq

Atamızın, anamızın dəfn olunuğu yurda

Anladıq!

Anladıq ki, arzularımız qırılmaq üçün bir himə bəndmiş

Anladıq!

Anladıq ki, bizə bu dağlar qalacaq

Bizimki elə bu kənd imiş...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.06.2024)

Kəndlərimiz boşalır. Ayağı yer tutan güzəran dalınca şəhərə qaçır. Bu bir publisistika mövzusudur. Amma Yardımlıda yaşayıb yaradan şair İqbal Nəhmət bu aktual mövzunu şeirə gətirib. Nəticədə “Boşalır kəndlərimiz danışan yox, dinən yox” adlı şeir yaranıb.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı şeiri sizə təqdim edir. 

Boşalır kəndlərimiz danışan yox, dinən yox

Hamı qaçır səhərə maşın,ev həvəsiylə,

Daha köhlən atlara yəhər qoyub minən yox.

Bircə şair danışır,  quruca nəfəsiylə,

Boşalır kəndlərimiz danışan yox, dinən yox!

Biçilmir bicənəklər, yabalar yol gözləyir,

Darıxır yurd yerləri obalar yol gözləyir,

Ot basıb məzarları babalar yol gözləyir,

Tək qalan qocaları sevən yox ,dindirən yox,

Boşalır kəndlərimiz danışan yox, dinən yox.

Bu köçün sonu varmı yaşayıb görəcəyik,

Axı biz səhv edirik nə vaxtsa biləcəyik,

Bu yurdda doğulmuşuq öləndə öləcəyik,

Düzənimiz belədir alışan çox, sönən çox,

Boşalır kəndlərimiz danışan yox, dinən yox!

Qıfıllı qalıb evlər, tökülüb daş divarı,

Odu sönmüş ocağın qaynamır şamavarı,

Kəndimizdə səs-səmir bölünübdü tən yarı,

Kim öldü, kim dirildi, xeyir-şəri bilən yox,

Boşalır kəndlərimiz danışan yox, dinən yox.

Nökər olmayan yerdə nəyə lazımsan ağa?

Adam yox təndirlərə isti çörək yapmağa,

Köçüb gedir adamlar gözəl həyat tapmağa,

Bu gün, yoxsa gələcək, vallah hələ dünən yox,

Boşalır kəndlərimiz danışan yox dinən yox!

Tərpədərdi zəhmiylə göyü - yeri kişilər,

Silərdilər alından soyuq təri kişilər,

Hardasız dili ballı, sözü diri kişilər?

Bar verib tut ağacı meyvəsini yiyən yox,

Boşalır kəndlərimiz danışan yox,dinən yox!

Çağırın cavanları  durub gəlsinlər kəndə,

İş verin işləsinlər qalmasınlar dəməndə,

Şəninə bu dağların şeirlər qoşun mən də,

Göydə uçandan olaq, yerdəki sürünən yox,

Boşalır kəndlərimiz danışan yox, dinən yox!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.06.2024)

Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

85 illik yubileyini qeyd etdiyimiz Xalq şairi Vaqif Səmədoğlu öz möhtəşəm şeirləri ilə dünən də yaşayıb, bu gün də yaşayıb, sabah da yaşayacaq. Onun dillər əzbəri olan şeirlərini xatırlatmaqla şəxsiyyətinə olan böyük sevgimizi bir daha izhar edirik. 

Azadlıq həsrəti var…

Azadlıq həsrəti var


Yenə titrək səsində.


Neçə quş dustaq qalıb


Köksünün qəfəsində,

Burda yurd salma, gülüm,


Bura vətən yeridir.


Üfüqə gedənlərin,


Gözdən itən yeridir...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.06.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güneydən gələn səslər layihəsində Təbriz təmsilçimiz Əli Çağla Muğanda yaşayıb yaradan Araz Asifin şeirlərini təqdim edir.   

*

Sən divardakı şəklimin çiynindən,

Mən divardan düşürəm.

Qışda qızılgül ehtimalı olmaz,

Sadəcə şeir yazıla bilər sənsizlikdə.

Sənsizlik, şeirin qızıl variantıdır bəlkə də,

Yazılanlar yoxluğun dadında çatmır.

Ölüm havasını bevaxta salır sadəcə

Bizdən düşənlər,

Bizə düşmən kimilərdir.

Bunun son günü və ilk günü yoxdur

Hər günü var.

Bucaqlarımda al arvadı qorxusu yaşanandan başa düşdüm bunu.

Sonra bir ögey oğlan uşağı idi

Xəyanətlərini sənədləşdirən.

İçimdə leş, leş üstə düşdü

Sənin etdiklərinin də son günü və ilk günü yoxdur sanıram,

Hər günü var

Və hər gün divardakı şəklimin çiynindən düşəcəksən.

Mən necə də gül ağızmışam?!

Sənə deməyəcəklərimi şeirə etiraf edirəm.

Diri gözlükdə ölmüş kimiyəm

Bunu atam dedi son vaxt:

- Mənə bu tümcənin[1] son vaxtlığı var təkcə.

Sonra başımı aşağı dikib ölənlərimə nə zümzümə elədim.

Fatihə...

Ölənlərin də son vaxtı, ilk vaxtı yoxdur,

Bunu hamı bilir.

Sadəcə dedim, unudulmasın ölüm.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.06.2024)

Ölkəmizdə Kino ssenarilərini dərc edən bir mətbu orqan, dərgi yoxdur. Ümumən, son illərdə heç dramaturji kitablar da nəşr edilmir. Kinoşünaslıq, kinotənqid sahələri də öz qürub dövrünü yaşayır. Bu da kinomuzun inkişaf strategiyasının ziddinədir.

Hazırda həm Mədəniyyət Nazirliyinin, həm də Kino Agentliyinin reallaşdırmaq istədikləri geniş fəaliyyət spektrində bu nöqsanların aradan götürülməsi də aparıcı rol oynayır.

Bu günlərdə “Elm və təhsil” nəşriyyatı tərəfindən tanınmış kinodramaturq, yazıçı, Azərbaycan Kini Agentliyinin direktoru Orxan Fikrətoğlunun “Kinocizgilər” adlı kitabı işıq üzü gördü.  Kitabda həm tammetrajlı, həm qısametrajlı bədii və sənədli film ssenariləri, ekran həlli üçün uyğunlaşdırılmış qısa hekayələr və novellalar yer alıb.

Oxucularımızın “Kinocizgilər” kitabındakı yazılarla tanışlığı davam edir. Xüsusən, kino sahəsi ilə maraqlananlar üçün, gənc ssenaristlər və rejissorlar üçün düşünürük ki, bu dərclər faydalıdır.

        O

Keçən əsrdə Bakıda oxunan “Onun adı Nuru paşaydı” nəğməsi ağ-qara arxiv görüntüləri üzərində səslənir...

Mətn: “Onun adı Nuru paşaydı, şahintək süzərdi. Daşnakların, bolşeviklərin boynunu üzərdi... və s.”.

Gəncə.

Gəncə çayının kənarı. Aparıcı aktyor hərəkətdədir. Ümumi plan.

Aktyor: “Fikrimcə, insanı insan edən hisslərdən birincisi minnətdarlıq hissidir. Mən Nağı bəy Şeyxzamanlıya minnətdar olduğumu anlayıram. Ən azı ona görə ki, dövlətimin təməl prinsiplərindən biri olan milli özünüdərk gerçəkliyini mənimçün çox vacib olan tarixi zaman kəsiyində o və onun ətrafı müəyyən etdi. O, mənimçün milli kimliyimizin, dövlətçilik ənənəmizin heykəlidir”.

Aparıcı iri planda.

Aparıcı: “Axar çayda yalnız bir dəfə çimmək olduğunu bilsəm də, axar tarixə baş vurmaq fikrindəyəm. Sizi tanımadığınız Nağı bəy Şeyxzamanlı ilə tanış edəcəyəm. Biz millət olduğumuza görə kimlərə minnətdar olduğumuzu bilməliyik”.

Gəncə. Xan bağı.

Aparıcı: “1917-ci ilin dekabr ayında Leninin xüsusi əmri ilə Stepan Şaumyan Qafqazın fövqəladə komissarı təyin edildi. Bu fakt bolşeviklərin Qafqazlarda və Doğu Anadoluda hansı siyasəti həyata keçirəcəklərinə bir işarə idi. Belə bir fövqəlzamanda yaşayan milli mücahidlərimiz iki yol ayrıcında qaldı. Onlar ya, özlərinin elan etdikləri kimi, Qafqaz Konfederasiyası ilə bərabərhüquqlu fəaliyyətlərini davam etdirməli idilər, ya da Türkiyə ilə yeni bir ittifaq yaratmalı idilər. Leninin bolşevik-daşnak birlikləri üçüncü yolu istisna edirdi. Konfederasiya üzvlərindən ikisi – Gürcüstan və Ermənistan Türkiyə ilə silahlı mücadilə etmək qərarına gələndən sonra Azərbaycan Türkiyə ilə dost və qardaş olduğunu rəsmən bəyan etdi. 1918-ci ilin 28 mayında Azərbaycan müstəqilliyini elan etdi. 1918-ci ilin 4 iyununda isə Azərbaycan–Türkiyə dostluq anlaşması imzalandı. Və bu imzalama tarixin səhnəsinə Nağı bəy Şeyxzamanlını da çıxartdı”.

Gəncə. İmamzadə piri.

Aparıcı: “Nağı bəy Şeyxzamanlı bütün dünyada məşhur olan Şeyx Nizami Gəncəvi soyundandır. Onun doğma əmisi “Qüdsi” təxəllüsü ilə Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə düşmüşdür. Qüdsi ilk Azərbaycan tarixçisidir. Düzdür, Abbasqulu ağa Bakıxanov da “Qüdsi” imzası ilə tanınır. Amma Şeyxzamanovların “Qüdsi”sinə rus tarixçiliyində qadağan olunmuş addır deyə, daha çox osmanlı arxivlərində rast gəlinir. Nağı bəy Şeyxzamanlının atası Saleh bəy Şeyxzamanlı Gəncə və Gəncəətrafı bölgələrin ən məşhur ruhani mərkəzi sayılan “İmamzadə” pir ocağının baş ruhanisi olub. Bu pir və bu pirdə basdırılan imam övladlarının haləsi Gəncəyə o zamandan İmam şəhəri adını verib. Saleh bəy Nizami Gəncəvi soyundan olduğu ilə fəxr edərmiş. Əməlisaleh, əfəndi bir adam imiş. On qızı varmış. Bir dəfə zövcəsi oğlan doğa bilmədiyinə görə onu boşamağı tələb edir. Bu xəbəri də bir-birinin arxasınca doğulan qızları kimi təmkinlə qarşılayan Saleh bəy üzünü Allaha tutur. Və Allah ona və daha çox da Azərbaycana dalbadal doğulan üç oğlan uşağı hədiyyə edir. Əvvəlcə Məmmədbağır bəy doğulur. Sonra İsrafil bəy anadan olur.Və nəhayət, Nağı bəy dünyaya gəlir. Bu üç oğuldan ikisinin taleyinə Şərqdə ilk demokratik cümhuriyyət qurmaq və bu cümhuriyyətin əks-kəşfiyyat idarəsinə rəhbərlik etmək düşür. Şeyxzamanlılar keçən əsrin əvvəllərində Azərbaycan adlı coğrafiyanı bizim üçün Vətən edənlərdəndir. O qan-qadanın içində İstanbula gedib Ənvər paşa ilə görüşən, ona olanları doğru-dürüst anladan adam Nağı bəy Şeyxzamanlı olub. Azərbaycanlıların milli soyqırımını əngəlləmiş Nuru paşanı Gəncəyə dəvət edən də Nağı bəy olub”.

Gəncə. Gecə. Parlament binasının içi. Xan Xoyskinin otağı.

Aparıcı: “Nağı bəy Şeyxzamanlı ilk Cümhuriyyətin baş naziri Xan Xoyskidən bu otaqda İstanbula gedib Ənvər paşa ilə görüşmək təlimatını alıb. Bu görüş 1918-ci ilin 28 mayından bir qədər əvvəl olub. Və yalnız Nağı bəylə Ənvər paşanın bu tarixi görüşündən sonra Nuru paşa Trablusqərbdən, komandanlıq etdiyi Misratlı cəbhəsindən İstanbula çağırılıb. Bu ərəfədə Sultan Rəşad onun Qafqaz İslam Ordusuna komandan təyin edilməsi haqqında əmr də imzalayıb. Bolşevik-daşnak birliklərinin Azərbaycan türklərinin soyqırımını həyata keçirəcəyini məxfi yollarla öyrənmiş Nağı bəyin o zaman hansı hisslər keçirdiyini düşünmək çətin deyil. Milli dövlət hələ elan olunmayıb. Qan qapıdadır. O, əlində silah xalqını xilas etməlidir. Belə bir ərəfədə ona xüsusi bir tapşırıq verilib. Xislətən mərd doğulmuş Nağı bəy, əlbəttə ki, vətəndə qalıb daşnak-bolşevik birlikləri ilə vuruşmaq istəyir. Amma onu da anlayır ki, Ənvər paşadan alacağı ordu həm də Bakını düşmənlərdən təmizləyib milli dövlətimizin sınırını müəyyən edəcək. Və Nağı bəy düşünmədən yola çıxır. Və o, bu gedişlə tarixi yaradır”.

Cəncə. Məxrəsə bağı...

Aparıcı: “Nuru paşa at belində Gəncəyə 1918-ci iln 25 mayında daxil olur. Nağı bəy bu yürüşdə onu yol boyu müşayiət edir. İran türklərinin yaratdığı meşə qardaşları əsgərlərinin, Tatar diviziyasının bu ərəfədə Gəncəyə gəlişi də Nağı bəyin adı ilə bağlıdır. 1918-ci ilin 15 iyulunda isə Qafqaz İslam Ordusu bolşevik-daşnak birliklərini darmadağın edərək Bakiya daxil olur”.

Bakı. Filarmoniyanın binası.

Aparıcı: “Bakı milyonçusu Hacı Zeynalabdin Tağıyev bu binada Nuru paşanın şərəfinə ziyafət təşkil edir. Ziyafətdə qoçu Nəcəfquluya və digər otuz bir adama Nuru paşa Bakını daşnaklardan mərdliklə qoruduğuna görə ordenlər verir. Gecədə Üzeyir bəyin Nuru paşanın şərəfinə yazdığı marş səslənir. Tofiq Fikrətin şeirləri dinlənilir. Bakıya gələnə qədər Göyçay və Kürdəmir qələbələrini qazanmış Qafqaz İslam Ordusunun əsgərlərinin şərəfinə əhaliyə nəzir-niyaz paylanır”.

Azərbaycan–Gürcüstan sərhədi.

Aparıcı: “1918-ci ildə Gürcüstan Almaniyanın nüfuz dairəsində idi. Ermənilərin həm bolşeviklərlə, həm də çökməkdə olan Çar Rusiyası ilə bağlanmış müqavilələri vardı. Hər iki halda ermənilərə dövlət və torpaq veriləcəkdi. Onlardan istənilən isə türklərə xəyanət idi. Gürcüstanın gücü olmadığından bölgədə neytralitetini saxlamaq zorundaydı. Ruslar erməniləri onların da üstünə qısqırdırdılar. Siyasi baxımdan heç zaman bir ola bilməyəcək üç Qafqaz ölkəsinin siyasi sazişi artıq pozulmuşdu. Bir yandan denikinçilər, bir yandan Birinci Dünya müharibəsindən tərxis olunmuş erməni birlikləri Azərbaycana doluşurdu. Azərbaycana kömək ancaq dünya müharibəsinə zorən qatılmış, işləri bir o qədər də yaxşı getməyən qardaş Türkiyədən gələ bilərdi. Turan ideyası Ənvər paşanı qane edəcəkdimi? Axı Osmanlı dünya müharibəsinə cəlb olunmuşdu. Osmanlı dövlətinin öz taleyi həll olunurdu. Nağı bəyin Ənvər paşa ilə görüşü dörd saat çəkir. Və sizin də bildiyiniz tarix gerçəkləşir. Biz Nuru paşaya və onun rəhbərlik etdiyi Qafqaz İslam Ordusuna ən azı bir millət olaraq yer üzündən silinmədiyimizə görə minnətdarıq. Bəs Nuru paşanın Azərbaycana gəlməsini təşkil edən Nağı bəyə necə? Qafqaz İslam Ordusunun sıralarında vuruşan Tatar alayını yaradan Nağı bəyə necə?”

Gəncə vağzalı. Gecə.

Aparıcı: “Birinci Dünya müharibəsi zamanı ruslara əsir düşmüş türk əsgərlərini Nağı bəyin rəhbərlik etdiyi gizli “Difai” mücahidləri qədim Gəncənin bu vağzalında xilas edirdi. Onlar əllərində silah əsirləri daşıyan qatarlara hücum edib türk əsgərlərini qaçırırdılar. Gizli “Difai” təşkilatının silahlı dəstələri içində türk əsgərləri də vardı. Difaiçilər erməni millətçilərinə qarşı vuruşurdular. Sonralar difaiçilər Müsavat hökuməti ilə koalisiyaya girib ilk cümhuriyyətimizin kabinetini də yaratdılar. Səməd bəy Mehmandarovun təşkil etdiyi ilk Milli Ordumuzun kəşfiyyat və əks-kəşfiyyat idarələrində xidmət edənlərin əksəriyyəti difaiçilər idi. Nağı bəyin böyük qardaşı Məmmədbağır bəy Şeyxzamanlı Azərbaycan əks-kəşfiyyat idarəsinin ilk rəisi olub. O da difaiçiydi. Onu bolşeviklər çevrilişin ilk günlərində həbs edib güllələyiblər. Bu qatarlarla Sibirə sürgün olunan türk əsgərlərini xilas etdikdən sonra Nağı bəy gizli yollarla Türkiyəyə ötürərmiş”.

Bakı. Dəniz mənzərəsi. Hərbi gəmilər.

Aparıcı: “1919-cu ildə Xəzərin Bakı sahillərində devrilmiş Çar Rusiyasının 27 gəmisi üzürmüş. Onlar təpədən-dırnağa kimi silahlıydılar. Və gənc Azərbaycan müstəqilliyi üçün böyük təhlükə mənbəyi idilər. Bunu anlayan Nağı bəy əks-kəşfiyyat idarəsinin rəisi kimi əvvəlcə gəmilərlə bağlı operativ məlumatlar əldə edir. Gəmilərdə olan admiralların bitərəf olduqlarını biləndən sonra onlara barış sazişi imzalamaq təklifini edir. Admirallar bircə güllə belə atılmadan Nağı bəyin təklifi ilə razılaşırlar. Və o gündən 27 rus gəmisi iki il azad sularda Azərbaycan bayrağı altında üzür. Nağı bəy onlara nə təklif etmişdi, onlardan nə tələb etmişdi? – Bunu heç kəs bilmir. Tarix də bu saziş barədə susur. Mən isə bu fikirdəyəm ki, bircə güllə belə atmadan 27 rus gəmisini Azərbaycan hərbi donanmasının malı edə bilən Nağı bəy ilk milli diplomat kimi də Azərbaycan tarixinə düşə bilər”.

Batum. Batum qalası.

Aparıcı. “1918-ci ildə imzalanmış Mondros sülh sazişinə görə Nuru paşa Bakını tərk etməli olur. Genaral Tomsonun komandanlığı altında ingilis, fransız və amerikan birlikləri Bakıya qalib kimi daxil olur. Azərbaycan milliləşir. Özgürcəsinə ordusunu, hüquq institutlarını yaradır. Qanunun aliliyi cəmiyyətə aşılanır. 1919-cu ildə bölgədə gücə çevrilmiş ingilis, fransız və amerikan gücləri Türkiyəyə də nüfuz edir. Oranın da bir çox şəhərlərini işağal edir. Onlar Nuru paşanı İstanbulda həbs edib Batum həbsxanasına gətirirlər. Batumda Nuru paşanın üzünə ölüm hökmü oxunur. Nə qədər qəribə səslənsə də, erməni-bolşevik birliklərinin törətdiyi qətliamlara görə məhkəmə qurmalı olan dırnaq içində “ədalət carçıları” Nuru paşanın üzünə erməniləri qətlə yetirmək ittihamı ilə ölüm hökmü oxuyurlar. Bu hökmün sədası Bakıya qədər gəlib çatır. Nəsib bəy Yusfbəyli yenə dar günün aslanı, əks-kəşfiyyat idarəsinin rəisi Nağı bəy Şeyxzamanlını otağına çağırıb deyir: “Bizim Nuru paşaya bir millət olaraq borcumuz var. Onu bizim adımızdan sən ödəməlisən. Get, Nuru paşanı o qaladan xilas et”. Və Nağı bəy Şeyxzamanlı gizli yollarla kiçik dəstəsini Batuma keçirir. Bu dəstə az bir zaman içində açıq döyüşdə Batum qalasına daxil olub Nuru paşanı xilas edir. O döyüş zamanı Nağı bəyin difaiçilərindən altı nəfər şəhid olub əbədi olaraq Batumda qalır. Nuru paşanı isə həmin gecə Nağı bəy Türkiyəyə adladır. Nuru paşa 1920-ci ildə Dağıstandan keçərək Qarabağa girir. Orada artıq oturuşmuş erməni-bolşevik birliklərinin yaratdığı hökuməti devirir. Qarabağı yenə müstəqil Azərbaycan dövlətinin ərazisi elan edir. Oradan isə Ərzuruma və Naxçıvana keçib “Naxçıvan birlikləri” kampaniyasında 1923-cü ilə qədər savaşlar aparır”.

Bakı. “İsmailiyyə” binasının önü.

Aparıcı: “Nağı bəyin əks-kəşfiyyat idarəsinin kiçik çinli casusları içində Lavrenti Beriya və Mircəfər Bağırovun da adları var. Bu haqda Nağı bəy “Xatirələrim” kitabında gizli şifrlərlə yazır. Sonralar “NKVD”-nin başçısı olan, böyük və qorxunc Beriyanın azərbaycanlılara etdiyi bir çox yaxşılıqların da Nağı bəylə bağlı olduğunu düşünürəm. Hər halda Beriyaya qarşı Nağı bəyin əlində kompramatlar olmamış deyildi. Kim bilir, bəlkə biz azərbaycanlıları o illərdə hamılıqla Sibirə bu kompramatlara görə sürgün etməyiblər. Hər halda tarix bu məsələ ilə bağlı dəlilsizdir”.

İstanbul. Qalata körpüsünün önü.

Aparıcı: “1922-ci ildə Sovetlər İttifaqının Xarici İşlər Komissarlığı Mustafa Kamal paşa Atatürkə diplomatik tərzdə yazılmış bir not yollayır. Not bu sözlərlə bitir: “Türkiyə ərazisində yaşayıb antisovet təbliğatı aparan insanların Sovetlər İttifaqına təhvil verilməsini sizdən xahiş edirik. Və hesab edirik ki, bu kiçik insanların əməlləri bizim böyük dostluğumuza xələl gətirməyəcək”. Əlbəttə ki, Mustafa Kamal paşanın ölkəsində yaşayan Azərbaycan türklərindən xəbəri vardı. Mustafa Kamal paşa onları çox sevirdi. O, Əhməd bəy Ağayevin Tiflisdə qətlə yetirildiyini eşidəndə ağlamışdı da. Amma o, Sovetlərlə düşmənçilk də edə bilməzdi. Onun yeni müharibəyə gücü və zamanı yox idi. Bu səbəblərdən də Nağı bəy Şeyxzamanlı da, digər Azərbaycan mücahidləri kimi, Türkiyəni tərk etməli oldu. O zamandan Nağı bəyin mühacir həyatı başladı. Nağı bəy Şeyxzamanlı 1922-ci ildə İstanbuldan Amerikaya köçdü. Və bir də Türkiyəyə ölməyə gəldi”.

İstanbul. Dod. Qəbiristanlıq.

Aparıcı: “Bura da ən azı Nağı bəyə, Sarı Ələsgərə görə vətəndir. Harada ki bizim tarixi, bizi biz edənlər gömülür, ora vətəndir. Bizim mühacir siyasi elitamızın tarixi daha çox İstanbul ilə bağlıdır. Və bu baxımdan İstanbul həm də bizim real tariximizdir. Nağı bəyin ömrü burada bitir. Bizim müstəqillik tariximizin kökü də elə bu bitkinlikdən doğur. Sənə minnətdarıq, Nağı bəy. Səni unutmamışıq”.

Bir qalanın sirri...

“Difai” təşkilatı və Nağı bəy Şeyxzamanlının ömürlüyü. Müsavat dönəminin adları. Nağı bəyin həyat və fəaliyyəti. Etdikləri.

Çəkilişlər. Gəncə. Bakı. İstanbul.

Nağı bəyin İstanbul səfəri.

Çəkiliş. İstanbul.

Nuru paşa ilə görüşü. Onun Gəncəyə dəvət edilməsi. Ordu və kəşfiyyat quruculuğu.

Bolşevik-daşnak birliyinin törətdikləri.

Nuru paşanın Bakını azad etməsi. Mondros sülh sazişi. Nuru paşanın Bakını tərk etməsi.

Bakı. 1918.

Nuru paşanın tutulması.

Üzünə oxunan ölüm hökmü. Erməni qətliamlarında günahlı bilinməsi. Çəkiliş. Batumi.

Nəsib bəy Yusifbəylinin başçılığı ilə keçirilən iclas.

Nağı bəyə verilən tapşırıq.

Bakı. Canlandırma.

Xilas olunma.

Nağı bəyin keçirdiyi əməliyyat. Nuru paşanın azad olunması.

Batumi. İstanbul.

1920-ci il. Nuru paşanın Qarabağ yürüşü.

Naxçıvan. Ərzurum savaşları.

Final.

Bakı.

 “Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.06.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı “Ulduz” jurnalı ilə birgə QƏRBİ AZƏRBAYCANA QAYIDIŞA TÖHFƏ layihəsini təqdim edir. Bu gün sizlər üçün AMEA Folklor İnstitutu Mifologiya şöbəsinin müdiri, filologiya elmləri doktoru, professor Seyfəddin RzasoyunQərbi Azərbaycanda aşıq yaradıcılığı: milli yaddaş və tarix” məqaləsi təqdim ediləcək.

Seyfəddin RZASOY

QƏRBİ AZƏRBAYCANDA AŞIQ YARADICILIĞI: MİLLİ YADDAŞ VƏ TARİX

Folklor – bütün tarix və zaman boyunca onu yaradan, yaşadan, qoruyan, nəsillərdən-nəsillərə ötürən xalqın yaddaşıdır. O, fərdin, etnosun, millətin və bütöv xalqın yaddaş səviyyələrindən təşkil olunan ənənəvi düşüncə sistemidir. Bir xalqın bütün söz və sənət kodları folklor yaddaşında inikas olunur. Folklor xalqın tale yoludur və hər bir etnosun taleyi onun milli yaddaşa nə dərəcədə bağlılığından birbaşa asılıdır. Yaddaşını qoruyan və zamanla ona qayıda bilən xalq onu millətlər içərisində millət edən zirvəyə qalxa bilir.

Hər bir xalqın folklor yaddaşının daşıyıcı tipləri var: onlar yaddaşın qoruyucuları və yaşadıcılarıdır. Azərbaycan folklor yaddaşının daşıyıcıları içərisində əlahiddə yerdə duran, milli yaddaşın bütün poetik yükünü və tarixi-mədəni məsuliyyətini daşıyan sənətkar aşıqdır. Milli yaddaş sistemini bir orqanizmə bənzətsək, aşıq sənəti və yaradıcılığı həmin sistemin onurğa sütununu təşkil edir. Aşıqlıq ənənəsinin zəiflədiyi müasir qloballaşma şəraitində onun qorunması, qayğı göstərilməsi bizləri biz edən, millət edən, milli kimliyimizi itməyə qoymayan genetik yaddaş sistemimizin yaşaması deməkdir. Milli tarix, milli kimlik, milli özünüdərk, milli özünü yaratma kimi bütün dəyərlər aşığın varlığında kəsişməklə onu milli mövcudluğumuzun tarixi diskursu statusunda göz bəbəyimiz kimi qorumağı bizlərdən tələb edir. "Aşıq" demək – "millət", "xalq", "dövlət" və "milli tarix" deməkdir. Milli kimlik tariximizin banisi Şah İsmayıl Xətai Azərbaycan dövləti və kimliyini aşığın sazı və sözü ilə qurdu. O, milli dövlətçilik ideologiyasının xalqın ruhunu passionarlaşdıran bütün dəyərlərini insanlara aşıqların və el şairlərinin sazı, sözü, nəfəsi ilə çatdırıb onları vahid milli dövlətdə birləşdirə bildi. Azərbaycanın bir xalq kimi tarixi taleyinin "yazıldığı" həmin dövrdə Xətainin yanında bir tərəfdə əllərində qılınc tutmuş qazi-ərənlər, o biri tərəfində sinələrində saz və dillərində "Vətən" sözü olan aşıq-ərənlər durmuşdular. Məhz XVI əsrdə Şah babamızın sərkərdəliyi ilə aşıqlar, el şairləri ilahi-irfani dəyərləri tərənnüm edən sənətkar mərtəbəsindən milli kimlik və dövlətçilik ideyalarını tərənnüm və təbliğ edən, vətənçilik, yurdçuluq idealları uğrunda savaşan eşq ərənləri məqamına qalxdılar. Bu ruh, bu ali məqam əbədi olaraq aşıqların yaddaşında yaşamaqla xalqımızı tarixin ən çətin günlərində məhv olmağa qoymamış, milli varlıq və kimliyimizi qorumuşdur. Qafqaza ayaq açan rus işğalçıları və onların iyrənc xislətli nökərləri olan ermənilər hər vəchlə Azərbaycan-türk milli kimliyini məhv etməyə çalışanda aşıqların sözündə və sazında yaşayan milli yaddaş xalqımızın milli-mənəvi düşüncə sistemini dağılmağa, məhvə məruz qalmağa qoymadı. Saz və söz xalqımızın daim milli ruhunu oyatmış, ona milli kimliyini xatırlatmış, qanını və genini cuşa gətirərək milli kimlik savaşına ruhlandırmışdır. Heç təsadüfi deyildir ki, Qərbi Azərbaycanda ermənilər Rusiya imperiyasının çirkin demoqrafik siyasətini həyata keçirərək türk əhalini təcrid, inkar, deportasiya və s. antimilli təqiblərə məruz qoyanda aşıqlar erməni ideoloqlarına "güldən-bülbüldən", "aşiq-məşuqdan" nəğmələr oxuyan "təsirsiz", "zərərsiz" ünsürlər təsiri bağışlasa da, məhz onlar milli varlığımızı ayaqda saxlamağa nail oldular. Çünki ana etnosdan siyasi, inzibati, linqvistik, mədəni və s. cəhətlər baxımından ayrı düşmüş etnik toplumlarda etnoqrafik özünəməxsusluqlar milli özünüqoruma və özünüyaşatma mexanizmlərinə çevrilir. Bu cəhətdən, Qərbi Azərbaycan aşıqlarının yaradıcılığının bütün funksional-milli mahiyyəti məhz bu amilə – Azərbaycan-türk kimliyinin  yaşadılmasına müncər olunmuşdur.

Qərbi Azərbaycan aşıq yaradıcılığı sənət göstəriciləri, mədəni-coğrafi ölçüləri, fəlsəfi-poetik dəyərlər sistemi, sənət və yaradıcılıq xüsusiyyətləri, funksional mahiyyəti ilə ümumtürk şifahi sənət və yaradıcılıq sisteminin üzvi tərkib hissəsidir. XX əsr sovet inzibati-siyasi ərazi bölgüləri onu Şimali və Cənubi Azərbaycan aşıq yaradıcılığından təcrid etməyə çalışsa da, Qərbi Azərbaycan aşıq sənəti və yaradıcılığı nə özünün tarixi köklərindən, nə də ümumtürk mədəni ənənələr sistemindən heç vaxt ayrı düşmədi. Bunun əsas səbəblərindən biri Qərbi Azərbaycanda XIX əsrdə parlamış Aşıq Ələsgər adlı sənət günəşi idi.O, Azərbaycan ozan-aşıq sənəti tarixinin bütün bədii-estetik, mədəni-milli yaradıcılıq və ifaçılıq ənənələrini öz varlığında təcəssüm etdirərək Qərbi Azərbaycan folklor arealını bütün Azərbaycan aşıq sənəti və yaradıcılığının ən mühüm ocağına çevirdi. Aşıq Ələsgər özünün ilahi-ecazkar istedadı sayəsində sənət möcüzəsi yaratmaqla öz yaradıcılığını, əslində, çox nəhəng fiziki və mədəni coğrafiyanı əhatə edən Azərbaycan aşıq sənəti və yaradıcılığının bütün qollarını vahid məcrada birləşdirən konsentrasiya mərkəzinə çevirməyi bacardı.

Aşıq Ələsgər sənətinin möcüzəsi həm də onda idi ki, onun cismində və ruhunda təkcə özünün sazı və sözü deyil, eyni zamanda sənətin bütün tarixi yaddaşı dilə gəlirdi. Ələsgərin sazında və sözündə Şah İsmayıl Xətainin ideoloji-mənəvi silahdaşı Miskin Abdalın, Göyçəli Ağ Aşığın, Aşıq Alının poetik ruhu səslənirdi. Bu, türkün milli-mənəvi və dini-irfani dəyərlərlə süslənmiş, dünyanı və insanı onu yaradan Allaha, Allahı isə yaratdıqlarına xatir sevən Azərbaycan türkünün milli ruhunun səsi idi. Aşıq Ələsgər "dünya binə olandan""Ələst" məclisindən yol alıb gələn türkün mənəvi varlığını tərənnüm edərək onu özünə və bütün dünyaya sevdirməyi bacarmışdır:

Ələstidən "Bəli!" deyən Sübhana baş endirir,

Məhəmmədə nazil olan "Quran"a baş endirir.

Özü birdir, adı min bir, vəhdətu əl-laşərik,

Əhli-mömin görə bilməz, Pünhana baş endirir.

Aşıq Əlsəgərin sənətkar taleyinin naxışı onda idi ki, o, Qərbi Azərbaycanın aşıq mühitlərinin nüvəsi, ocağı olan Göyçə "sənət məbədində" pərvəriş tapmışdı. Ona qədər bu mühitdə XVI əsrdən üzü bəri Miskin Abdal, Aşıq Əliqulu, Ağ Aşıq, Aşıq Alı kimi nəhəng sənət korifeyləri olmuş, aşıq sənəti və yaradıcılığı ənənələrini daim sənət inciləri ilə zənginləşdirmişlər.

Qərbi Azərbaycan aşıq sənəti və yaradıcılığı Göyçə, Dərələyəz, Qaraqoyunlu, Dərəçiçək-Loru-Pənbək, Ağbaba kimi mühit və mədəni-inzibati arealları əhatə edir. Göyçə aşıq mühiti sənət və sənətkarlıq miqyası, yaradıcılıq dinamikası və poetik ehtiyatlar sisteminin tutumu baxımından mərkəz rolunu oynamış, Qərbi Azərbaycanın və ümumən bütöv Azərbaycanın aşıq mühitləri arasında körpü funksiyasını həyata keçirmişdir. Bu mühitin yaranmasında böyük rol oynamış Miskin Abdalın yaradıcılığında tərənnüm olunan milli-irfani ideyalar əsrlər boyunca aşıq yaradıcılığının bədii-estetik ənənələrini qidalandırmışdır:

Məğribdən Məşriqə səf çəkib durub,

Qüdrətdən çəkibdi baş-başa dağlar.

Qoynunda mehmandı Şahi-mərdanım,

Yanaşı qarıyın siz, qoşa dağlar.

Şeirdə işlənmiş "qoşa dağlar" ifadəsi XVI əsrdə Azərbaycan milli yaddaş sisteminin ən mühüm bədii-estetik, ideoloji-poetik konseptini ifadə edir. Şeirdəki iki dağın – irfani "Şahi Mərdan" dağı (Həzrət Əli ə.) və Oğuz türkünün əcdad kimi sığındığı "qarşı yatan Qara dağın" əbədi yaşaması haqqındakı arzu-dilək sazı və sözü ilə dövlət quran ərənlərdən olmuş Miskin Abdalın öz xalqına və sənət sələflərinə etdiyi vəsiyyəti idi. Azərbaycan aşıq şeirinin bütün tarixinə nəzər saldıqda bu "qoşa dağlar" hər tərəfdən ən uca məqamlar kimi boy verir. Nə Azərbaycan xalq poetik yaddaşı, nə də Qərbi Azərbaycan aşıqları heç vaxt bu "qoşa dağlar"dan ayrı düşməmiş, hər zaman onu milli yaddaşlarında gəzdirmiş və saz-sözləri ilə günümüzədək yaşatmışlar. Azərbaycan xalqı məhz həmin qoşa dağların eşqindən irfanlandığı üçün özünü bir xalq, millət, dövlət olaraq günümüzə qədər yaşada bilmişdir. Təsadüfi deyildir ki, "torpaqdan yaranmışlıq" fəlsəfəsi "dünya binə olandan" fitrətində yaşayan, torpağı öz əcdadı sayan oğuz türkləri hər səhər günəş boylananda "qarşı yatan Qara dağ"a salam verdikləri kimi, Oğuz Xatunu Mahirə Nağı qızı da Qarabağda dağlara sığınan "mehmedciyə" salam verir:

Nağıqızı, az de, deyin,

Qardaş verər dərdə çiyin.

Kəlbəcərdə mehmedciyin

Salamına salam olsun.

Şah babamızın Miskin Abdalın dilindən bizlərə ünvanlanan "qoşa dağlar" vəsiyyəti, sadəcə, bir poetik bənzətmə olmayıb, türklüyün özünüqoruma, özünütəşkil və özünüyaşatma formuludur. Və çox maraqlı və çox əlamətdardır ki, türkün milli kimlik fəlsəfəsinin formulları Azərbaycan milli yaddaş sistemində həmişə poetik sözlə deyilib və qılıncla gerçəkləşib. Bu cəhətdən, Mahirə Nağıqızının "Qardaş verər dərdə çiyin" poetik kəlamı Miskin Abdalın "Yanaşı qarıyın siz, qoşa dağlar" kəlamının bütün yükünü özündə daşımaqla Şah babamızın dövlətçilik fəlsəfəsinin özəyini, mayasını, cövhərini təcəssüm etdirir. Məhz "qoşa dağlar" Qarabağda "çiyin çiyinə verərək", Azərbaycan kimliyinin qüdrəti və zəfərini əbədi olaraq təmin etdi. Bu, ilk baxışdan, bəlkə də, gözə dəyməsə də, milli zəfərimiz həm də aşıqların yaddaşında yaşayan milli kimlik ruhunun təcəssümü və təntənəsidir.

İri sənət və yaradıcılıq coğrafiyasına malik olan Göyçəni Aşıq Ələsgər dövründən günümüzədək Şair Məmmədhüseyn, Məhərrəm Alçalı, Aşıq Əziz, Aşıq Aydın, Musa Ağkilsəli, Aşıq Şirin, Çoban Məhəmməd, Nəcəf Daşkəndli, Usta Abdulla,  Qurban Göyçəli, Aşıq Talıb, Aşıq Mehdi, Zodlu Aşıq Ağayar, Aşıq Savad, Mahmud Ardanışlı və s. kimi çoxsaylı aşıqlar və el şairləri təmsil edir.

Dərələyəz Qərbi Azərbaycanın nəhəng aşıq bölgələrindən biridir. Özünəməxsus sənət və ifaçılıq ənənələri ilə seçilən Dərələyəz mühiti XIX əsrin görkəmli sənətkarı Aşıq Cəlildən başlamaqla Aşıq Qəhrəman, Aşıq Nəbi Əhmədoğlu, Aşıq Xanlar, Aşıq Məhəmməd, Axtalı Aşıq Qafar, Qulu Bayramoğlu, Bəhmən Sallılı, Aşıq Fətulla, Aşıq Behbud, Aşıq Əli Fərmanoğlu, Aşıq Şükür, Aşıq Talıb, Aşıq Abdulla və başqaları kimi sənətkarlarla təmsil olunur.

Qərbi Azərbaycan aşıq sənəti və ifaçılıq ənənəsində görkəmli rol oynamış Sallı Aşıq Cəlilin şeirlərində ümumən Azərbaycan aşıq poeziyası üçün səciyyəvi olan ənənələr öz əksini tapdığı kimi, onun özünə məxsus olan poetik nəfəsi, bədii-estetik dünyaduyumu da təcəssüm olunmuşdur. Aşıq Cəlilin şeirlərində tərənnüm olunan Gözəl obrazı ilahi dəyərlərlə süsləndiyi kimi, dövrün milli-siyasi ədalətsizlikləri də öz əksini tapmışdır. Məsələn, sənətkarın "Hardasan" qoşmasında rus antitürk və antimüsəlman siyasətini amansızcasına həyata keçirən ermənilərə qarşı kəskin etiraz ifadə olunur:

Yapon bu yerlərdə meyvə sulayır,

Nijdə belimizdə ocaq qalayır,

Yurdumda-yuvamda bayquş ulayır,

Sönür od-ocağım, közüm, hardasan?

Sənətkarın bu şeiri milli yaddaşın poetik-fəlsəfi sistemi baxımından qatbaqat quruluşa malikdir. Şeirin üst qatında haray, fəryad, çağırış var. Aşıq Cəlil ermənilərin xalqımıza qarşı törətdiyi amansız və qanlı faciələri göz yaşları içərisində misralara çevirməklə milli yaddaş tarixi yaradır:

Kafir süngüsünə keçir qız-oğlan,

Arpa qayasından qan süzülür, qan!

Qalmadı mahalda ər, sənə qurban,

Şahid olur oğlum-qızım, hardasan?

Civə, Sallı, Ərgəz oda qalandı,

Leyliqaçan, Bülbülölən talandı,

Arpa qan ağladı, sular talandı,

Açılmaz baharım, yazım, hardasan?

Aşıq Cəlil yurdun talanmasını təsvir etməklə, əslində, oğuz türkünün yaddaşını oyatmağa çalışır. Bu cəhətdən, şeirin misralarında yağı düşmən, kafir tərəfindən talanmış yurdunun qarşında durub qız-gəlinin fəryadını gözləri qarşısında canlandıran, öz qəzəbini, nifrətini, qisas duyğularını haraylayan Salur Qazan da boy verir:

Kəsdilər yağılar bərəni-bəndi,

Odlara qalandı Əmağu kəndi.

Bütün Dərələyəz ağlayır indi,

Bu dərdə mən necə dözüm, hardasan?

Və son dərəcə əlamətdardır ki, sənətkar şeirin son bəndində "qoşa dağlar"ı – Xan Abbası, telli sazı səsləyir:

Cəlil deyər, gözlərimiz qan ağlar,

Viran oldu abidələr, saraylar,

Sinəm üstə gecə-gündüz haraylar,

Xan Abbasım, telli sazım, hardasan?

Şeirin son misrasındakı "Xan Abbas" özünün real kimliyindən asılı olmayaraq, adının "Həzrət Abbas" semantikası ilə "Şahi-Mərdan" dağını, telli saz isə "qarşı yatan Qara dağı" təcəssüm etdirir. Telli saz ulu əcdadla sənətkar, övliya ilə bəndə arasında mediativ vasitə, ilahi-kommunikativ ünsiyyət mexanizmi kimi çıxış etməklə milli yaddaşı oyadır. Aşıq Cəlil öz himayəçi əcdadlarını, mədətkar ruhları davulu ilə çağıran qam-şamanlar, qopuzu ilə səsləyən ozanlar kimi "Xan Abbas"ı telli sazı ilə səsləyir.

Qərbi Azərbaycanın Qaraqoyunlu bölgəsi Əsəd Rzayev, Məhəmməd Rzayev, Cahad Qaraqoyunlu, Səlim Abdullayev, Kərəm Bəkiroğlu, İxtiyar Qocayev və bu kimi sənətkarlarla təmsil olunur.

Əlamətdardır ki, Qərbi Azərbaycan aşıq yaddaşı ozanların adlarını da qoruyaraq günümüzə qədər yaşatmışdır. Bu cəhətdən, XV əsrdə Dərəçiçək mahalının Ozanlar kəndində yaşayıb-yaratmış Ozan Heydərin, yenə də həmin kənddən olan Ozan İbrahimin (XVI əsrin sonu – XVII əsrin əvvəlləri) yaradıcılığından bəzi incilər hələ də Qərbi Azərbaycan folklor yaddaşında yaşamaqda davam edir:

Ozan İbrahim:

Sübh ikən Sübhana düşdüm,

Baş qoydum ocaq üstündə.

Dəryayi-ümmana düşdüm,

Şam gördüm çıraq üstündə...

Ozan İbrahim:

Bar İlahim, bu nə işdi,

Haqq işim divana yetməz?

Öz-özünü adil bilən

Günahsız qurbana yetməz...

Sufi-irfani dəyərlərlə süslənmiş bu poeziya nümunələri Qərbi Azərbaycan aşıq yaradıcılığının bütün hallarda ilahi dəyərlərə bağlı olduğunu, bədii-fəlsəfi sisteminin mayasında ilahi dəyərlərin durduğunu, bölgə insanı və onu təmsil edən sənətkarın dəyərlər dünyasının ilahi mizanlara söykəndiyini təsdiq edir.

Qərbi Azərbaycan aşıq yaradıcılığında Ağbaba bölgəsi sənətkarlarının da böyük rolu vardır. Bölgə Azərbaycan aşıq sənəti və yaradıcılığına Xəstə Hasan, Qarani, Çıldırlı Şenlik, Çorlu Məhəmməd və s. kimi sənətkarlar bəxş etmişdir. XVIII-XIX əsr sənətkarı Xəstə Hasan aşıq yaradıcılığının klassik poeziya ənənələrini, əsrlərin sınağından çıxmış bədii-estetik mizanlarını yaşatmaqla yanaşı, özünəməxsus poetik kimlik çalarlarını da şeirlərində təcəssüm etdirməyi bacaran sənətkar olmuşdur. O, bir el ağsaqqalı, el adabının qoruyucusu kimi, milli-mənəvi dəyərlərin də keşiyində durmuş, onların aşınmasına dünyanın ilahi nizamının pozulması kimi baxmışdır:

Geyinib-kecinib toya gedənlər,

Amandı, amanat qız oynamasın.

Cavandı, oynamaq ona xoş gələr,

Yüngüllük eyləyib tez oynamasın...

Bölgənin daha bir sənətkarı Çıldırlı Aşıq Şenliyin (1853-1912) şan-şöhrəti təkcə bölgə ilə məhdudlaşıb qalmamış, o, özünün yüksək estetizmə malik şeirləri və yaratdığı dastanlarla digər aşıq mühitlərində də tanınan və sevilən ustad aşıq olmuşdur. Səciyyəvidir ki, Aşıq Şenlik də başqa ustad sənətkarlar kimi, saz-söz vergisini ilahi aləmdən almış, bütün yaradıcılığı boyunca ilahi dəyərlərdən ayrı düşməmiş, dünyanı və insanı, Allahın yaratdığı bütün gözəllikləri dini-irfani ülgülər baxımından bədiiləşdirmiş və tərənnüm etmişdir:

Düşmüşəm qəm dəryasına, ümmanda üzən mənəm,

Röyada çərxi-aləmi dövr edib gəzən mənəm.

Dərsim aldım Pünhandan, əyana çıxmaz sirrim,

Əhli-mərifət, xoş nəsihət, cəvahir lisan mənəm...

Eşqin qəm dəryasına düşən, ilahi eşq ümmanında üzən, buta yuxusunda varlıq aləmini seyri-süluk edən Aşıq Şenlik dərsini Panhandan aldığı üçün sirrini hamıya bəyan edə bilmir. Şenliyin təsvir etdiyi bu hal "aşiqlikdən aşıqlığa" gedən yolun sxemi, düsturu, irfani-psixoloji mexanizmidir. İnsanda təcəlla edən Allaha "aşiq" olmadan "aşıq" olmaq mümkün deyildir. Aşıqlıq ilahi butadan başlanır. Bu cəhətdən, Qərbi Azərbaycanın ilahi vergili aşıqlarının yaradıcılığı başdan-başa ilahi dəyərlərlə süsləndiyi üçün əsrarəngiz gözəlliyə və intəhasız cazibəyə malikdir. Aşiqlərə dərs verən Pünhan ilahi aləmi təmsil edən varlıq – övliyadır. İlahi eşqə düşüb "çərxi-aləmi" seyri-süluk edən "Aşiq" elə ilahi sirlərə şahid olur ki, onları bəyan edib aşkara deyə bilməz. Bu – aşiqlik məqamıdır: Aşiq öz Məşuqunun camalında gördüyü ilahi sirri bir kimsəyə bəyan edə bilməz. Çünki eşqin sirri buta olaraq yalnız onun özünə verilmişdir. Bu məqamdan "aşiq"in "aşıq"lığı başlanır: Pünhandan dərs alan, sirrini bəyan edə bilməyən "aşiq" mərifət əhli, xoş nəsihət verən, danışdığı ləl-cəvahir olan "aşığ"a çevrilir. Ona görə də təkcə Qərbi Azərbaycan aşıq yaradıcılığında deyil, ümumən, Azərbaycan aşıq yaradıcılığında "dədə aşıqlar" ilahi aləmin qasidləridir. Onlar nə deyirlərsə, nə oxuyurlarsa, Pünhanın təlqini ilə oxuyurlar. Ona görə də sazları və sözləri sirli-sehrlidir; insanları ovsunlayır, onları ilahi mizanlardan yayınmağa qoymurlar. Bu – aşıqların insan, cəmiyyət, xalq, millət və ümumən, bəşəriyyət qarşısında ilahi-tarixi missiyalarıdır. Erməni faşistləri Qərbi Azərbaycan aşıqlarını yer-yurdlarından qoparıb didərgin salsalar da, onlar öz tarixi-mədəni missiyalarından ayrı düşməyib, vətən, yurd, el-oba, dövlət və dövlətçilik, insan sevgisini tərənnüm etməyə davam etdilər. Elə bu sevgi də bizləri yağı düşmən üstünə aparıb tarixi zəfərimizə qovuşdurdu.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.06.2024)