Mədəniyyət naziri Adil Kərimlinin rəhbərlik etdiyi nümayəndə heyəti İslam Dünyası Elm, Təhsil və Mədəniyyət Təşkilatının (ICESCO) Baş direktorunun dəvəti ilə Mərakeş Krallığının Rabat şəhərində səfərdədir. 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı nazirliyə istinadən xəbər verir ki, Adil Kərimlinin rəhbərlik etdiyi nümayəndə heyəti ilə ICESCO-nun Baş direktoru Salim bin Məhəmməd əl-Malik arasında görüş keçirilib. Görüşdə Azərbaycanın Mərakeş Krallığındakı səfiri, Azərbaycanın ICESCO yanında daimi nümayəndəsi Nazim Səmədov da iştirak edib. 

Faydalı əməkdaşlığa görə Azərbaycan tərəfinə təşəkkürünü bildirən ICESCO-nun Baş direktoru Salim bin Məhəmməd əl-Malik Azərbaycanla təşkilat arasında əməkdaşlığın uğurlu olmasında böyük və əvəzolunmaz dəstək göstərən Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyevin xidmətlərini yüksək qiymətləndirdiyini məmnunluqla ifadə edib. 

Salim bin Məhəmməd əl-Malik bu əməkdaşlığın bir çox ölkələr üçün uğurlu model ola biləcəyini vurğulayıb, təşkilatın gələcək üçün nəzərdə tutulan əsas strateji istiqamətləri, hazırda həyata keçirilən təşəbbüslər, proqramlar və layihələr barədə məlumat verib. O, innovasiya, təhsil sistemlərinin inkişaf etdirilməsinin, həmçinin birgəyaşayış və sivil dialoq dəyərlərini möhkəmləndirməyin prioritet istiqamətlərdən biri olduğunu bildirib.

Mədəniyyət naziri Adil Kərimli ICESCO-nun Azərbaycanın təhsil, elm və mədəniyyət sahələrində strateji tərəfdaşı olduğunu, iki tərəf arasında əlaqələrin Prezident İlham Əliyev və birinci xanım, ICESCO-nun xoşməramlı səfiri Mehriban Əliyeva tərəfindən böyük dəstək aldığını qeyd edib. O, Mədəniyyətlərarası Dialoq Forumunda ICESCO-nun əsas tərəfdaş olduğunu qeyd edərək, gələn ilin may ayına planlaşdırılan Forum çərçivəsində də əməkdaşlığın davam etdirilməsinin əhəmiyyətini vurğulayıb. 

Görüşdə ölkəmizlə təşkilat arasında müxtəlif sahələrdə əməkdaşlıq, o cümlədən Bakıda ICESCO-nun Regional Ofisinin açılması, Şuşa şəhərinin 2024-cü il üçün “İslam dünyasının mədəniyyət paytaxtı” elan edilməsi, ICESCO-nun tərəfdaş olduğu “Bakı Prosesi” çərçivəsində əməkdaşlığın dərinləşdirilməsi, ölkəmizin mədəniyyət nümunələrinin İslam Dünyası İrsi Siyahısına daxil edilməsi və digər məsələlər müzakirə olunub.

Görüşdən sonra Salim əl-Malik mədəniyyət naziri Adil Kərimlininin başçılıq etdiyi nümayəndə heyətini ICESCO-nun baş qərargahında yeni yaradılmış “Peyğəmbərin yolu” muzeyi ilə tanış edib.

Qeyd edək ki, bir neçə zaldan ibarət geniş və müasir muzeyin ekspozisiyasında Məhəmməd Peyğəmbərin həyatına, ailəsinə, həyat tərzinə, eləcə də Məkkə və Mədinə şəhərlərinə həsr olunmuş dəyərli eksponatlar, tarixi kitablar əyani və rəqəmsal formada sərgilənir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.06.2023)

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Xarici ölkələrdə məskunlaşan elə soydaşlarımız var ki, hərəsi özü boyda bir Azərbaycandır. Vəhşi kapitalizmin tələblərinə baxmayaraq, əksəriyyəti cismən qürbətdə olsalar da, ruhən vətəndədirlər. Bu gün sizə onlardan biri- Rəhim Sadıqbəyli haqqında söhbət açmaq istəyirəm. Rəhim bəy 1965-ci ildə Azərbaycanın dilbər guşələrindən biri olan Lənkəran şəhərində anadan olub. Orta təhsilini Lənkəran şəhər 1 saylı məktəbdə alıb. Sonra Azərbaycan Dövlət İncəsənət institutunun dram və kino aktyorluğu fakultəsində ali təhsilə yiyələnib. Əsgəri xidmətini başa vurduqdan sonra beş il “Azərfilm” kinostudiyasında rejissor asissenti və ikinci rejissor kimi çalışıb. 1989-1991-ci illərdə Moskvada Ali rejissorluq və ssenari kurslarında oxuyub. 1993-1998-ci illərdə AzTV-də rejissor,1998-1999-cu illərdə ANS-də prodüsser və efir rejissoru, 1999-2000-ci illərdə “İnternews”-də prodüsser, 2000-2001-ci illərdə STV-də redaktor, 2001-2003-cü illərdə ATV-də yaradıcılıq işləri üzrə vitse prezident vəzifələrində işləyib. 2002-ci ildə Azərbaycanın "Bəyaz həyat" adlı ilk teleserialını çəkib. Həmin serialın qısaldılmış variantı Krım TV filmlər festivalında ən yaxşı rejissor mükafatına layıq görülüb. 2003-cü ildən İsveçdə yaşayır.

Deyir ki,- “Öncə onu vurğulamaq istəyirəm ki, yaşadığım İsveçin və eləcə də Avropanın bütün dövlətlərində dövlət quruluşu sivil toplumlar üstündə qurulub. Bu, əslində vətəndaş cəmiyyətinin demokratik düzən üzərində inkişafı deməkdir. Bir yandan sivil toplum təşkilatları öz tərəfdarlarını bir araya gətirməklə vətəndaş cəmiyyətinin inkişafına təkan verir, digər yandan isə, dövlət bu istiqamətdə əsl demokratik düzənlə inkişaf metodologiyasının fəlsəfi dəyərlərinə dəstək olur. Hələ iyirmi il bundan əvvəl biz İsveçə gələndə buranın əhalisi 7- 8 milyon idi. İndi bu rəqəm bir qədər artıbdır. O zaman belə bir fikir formalaşmışdı ki, İsveçdə hər adam başına bir dərnək düşür. Əlbəttə burada soydaşlarımızın bir sıra dərnəkləri və hətta bir neçə dərnəyi birləşdirən federasiyaları o vaxt da mövcud idi. Və biz beş il bundan əvvəl yeni- fərqli bir təşkilat qurmaq qərarını qəbul etdik. Nəticədə “İveç-Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzi” yaradıldı.”

Bir müddət müxtəlif işlərlə məşğul olsa da 2010-cu ildə İsveçin 3-cü böyük şəhəri olan Linköping bələdiyyəsində web tv prodüsseri və 2011-ci ildən isə İctimai Bilik kanalı olan UR-də sujetlər prodüsseri kimi fəaliyyət göstərib. İsveçdə və həm də Azərbaycanda sənədli və bədii filmlər çəkib. "Bir ümüddür yaşamaq" adlı kriminal romanın müəllifidir. O, həm də “Stockholm-Azərbaycan Media Mərkəzinin” və “İnternational Media Grupu”nun yaradıcısı və rəhbəridir…

“Diaspor təşkilatının siyasiləşdirilməsi fikrimcə tamamilə yalnışdır. Bu gün bizim uzun müddət apardımığız müşahidələrə əsasən onu deyə bilərəm ki, əsl siyasət yaşadığın ölkənin qanunlarına tabe olmaq, eyni zamanda mənsub olduğun xalqı və dövləti ləyaqətlə təmsil etmək çox vacibdir. İndi elə bir qlobal dönəmi yaşayırıq ki, artıq dünyanın özü cib telefonuna belə sığır. İstənilən anda dünyanın hər nöqtəsindən gərəkən informasiyanı almaq adi bir proses kimi qarşılanır. Xalqlararası multikulturalizm fəlsəfəsinin özümüzə məxsus bir məcrada inkişaf etdirilməsi dəyərləri bizim mərkəzimizin ana hədəflərindən biridir. Tolreant münasibətlərin inkişaf etdirilməsi sayəsində Azərbaycan mədəniyyətini dünyanın mədəni düzəninin bir parçasına çevirmək biz qürbətdəkilərin də əsas görəvlərindən biridir.”- söyləyir...

Zahirən sərt görünsə də, həssas və mühafizəkar bir təbiətə sahibdir. Güclü intuisiyası var. Daxili hisslərini necə ortaya qoyamağı bacarır və hisslərinə həddindən artıq etibar edir. Gələcəyə baxışları isə nikbindir...

Deyir ki,- “Doğrudur buradan Azərbaycan problemli, varlı neft ölkəsi və sivil dünyaya inteqrasiya olmağa can atan, istedadlı, lakin imkansız xalqı olan bir məmləkət kimi görünür. Bir də əhalisinin doxsan faizi müsəlman olsa da, modern həyat tərzini üstün tutan bir ölkə kimi... Bunun da əsas səbəbi ötən əsrin əvvəllərində Azərbaycanda baş verən genişmiqyaslı maarifçilik məktəbidir. Həsən Bəy Zərdabi, Əbdürrəhim Bəy Haqverdiyev, Nəcəf Bəy Vəzirov, Üzeyir Bəy Hacıbəyli, Əli Bəy Hüseynzadə, Əhməd Bəy Ağaoğlu, Firudin Bəy Köçərli, Əlimərdan Bəy Topçubaşlı, Fətəli Xan Xoylu, Hüseyn Ərəbslinki, Cəfər Cabbarlı, Abbas Səhət, Mirzə Cəlil, Mirzə Ələkbər Sabir və digər onlarla aydınlarımızın həyat və yaradıcılığının hər biri ayrıca məktəbdir. Amma etiraf edək ki, keçmiş Sovetlər Birliyi 70 il ərzində onların qoyub getdiyi milli-mədəni mirası poza bilmədi. Bu gün Azərbaycan Respublikasının 32 yaşı var. Unutmaq olmaz ki, 1991-ci ildə keçmiş Sovetlər Birliyi dağılanda yenicə qurulan dövlətimizin milli büdcəsində bir qəpik də yox idi. Yəni xalqımız dövləti demək olar ki, sıfrdan qurub. Təbii olaraq, problemlər də yetərincə olacaqdır. Bir də yeni dünya düzəni adına Azərbaycanda idarəetmə prosesində yalnışlıqlar və probnlemlər də olacaq. Fikrimcə bütün bunlar zamanla öz axarını tapmaqdadır. Lap dəqiq desək, indiki sorunları yeni nəsil çözmək iqtidarındadır. Bu gün Azərbaycan hakimiyyətində baş verən gəncləşdirmə siyasətinin mənası da budur...” 

Milli dəyərlərə bağlı adamdır. Qürbətdə yaşasa da həyat tərzində adət və ənənələrimizə sədaqətini gizlətmir. Xaraktercə nəzakətlidir. Fəaliyyətində təsəvvürlərini ifadə edə bilir. Xeyirxah işlərlə məşğul olmaq onun həyat kredosudur. Cəmiyyətin ehtiyaclarını aradan qaldırmaq uğrunda çalışmaqdan ləzzət alır. Səmimi olduğu üçün düşündüklərini, giley-güzarını dilə gətirməkdən çəkinmir...

“Açığını deyim ki, Avropada, ABŞ və Rusiyada həmvətənlərimiz yaşasalar da diasporanın vəziyyəti heç də qənaətbəxş deyil. Bunun əlbəttə obyektiv və subyektiv səbəbləri var. Məncə, bu prinsip əsas götürülməlidir. Vətən mənə nə verib deyil, mən vətənə nə vermişəm? Öncə bu suala cavab tapmaq lazımdır. Biz qürbətdə yaşayanlar müasir dünyanın standartlarını öyrənməklə, bütün bunların xalqımız tərəfindən dəyərləndirilməsini hamıdan daha çox istəyirik. Bütün həyatını Amerikada yaşamış və dünya şöhrətli alim Lütfi Zadə kimisinin ölkəmizdə təhqir və aşağılayıcı formada, qondarma ayamalarla dəyərləndirilməsi acınacaqlı bir olaya çevrildi. Sonunda hakimiyyət bəzi boşboğazları yerində oturzdurmaqla Lütfi Zadənin dəyərini qiymətləndirərək böyük bir iradə göstərdi. Hər bir qərib soydaışımıza biz beləcə dəyər verməliyik. Bu gün dünyanın elə bir dövləti yoxdur ki, orada bizim alimlərimiz, sənət adamlarımız və digər şanlı şəxsiyyətlərimiz yaşamasınlar və ya fəaliyyət göstərməsinlər. “İveç-Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzi”i bax bu istedadlı insanları öz öz ətrafında birləşdirməyə çalışır. Biz qürbətdə xalq diplomatiyası vasitəsilə Azərbaycan həqiqətlərini əyani şəkildə tanıtmaq üçün fəaliyyət göstəririk. Ölkəmizə turizmin axınlarının artması üşün bir sıra tədbirlər həyata keçiririk. Vətənmiz haqqında sənədli filmlər çəkərək Azərbaycan təbiətinin nə qədər füsunkar olduğunu dünyaya təbliğ etməyə çalışırıq. Qürbət ölkələrdə anadan olmuş övladlarımızda Vətən sevgisini aşılamaq üçün çoxsaylı tədbirlərimizlə onlara dəstək olmağa səy göstəririk. Və digər planlarımız da var.”- söyləyir.

Düşüncələri xeyli romantikdir. Sevdiklərinə önəm verir, onlarla bağlı təhlükə hiss edəndə, eləcə də emosional vəziyyətlərdə son dərəcə aqressivləşə bilir və şiddətli müqavimət göstərir. Bütün bunlarla yanaşı o, Azərbaycanı ləyaqətlə təmsil edir. Yolunuz İsveçə düşsə özünüz də bunun şahidi ola bilərsiniz. Bəli, haqqında söhbət açdığım Rəhim Sadıqbəyli özü boyda bir Azərbaycandır və heç vaxt soruşmur ki, “Vətən mənə nə verib?..”

Yeri gəlmişkən, iyunun 25-də Rəhim bəyin 58 yaşı tamam olur. Bu münasibətlə onu təbrik edir, bir vaxtlar el arasında deyildiyi kimi- qəriblərin ağası İmam Rzaya tapşırıram. Çox yaşasın!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.06.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı “Qiraət saatı”nda Fəxrəddin Qasımoğlunun “Son gecə” detektiv romanının dərcini yekunlaşdırdı. Böyük oxucu marağını və istəyini nəzərə alıb romanın davamı olan “On ikiyə işləmiş” romanının dərcinə başlayırıq.

Özü polis orqanlarında çalışan, ən dəhşətli, tükürpədici cinayətlərdən bilavasitə xəbər tuta bilən müəllifin bu romanı da sizləri sonadək gərginlik içində saxlayacaq. Və siz bu romanı da çox bəyənəcəksiniz.

9-cu dərc

«Azadlıq prospekti» metrosunun yaxınlığındakı villaya «BMW» markalı maşın yaxınlaşdı. Sürücünün maşında basdığı hansısa düymə ilə villanın  darvazası avtomatik olaraq açıldı. İri jalüz-darvazanın açılması təxminən iyirmi beş saniyə çəkdi. Maşın həyətə girdikdən sonra darvaza açıldığı kimi də bağlandı.

Böyük həyətin lap yuxarı başında maşını saxlayan, təxminən otuz yaşlı, üzünü saqqal basmış kişi düşüb yük yerini açdı, oradan ərzaq dolu zənbilləri götürüb mətbəxə apardı. Sonra geri qayıdıb həyətin sol tərəfindəki üstü və yanları bağlı hovuza yaxınlaşıb dayandı. Hovuzun uzunluğu iyirmi, eni on metr olardı. Onun şüşəli qapının arxasında dayanıb icazə gözlədiyini görən hovuzdakı kişi  siqar tutmuş əli ilə içəri keçməsinə işarə verdi. 

Saqqallı içəri girib qapının ağzında dayandı.

Siqar çəkən kişi hovuzun kənarında oturmuş, ayaqlarını hovuza sallamışdı. Ağarmağa başlayan gur, qıvrım saçlarından, sifətindən su damcıları süzülməsindən onun hovuzdan yenicə çıxması bəlli olurdu.

Hovuzda, hava ilə doldurulmuş rezin döşəyin üstündə təxminən iyirmi üç-iyirmi dörd yaşlarında çılpaq bir qız uzanıb gözlərini yummuşdu. Əks tərəfdə qoyulmuş kreslolardan birində oturan, çılpaq çiynlərinə dəsmal atmış, təxminən həmin yaşda olan ikinci qız isə, ayağını ayağının üstünə aşırıb əlindəki bokaldakı içkidən qurtum-qurtum içir, içəri girən saqqallıya heç fikir də vermirdi.

-Danış, -kişi amiranə səslə dilləndi.

Saqqallı qızlara tərəf baxmadan danışmağa başladı:

-«Nexia»nı Aydəmirə verdim. Bir az nasaz idi. Ancaq içində oturub müşahidə aparmaq üçün yarayar. Ustaya getməyə vaxt olmadı. Eyvaza da uzaqdan göz qoydum, yerindədi, ofislə üzbəüzdə dayanıb. Sonra qayıdıb «BMW»-ni götürdüm, indicə bazarlıq eləyib gəlmişəm. Xala soruşurdu, nahara nə hazırlasın?

-Tapşır, mal ciyərini sacın içində qızartsın, yanında da külləmə kartof olsun. Gedə bilərsən.

Saqqallı yenə də qızlara tərəf baxmadan sakitcə bayıra çıxıb aşbaza sifarişi çatdırmaq üçün mətbəxə tərəf getdi.

O bayıra çıxan kimi, qıvrımsaçlı əlini uzadıb hovuzun kənarında qoyduğu mobil telefonu götürüb kiməsə zəng etdi. Ancaq telefonu qulağına qoymaq əvəzinə ekranına baxmağa başladı. Siqar yenə də telefonu tutduğu əlində tüstülənirdi. Belə təəssürat yaranırdı ki, bu adam heç vaxt siqardan ayrılmır.

Telefonun ekranında cavab verildiyini görən kimi danışmağa başladı:

-Hər şey qaydasındadır, adamlar yerlərindədirlər, həm ofisi, həm də qoca çəkməçini nəzarətə götürmüşəm. Polkovniklə isə vəziyyət bir qədər başqadır. Evinin yaxınlığına adam qoysam da, iki gündür ki, gözə dəymir. Bir şey bilinən kimi məlumat verəcəyəm.

Telefonun o biri başındakı adam dəstəyi götürərkən heç nə demədiyi kimi, yenə də heç nə demədən dəstəyi asdı.

Qıvrımsaçlı nə qədər amiranə görünsə də, onun da kiməsə, özündən qat-qat yüksəkdə duran birisinə hesabat verdiyi məlum olurdu. Bu, danışarkən seçdiyi sözlərdən və səsinin tonundan da aşkar hiss olunurdu.

Telefonda qırıq-qırıq siqnal səslərini eşidən qıvrımsaçlı aparatı bayaq götürdüyü yerə, hovuzun kənarına qoyub siqardan dərin bir qullab aldı. Sinəsinə aldığı qatı tüstünü buraxdıqdan sonra hovuzun o biri başında oturmuş qıza baxıb gülümsədi:

-Bəsdir içdin, gəl bura görüm.

Qız əlindəki bokalı qarşısındakı masanın üstünə qoyub şıltaq-şıltaq ayağa qalxdı, çiynindəki dəsmalı kreslonun üstünə atıb çılpaq əndamını yellədə-yellədə, asta addımlarla ona tərəf gəldi.

* * *

Layiqə oturduğu kafedə sifariş verdiyi acı, şəkərsiz kofeni içib ofisianta bir şüşə mineral su gətirməyi tapşırdı. İki tərəfi iri vitrin şüşələrlə əhatələnmiş bu kafe uzaqdan müşahidə aparmaq üçün çox əlverişli idi. Nə qədər istəyirsən otur, diqqəti cəlb etmədən işini gör. Saat 12:30 idi. Artıq izlədiyi adam bayaqkı kimi var-gəl etmirdi, bir qədər əvvəl onun üçün gətirilmiş «Nexia» markalı maşında oturmuşdu.

Maşının dövlət nömrə nişanlarını əzbərləsə də, hələ yoxlatdırmaq imkanı olmamışdı. Maşını təhvil verdikdən sonra yenə də geriyə, indi olduğu istiqamətə piyada qayıdan saqqallı kişinin də şəklini çəkməyə imkan tapmışdı Layiqə. Bütün topladığı məlumatları axşam saat 8-də görüşərək şefinə verəcəkdi. Bu məlumatlar yoxlanıldıqdan sonra müsbət nəticə olarsa, nəhayət qarşı tərəfin kim və ya kimlər olduğuna aydınlıq gətirmək mümkün olacaqdı.

Layiqə şefindən istənilən vəziyyətə uyğun təhlilləri aparmağın, hər vəziyyətə hazır olmağın vacibliyini öyrənmişdi. İndiki halda, əgər maşında yemək qoyulmuşdusa, adam nahar etmək üçün uzaqlaşmayacaqdı. Elə maşında oturaraq gətirilən yeməklərdən yeyib müşahidəni davam etdirəcəkdi. Yox, əgər maşını gətirən saqqallı yemək gətirməyibsə, onda gec-tez adam qısa müddətə də olsa, postunu tərk edəcəkdi. Bu halda onu gözdən qoymamalıydı. Söhbət tək onun yemək alıb qayıtmasından getmirdi. Adam nahar fasiləsinə çıxar və qayıtmaz, açıq qoyduğu maşına isə başqası əyləşib izləməni davam etdirə bilərdi. Kim bilir ona nə tapşırıq verilib və izləməyə neçə nəfər cəlb olunub? Ayrıca, istənilən vaxt telefonla ona izləməni dayandırmasını da tapşıra bilərdilər. Əsas məqsəd bu adamı izləyib kim olmasını, haraya getməsini, kimlərə işləməsini müəyyənləşdirmək idi. Bu mümkün olarsa, qoy onu lap beş dəfə əvəz etsinlər. Bu halda qalan izləyicilər nə onunçün, nə də şefi Bəxtiyar Nəzərli üçün daha maraq kəsb etməyəcəkdilər.

Adam hələ ki, sakitcə maşında oturmuşdu.

Layiqə ofisiantın süzdüyü sərin mineral sudan bir qurtum içib qarşısındakı menyunu açdı.  

* * *

 Yatmağa uzanarkən döşəyin altına, baş tərəfimə qoyduğum tapançanı götürüb qoltuğumun altındakı qobura qoydum. Dəhlizə çıxanda Gülünün axşamdan silib təmizlədiyi ayaqqabılarımı cütləyib qoyduğunu, pencəyimi əlində tutub dayandığını gördüm. 

Getməyimi istəməməsi gözlərindən açıq-aşkar hiss olunsa da, heç nə deməyib sakitcə mənə baxırdı.

Əvvəlcə ayaqqabılarımı, sonra pencəyimi geyindim. Gülü məni qucaqlayıb başını sinəmə söykədi. Sonra gözləmədiyim halda birdən gözlərimin içinə baxıb dedi:

-Qurban olum, ehtiyatlı ol.

Bu sözlərdə elə bir nigarançılıq, elə bir təlaş hiss olundu ki, bir müddət Gülüyə baxıb susdum. Sonra əlimlə saçlarını tumarlayıb gülümsədim:

-Narahat olma.

Əlbəttə, silahlı olmağımdan, gec yatsaq da, səhər tezdən durub harasa tələsməyimdən Gülü növbəti araşdırmaya başladığımı anlamışdı. Bu təlaş da bundan irəli gəlirdi.

Adətən, sifariş alarkən bunu Gülüdən gizlətməzdim. Ancaq indiki araşdırma digərlərinə bənzəmirdi. Nə qədər çəkəcəyi də məlum deyildi. Heç, nə ilə bitəcəyi də. Cəmi bircə gün əvvəl başladığım bu araşdırmada qətiyyən xoşuma gəlməyən bəzi şeylər baş verirdi ki, normalda bunlar baş verməli deyildi. Qarşı tərəf nəsə oyun qururdu və bu oyunda özünü məndən çox ağıllı hesab edirdi. Yaxşı, cənablar. Görək sonda kim daha ağıllı çıxacaq…

Hələ də gözlərimin içinə baxan Gülü, belə hallarda olduğu kimi yenə də, -«Gözləyəcəyəm»,-dedi.

-Gələcəyəm, -deyib gülümsədim.

       * * *

Əvvəlcə Salamın işi ilə maraqlanacaqdım. Ölüm işi olduğu üçün materialın polis bölməsindən rayon polis idarəsinə ötürüləcəyini bilirdim. Bununçün ərazinin polis idarəsinə dəyməli, işi aparan müstənitiqlə görüşməli idim. Bunu nə Qələndərin, nə də başqa qonşuların bilməsini istəmirdim. Salamı yaxşı tanıdığımdan, onun adam vurub qaçmasına inamım az idi. İşin içində başqa nə isə var idi. Bəlkə Salama nəsə köməyim dəyə bilərdi. İşi aparan müstəntiqin köhnə tanışlarımdan olması çox yerinə düşərdi.

Arif müəllimin göndərdiyi sənədlərlə tanış olandan sonra axşamdan mənə lazım olacaq məlumatların siyahısını hazırlamışdım. Polis idarəsindən çıxdıqdan sonra məlum valyutadəyişmə məntəqəsinə dəyib, verilmiş təlimata uyğun olaraq, siyahını mənə verilmiş konvertdə ora verməli, cavabı gözləməliydim. Konvertin küncündə xüsusi işarə olduğunu görəndə niyə sorğularımı o konvertdə verməli olduğumu başa düşmüşdüm. Evə qayıtmayacağımı bildiyimdən, konvertə qoyulmuş siyahı axşamdan cibimdə idi. Cavablar hazır olanadək Stepanla görüşüb nahar edəcək, onu yola saldıqdan sonra ofisin qarşısındakı ağacda işarə olub-olmamasını öyrənib, axşam saat 8-də «Moskva» univermağının qarşısında Layiqə ilə görüşəcəkdim.

Hazırladığım suallar əsasən bəzi ünvanların dəqiqləşdirilməsindən ibarət olduğu üçün bunun çox vaxt aparmayacağını bilirdim. Ona görə də, mütləq işarə verilibsə, cavabları bu gün, valyutadəyişmə məntəqəsi bağlananadək çatdırıb götürməliydim. Müəllimim tələsməyimi məsləhət görmüşdü. Bir də, cinayətin üstündən xeyli vaxt ötdüyündən, mənə lazım olan adamların hələ də sağ olmaları və Bakıda, yaxud da, respublika hüdudlarında yaşamaları əsas şərt idi.

Maşınsız olduğum üçün bütün bu dediyim işləri çatdırmağım maksimum operativ olmağımı tələb edirdi. Polis idarəsində nə qədər vaxt itirəcəyimi bilmirdim. Həm Salamın tutulması, həm də Stepanın gəlişi günümün qrafikini tam sıxlaşdırmağı tələb edirdi.

Yaxınlıqda yerləşdiyi üçün rayon polis idarəsinə piyada getməyi qərara aldım. İşi aparan müstəntiqin tanış kolleqalarımdan biri olduğunu öyrənəndə xeyli sevindim. Təcrübəli polis mayoru Elbrus Cavadov gəlişimin səbəbini və bəzi fikirlərimi dinləyəndən sonra eynilə mənim kimi düşündüyünü, bütün dəlillər ona qarşı olsa da, Salamın bu cinayəti törətdiyinə inanmadığını bildirdi. Ancaq nə mənim, nə də təcrübəli müstəntiqin bu fikirlərini istintaq materialına tikmək olmazdı. Salama qarşı olan sübutları təkzib edən ciddi arqumentlər tələb olunurdu ki, onlar əldə edilənədək onun nəzarət altında saxlanması vacib idi. Hələ ki, Salam bu ölüm işində yeganə şübhəli idi…

Elbrusa təşəkkürümü bildirib əlaqə saxlayacağımı dedim və onunla sağollaşdım. İstintaqa məlum olan bir çox detalları öyrənməyim mənim üçün vacib idi. Elbrusun da, işin xeyrinə ola biləcək deyə, peşəkarlığına bələd olduğu keçmiş kolleqası və detektiv kimi məndən heç nəyi gizlətmədiyi üçün söhbətimiz xeyli vaxt aparmışdı. Saat 11 idi. İndi Nizami küçəsinə getməli, konverti verdikdən sonra Buzovnaya yollanmalıydım. Bununçün metro ilə «Koroğlu» stansiyasına qədər gedəcək, orada Buzovnaya işləyən avtobuslardan birinə minəcəkdim.

Belə də etdim. Yarım saat sonra getdiyim ünvanın qarşısında idim. Əvvəlcə bir qədər məntəqənin qarşısında durub içəri boylandım. İçəridə müştəri yox idi. Buraya ilk gəlişimdən tanıdığım kişinin yerində təxminən iyirmi beş yaşlarında olan bir gənc oturmuşdu. İçəri girib onunla salamlaşdım. Gülümsəyib salamımı aldı. Konverti cibimdən çıxarıb ona uzatdım.

-Zəhmət olmasa, bu məbləği mənim bank hesabıma otuzdurun.

Gözucu konvertin kənarındakı işarəyə baxan gənc:

-Baş üstə, hazır olanda sizə məlumat veriləcəkdir, -dedi.

-Təşəkkür edirəm.

-Siz sağ olun.

İndi yaxınlıqdakı «Sahil» metrosuna getmək olardı. Buzovnanın yolu xeyli vaxt aparacaqdı. Ona görə elə indi ora yollanmağı qərara aldım. Həm də axı bir qədər tez çatıb onsuz da vaxtı az olan qonağımı gözlətməməkçün sifariş də verməliydim. Heç vaxt dediyi yerə gecikməyən Stepanın düz saat 1-də orada olacağını bilirdim.

Davamı var

 “Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.06.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının oxucuları üçün professor, yazıçı, motivasiya spikeri Əlibala Məhərrəmzadənin “Ev tapşırığı: Uğur düsturunu tapacağıq” layihəsinin təqdimini davam etdiririk.

Yaydır, demək, ali məktəblərə qəbul imtahanları zamanıdır. Abituriyentlər cidi-cəhdlə qəbul imtahanlarına hazırlaşırlar. Uğur sirləri bu yazılardadır.

Qeyd etdik ki, gənc yaşlarında insanların rastlaşdıqları ilk uğursuzluqlar sırasında uğursuz sevgi və ali təhsil ala bilməmək dominantlıq təşkil edir.

Əksər xalqlar kimi bizim azərbaycanlılar da mental xüsusiyyətlərdən irəli gələrək oxumağa, təhsilə həmişə önəm veriblər. Tarix boyu təhsillilərin, savadlıların statistikası bizim ölkədə yüksək olub. Məktəbə getməyən, təhsil almayan insanlardan hər eldə-obada birini taparsan, ya tapmazsan. Bizdə hətta belə bir adət də var: valideynlər gəlin köçürdükləri qızlarının cehizləri arasında ali məktəb diplomunun olmasının da qeydinə qalırlar. Düzdür, Azərbaycan BMT-nin təhsil səviyyəsinin indeksi reytinqinə (education index) görə ilk onluğa düşmür (1. Avstraliya; 2. Danimarka; 3. Yeni Zelandiya; 4. İrlandiya; 5. Norveç; 6. Niderland; 7. Almaniya; 8. ABŞ; 9. Böyük Britaniya; 10. Kanada), amma YUNESKO-nun nisbi savadlılıq statistikası cədvəlində bizim ölkəmiz SSRİ dönəmində təməli qoyulan məcburi təhsil qaydaları hesabına 99.5% savadlılıq göstəricisi ilə dünya üzrə 13-cü pillədə qərarlaşıb (Maraqlıdır ki, ilk pillələrdə yalnız postsovet və postsosialist ölkələri qərarlaşan bu siyahıda education index onluğunu təşkil edən Avstraliya yalnız 23-cü, Kanada 26-cı, Danimarka 29-cu, Almaniya 32-ci, ABŞ isə hətta 44-cü yerdədir).

Orta məktəbi bitirib ali məktəbə daxil ola bilməmək bizim ölkədə bir gənc üçün böyük faciə, onun valideynləri üçünsə böyük bədbəxtçilik hesab olunur. Əgər biz uğurdan danışırıqsa, statistik insan üçün ilk böyük həyat uğuru, təbii ki, orta məktəbi müvəffəqiyyətlə bitirib ali məktəbə daxil ola bilmək sayıla bilər. Və minlərlə gənc də bu uğura qovuşa bilməyəndə həyatdan küsür, depressiyaya uğrayır.

Gəlin çox sadə olan «abituriyent müvəffəqiyyətləri» şərtlərinə diqqət yetirək. Bu şərtlərin düzgünlüyünə mən zaman-zaman iki ali məktəbə daxil olub onları müvəffəqiyyətlə bitirərək öz üzərimdə apardığım çalışmalar hesabına əmin olmuşam.

Ali məktəbə qəbul olmaq istəyirsən? Gecə və gündüz oxumalısan, hazırlaşmalısan, repetitor yanına getməlisən, sınaq imtahanları verib gücünü sınamalısan. Bu hazırlıq müddətində gündəlik həyat rejimini dəyişib fərqli rejim qurmalısan. Hətta ən xırda detal belə sənin özünü yolunda fəda etdiyin uğuruna xidmət etməlidir. Hafizəni və şüuru gücləndirən qidalardan, təbii otlardan, vitamin və preparatlardan istifadə etməlisən, oxuduğun materialı daha yaxşı qavramaq üçün məlum üsullardan, sınaqlardan çıxmış psixoloji testlərdən, təmrinlərdən bəhrələnmisən.

Gəlin, çox sadədən başlayaq. Zaman az, oxunacaq, mənimsəniləcək biliklər çox. Dərslikləri öz axarı ilə, bədii ədəbiyyat oxuyurmuş kimi oxusanız imtahanlaradək tam hazırlıqlı olmağa zamanınız təbii ki, yetməyəcək. Bəs onda nə etməli? Əlbəttə ki, sürətli-effektiv oxu qaydalarına riayət etməli. Bu barədə o qədər çox metodika, kurslar, treninqlər var, saymaqla qurtarmaz. Tam dərinə getmədən gəlin bir neçə çox vacib qaydalara nəzər yetirək.

Sizə ötən gün A bəndini təqdim etmişdik.

A. Diqqət və yaddaş

Mətn oxuyarkən ən vacib iki proses bunlardır: Diqqətlə oxumaq və oxuduğunu yaddaşa ötürmək.

Xüsusən biliklər almaqçün oxuyan zaman hədsiz diqqətli olmaq lazım gəlir. Amma beynimizi məşğul edən nəsnələr daim fikrimizi başqa səmtə yönəldir, biz əksərən mexaniki oxuyuruq, oxuduğumuz şüurumuza çata bilmir, yaddaşa da həkk olunmur. Heç kəsə sirr deyil ki, zehni əməyin məğzi konsentrasiya oluna bilməkdir. Ali məktəbə qəbul olunmaqçün hazırlıq mərhələsi, şübhəsiz, zehni əmək növüdür. «Mənim gələcək uğurumun yolu bax bu mətni oxuyub mənimsəməkdən keçir», «mən mütləq bunu öyrənməliyəm», «tam diqqətlə, tam səylə, tam məsuliyyətlə oxumalıyam» cümlələri ilə fikrini tam oxuduğun mətnə yönəldib, fikrini dağıda biləcək hər şeydən kənarda, ideal bir şəraitdə oxumağa çalışmalısan.

Bugünsə B bəndini təqdim edirik.

B. İnteqral alqoritm

Sürətli oxumada ən vacib olanı həqiqətən də sürətlə, tutalım, bir səhifəni bir neçə saniyə ərzində oxumaq deyil. Prosesin ən vacib olanı mövzunun mahiyyətini dərk etməyə yönəli seçdiyiniz proqramın düzgün olması, nəticədə də informasiyanın optimal və effektiv alınmasıdır.

Siz əlinizə bir kitab götürəndə heç vaxt öncədən planlaşdırmırsınız ki, onu necə, hansı ardıcıllıqla, sürətlə, intervallarla oxuyacaqsınız. Nəticədə mahiyyət etibarı ilə həmin kitabı aşağı tempdə, astagəlliklə oxumalı olursunuz.

Amma düşünmək lazımdır ki, oxunmanın istənilən texnikası və sürəti mütləq halda oxucunun öz qarşısına qoyduğu məqsəd və vəzifələrə tabe olmalıdır. Məhz qarşına müvafiq proqram qoymaq, onun hər bir bölümündən lazımi anda çevikliklə istifadə etmək sürətli oxumaq məharətini şərtləndirir.

Sabahsa C bəndi olacaq.

 “Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.06.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə “Biri ikisində” layihəsində növbə ədəbiyyatşünaslığındır. Tanınmış ədəbiyyatşünas, tənqidçi Məti Osmanoğlu Gənc yazarlar üçün nəzəriyyə dərsini təqdim edir. Dərsin mövzusu Fridrix Şlegelin təlimidir ki, bu təlimi Məti müəllim şəxsən özü tərcümə edib. Əminik ki, oxuyanlar üçün hədsiz faydalı olacaq

MİFOLOJİ MƏKTƏB

XIX əsrin əvvəllərində Avropa ədəbiyyatında romantizm aparıcı ədəbi cərəyan olarkən mifoloji məktəb ədəbiyyatşünaslıq elminin əsas nəzəri istiqamətlərindən biri kimi yarandı. Folklorun yaddaşlarda hifz elədiyi dəyərlərə marağın gücləndiyi bir dövrdə meydana gələn mifoloji məktəbin qarşısına qoyduğu əsas vəzifə  milli mədəniyyətin ilkin mənşəyini axtarmaq, ayrı-ayrı folklor hadisələrinin hansı başlanğıcdan gəldiyini izah etmək, eləcə də müasir mədəniyyətdən qədimlərə, qədimlərdən müasir mədəniyyətə uzanan köklərə aydınlıq gətirmək idi. Mifoloji məktəbin təməli romantizm estetikasının nümayəndələri – alman filosofları Fridrix Şellinq, eləcə də Avqust və Fridrix Şlegel qardaşları tərəfindən qoyuldu.

Fridrix Şellinq miflərin öyrənilməsində mövcud olan idealist təmayülləri fəlsəfi və nəzəri cəhətdən ümumiləşdirdi. F.Şellinq bu qənaətdə idi ki, mif poeziyanın ilkin qaynağı – proobrazıdır, fəlsəfə və elm isə poeziyadan yaranıb. Onun fikrincə, “təbii din” olan mifologiya bütün sənətlər üçün zəruri şərt və ilkin təməl təşkil edir.

Fridrix Şlegel isə F.Şellinqin fikirlərini davam etdirərək poeziyanın nüvəsini, özəyini mifologiyada və qədim misteriyalarda, sehrli mətnlərdə axtarmaq lazım olduğunu yazırdı. F.Şlegelə görə, sənəti yalnız mif yaratmaqla yenidən cana gətirmək mümkündür. Onun fikrincə, qədim almanların mifologiyası və ondan doğan alman xalq poeziyası alman milli mədəniyyətinin qaynağı, başlanğıcı olmalıdır. O, qədim mifologiyanı “hisslər dünyasının ən yaxın, ən həyati elementləri ilə kəsişən və onlara uyğun formalaşan gənclik fantaziyasının ilk çiçəyi” adlandırırdı. Onun fikrincə, yeni mifologiya bunun əksinə olaraq qəlbin ən sirli dərinliklərindən baş qaldırmalı, “bütün sənət əsərlərinin ən məharətlə yaradılanı olmalıdır, hər şeyi əhatə etməlidir – poeziyanın qədim, əbədi qaynağı üçün yeni bir yuva” olmalı, bütün başqa rüşeymləri içinə almalıdır.  

Bu ideyalar Vilhelm və Yakob Qrimm qardaşlarının da elmi baxışlarında öz izini qoymuşdur.  Onlar xalq şeirinin “ilahi başılanğıc”dan gəldiyinə inanırdılar. Qrimm qardaşlarının görüşünə əsasən, nağıl, epos, əfsanə və s. təkamül prosesində mifdən yaranmışdır, folklor isə kollektiv xalq ruhunun  şüurdanxaric yaradıcılığıdır. 

Qrimm qardaşları müqayisəli dilçiliyin metodologiyasını folklorun öyrənilməsinə tətbiq edirdilər. Onlar müxtəlif xalqların folklorunda mövcud olan oxşar hadisələri ümumi səciyyə daşıyan ilkin mifologiyaya aid edirdilər və inanırdılar ki, miflər bu ilkin başlanğıcdan gəlir.

Mifoloji məktəb iki istiqamətdə inkişaf edib: etimologiya (mifin linqvistik rekonstruksiyası) və analogiya (məzmunca oxşar miflərin müqayisəsi).

Bu məktəbin əhatə dairəsi xeyli genişdir.A.Kun, V.Şvarts, V.Manhardt (Almaniya), M.Müller, C.Koks  (İngiltərə), A.de Qubernatis (İtaliya), A.Piktet (İsveçrə), M. Breal (Fransa), A. N. Afanasyev, F. İ. Buslaev, O. F. Miller (Rusiya) mifoloji məktəbi təmsil ediblər.

XX əsrdə yaranan “neomifoloji məktəb”in təməlində isveçrəli psixoloq Karl Qustav Yunqun “arxetiplər” təlimi dayanır. Yunqa görə, arxetiplər ibtidai insanın “kollektiv şüurdanxaric” yaradıcılığının məhsuludur və “arxetipin yaxşı məlum olan ifadəsi mif və nağıldır...”

Neomifoloqlar folklor obrazlarını, eləcə də yeni ədəbiyyatın bir çox süjet və obrazlarını qədim miflərin yenidən dərk olunmuş “arxetipləri” ilə əlaqələndirirlər.

Fridrix ŞLEGEL

MİFOLOGİYA HAQQINDA NİTQ

Dostlar, sənətə hörmətinizin tam ciddiyyəti ilə özünüzə sual verməyinizi xahiş etmək istəyirəm: ilhamın gücü poeziyada da daima parçalara bölünməlidirmi və ona müqavimət gösrərən elementə qarşı mübarizədən yorulub, nəhayət, səsini kəsməlidirmi? Ən yüksək müqəddəslik kor təsadüfün ixtiyarına buraxılıb daim adsız və formasız qalmalıdırmı? Doğrudanmı məhəbbət qarşısıalınmazdır və elə bir incəsənət vardırmı ki, adına layiq olsun, sevginin ruhunu sehrli sözü ilə ram etsin, ruhun hökmü və qaçılmaz zoru ilə onun ardınca getsin, gözəl varlıqlara can gətirə bilsin?

Nə demək istədiyimi siz hamıdan yaxşı bilməlisiniz. Siz özünüz yaratmısınız və yaradıcılıq prosesində tez-tez hiss etməli idiniz ki, sizin fəaliyyətinizdə möhkəm dayaq, ana torpaq, göy üzü, canlı hava çatışımır. Bütün bunları müasir şair öz daxili aləmindən yaratmalıdır və çoxları bunu möhtəşəm edib, amma indiyə qədər hər kəs təkbaşına işləyib, sanki hər bir əsər yeni yaranıb, tamamilə yoxdan var olub. Mən birbaşa mətləb üstə gələcəyəm. Fikrimcə, bizim poeziyamızda ağırlıq mərkəzi yoxdur, qədim poeziyanın ağırlıq mərkəzi mifologiya olub və müasir poeziyanın antik poeziyadan dala qaldığının əsas səbəbini bircə cümlə ilə ifadə etmək olar: bizdə mifologiya yoxdur. Amma onu da əlavə edəcəyəm ki, biz onu əldə etməyə yaxınıq, daha doğrusu, onun yaradılmasına bütün ciddiliklə öz töhfəmizi verməliyik.

Çünki o bizə qədim, keçmiş mifologiyadan tamamilə əks yolla gələcək. Qədim mifologiya hisslər dünyasının ən yaxın, ən həyati elementləri ilə kəsişən və onlara uyğun formalaşan gənclik fantaziyasının ilk çiçəyidir. Bunun əksinə, yeni mifologiya qəlbin ən sirli dərinliklərindən yaranmalıdır; o, bütün sənət əsərlərinin ən məharətlə yaradılanı olmalıdır, o, qalan hər şeyi əhatə etməlidir – poeziyanın qədim, əbədi qaynağı üçün yeni bir yuva və bütün başqa rüşeymləri içinə alan sonsuz poeziya əsəri olmalıdır.

Bu mistik poeziya əsəri, poetik yaradıcılıq bolluğundan və zənginliyindən yarana biləcək bu nizamsızlıq sizdə gülüş doğura bilər. Bununla belə, ən yüksək gözəllik və hətta ən yüksək nizam xaosun gözəlliyi və nizamıdır, harmoniya dünyasına çevrilmək üçün tək bir sevgi təmasını gözləyir.  Qədim mifologiya və poeziya bu xaosdan ibarət idi. Axı mifologiya və poeziya bütövdür, bir-birindən ayrılmazdır. Antik dövrün bütün poeziya əsərləri müəyyən bir bütövün getdikcə böyüyən kütlələrini və birləşmələrini təşkil edərək bir-biri ilə təmasdadr; hər şey bir-birinə keçir, hər yerdə fərqli şəkildə ifadə olunan eyni ruh hakimdir. Həqiqətən də, qədim poeziyanın bölünməz tamamlanmış bir əsər olduğu barədə deyilənlər boş sözlər deyil. Bir dəfə baş verənlər niyə yenidən bir də baş verməsin? Əlbəttə, fərqli formada və niyə daha gözəl, daha əzəmətli olmasın?

Sizdən yalnız yeni mifologiyanın mümkün olmadığına inanmamağı xahiş edirəm. Hər tərəfdən və hər istiqamətdən gələn şübhələr mənim üçün faydalıdır, çünki bunun sayəsində tədqiqat daha azad və zəngin olacaqdır. İndi nələrə təvəkkül etdiyimi, ümid bağladığımı diqqətlə dinləyin. Çünki vəziyyət elədir ki, sizə ümiddən başqa heç nə təklif edə bilmirəm. Amma inanıram ki, sizin köməyinizlə bu ümidlərim həqiqətə çevriləcək. Çünki onlar müəyyən mənada eksperimentlər aparmaq üçün çağırışdır: əgər siz onları eksperimentə çevirmək istəsəniz.

Əgər yeni bir mifologiya ruhun məhrəm dərinliklərindən öz-özünə gələ bilərsə, bu, bizim axtardığımızın mühüm əlaməti və diqqətəlayiq təsdiqi olar – qarşımızda dövrün böyük fenomenini – idealizmi görərik! O, eyni yolla, sanki heçlikdən yaranıb və indi ruhani aləmdə sabit bir nöqtə var ki, insanın  gücü o nöqtədən üzüyuxarı inkişaf edərək bütün istiqamətlərə yayıla bilər, o, özünü və geriyə dönüş yolunu heç vaxt itirməyəcəyinə əmindir. Böyük inqilab bütün elmləri və sənətləri əhatə edəcəkdir. Siz onun təsirini artıq fizikada görürsünüz, burada idealizm, əslində, daha əvvəl, hətta fəlsəfənin sehrli çubuğu ona toxunmazdan qabaq işğal olunub. Və bu böyük və heyrətamiz fakt eyni zamanda sizin üçün zəmanənin gizli əlaqəsinin və daxili birliyinin əlaməti ola bilər.

İdealizm praktiki baxımdan bu inqilabın ruhudur,öz qüdrətimizlə sərbəst şəkildə həyata keçirməli və təbliğ etməli olduğumuz böyük prinsipləridir; nəzəri baxımdan nə qədər əzəmətli görünsə də, bəşəriyyətin öz mərkəzini tapmaq üçün var gücü ilə çalışdığı o fenomenlər fenomeninin yalnız bir hissəsi, bir qolu, bir təzahür tərzidir. O, vəziyyətinə uyğun olaraq ya məhv olmalı, ya da cavanlaşmalıdır. Belə bir cavanlaşma zəmanəsinin gəldiyi ehtimalından böyük nə ola bilər və ondan nə gözləmək olmaz? Qocaman qədimlik yenidən canlanacaq və mədəniyyətin uzaq gələcəyi öz əlamətlərini hiss etdirəcək. Amma burada mənim üçün ilk növbədə vacib olan bu deyil, çünki mən heç nəyi əldən vermək istəməzdim və sizi müqəddəs sirlərin həqiqiliyinə addım-addım çatdırmaq istərdim. Ruhun mahiyyəti özünü müəyyən etməkdə, əbədi dəyişmə boyunca özündən kənara çıxmaq və özünə qayıtmaqda olduğu kimi, hər bir düşüncə də belə bir fəaliyyətin nəticəsidir, eyni bunun kimi olan proses idealizmin hər bir formasında bütöv şəkildə müşahidə olunur. Onun özü isə yalnız adı çəkilən qanunvericiliyinin və yeni həyatın etirafıdır, bu etirafla həyat ikiqat artar, gizli gücünü yeni yaradılışların qeyri-məhdud zənginliyində, canlı fəaliyyətin universal ünsiyyətində əzəmətlə ortaya qoyar. Təbii ki, hər bir fərddə bu fenomen fərqli forma alır və çox vaxt nəticə gözləntilərimizi doğrultmur. Bununla belə, bütövün zəruri gedişat qanunlarına görə, gözlənilənə aldanmaq olmaz. İdealizm bütün formalarda bu və ya digər şəkildə özündən çıxmalıdır ki, sonra özünə qayıtsın və olduğu kimi qalsın. Buna görə də onun bətnindən yeni, eyni dərəcədə hüdudsuz realizm yetişməlidir, idealizm yaranma yolu ilə təkcə yeni mifologiyanın nümunəsi olmamalı, həm də dolayısı ilə onun qaynağına çevrilməlidir. İndi, demək olar ki, hər yerdə belə bir tendensiyanın izlərini müşahidə edə bilərsiniz, xüsusən də təbiətə məhz mifoloji baxışın bu qədər əskik göründüyü fizikada.

Mən də çoxdandır ki, bətnimdə belə realizm idealını gəzdirirəm və indiyə qədər hələ ifadə olunmayıbsa, bu, sadəcə, ona görədir ki, onu gəzdirməyə orqan axtarıram. Bununla belə, bilirəm ki, mən onu ancaq poeziyada tapa bilərəm, çünki realizm bir daha, mən hələ heç sistem kimi demirəm, heç vaxt bir fəlsəfə kimi çıxış edə bilməz. Və hətta ümumi ənənə əsasında gözlənilməlidir ki, yeni realizm idealdan qaynaqlanmalı və hansısa şəkildə onun zəminində böyüməli olduğuna görə hər şeydən əvvəl ideal ilə realın harmoniyasına əsaslanan poeziya kimi meydana çıxacaq.

Spinozanın taleyi mənə qədim mifik Saturnun taleyi ilə eyni görünür. Yeni tanrılar hökmdarı elmin yüksək taxtından devirdilər. O sürüşüb müqəddəs fantaziya qaranlığına düşdü, indi bu şərəfli sürgündə digər titanlarla birlikdə yaşayır. Onu elə burada saxlayın! Qoy muzaların nəğmələrində onun keçmiş hökmranlıq xatirəsi sakit iztirab içində ərisin. Qoy sistemin hərbi qılınc-qalxanından qurtulsun və yeni poeziya məbədində Homer və Dante ilə yan-yana dursun, ilhamı ilahidən gələn şairlərin əcdadına və yaxınlarına qoşulsun.

Doğrudan da, Spinozaya hörmət etmədən, onu sevmədən, bütünlüklə onun tərəfdarına çevrilmədən necə şair ola bilməyin mümkünlüyünü çətin anlaya bilərəm. Fantaziyanız təklikdə kifayət qədər zəngin və yaradıcıdır; onu həyəcana gətirmək, hərəkətə vadar etmək və qidalandırmaq üçün başqa sənətkarların poetik yaradıcılığından münasib bir şey yoxdur. Spinozada isə hər bir fantaziyanın başlanğıcını və sonunu, uydurduğunuz hər bir ayrıca şeyin ortaq zəminini və təməlini tapacaqsınız və fantaziyanın orijinal, əbədi prinsipinin hər bir fərdi və ayrıca şeydən belə təcrid olunması sizin üçün çox faydalı olmalıdır. Fürsəti qaçırmayın və diqqətlə baxın! Spinozanın fantaziyası və hissləri ilə eyni olan şeir emalatxanasının lap dərinliklərini görən gözünüz açılacaq. Orada bu və ya digər fenomenin həyəcanı deyil, yenidən alovlanan və sönən bir ehtiras deyil, parlaq bir nəfəs bütövlükdə görünməz və aydın şəkildə cilvələnir, əbədi bir arzu hər yerdə sadə bir varlığın dərinliklərindən qayıdan əks-sədalarla qarşılaşır, ilkin sevgi ruhu sakit əzəmətlə nəfəs alır.

Bəs insandakı ilahiliyin bu sakit əksi bütün poeziyanın qığılcımını alovlandıran əsl ruh deyilmi? Bunun üçün insanların, ehtirasların və hərəkətlərin sadə təsviri, eləcə də mürəkkəb formalar kifayət etmir, hətta köhnə zibilləri milyon dəfə qarışdırıb silkələsən belə. Bu sadəcə gözlə görünən zahiri cisimdir və əgər ruh ölübsə, deməli, sadəcə, şeirin cəsədidir. Əgər bu şövq qığılcımı əsəri alovlandırırsa, deməli, qarşımızda yeni, canlı, gözəl bir fenomen dayanıb, işıq və məhəbbət parıltısı saçır.

İstənilən gözəl mifologiya fantaziya ilə sevginin əmələ gətirdiyi bu dəyişmədə ətrafdakı təbiətin heroqlif ifadəsi deyilsə, bəs nədir?

Mifologiyanın böyük üstünlüyü var. Ruhu əhatə edən bədən onu göstərdiyi və eşitdirdiyi kimi, şüurdan əbədi yayınan da burada hissi-mənəvi görüntü kimi saxlanılır. Məsələ burasındadır ki, biz öz ruhumuza təkcə uca yaradan naminə güvənmirik. Təbii ki, burada nə tökərsən aşına, o çıxar qaşığına qənaəti ilə heç bir şəkildə mübahisə etmək fikrində deyiləm, bu, məlum həqiqətdir. Ancaq biz həmişə artıq formalaşmış olan bir şeyə arxalanmalı və onu inkişaf etdirməli, alovlandırmalı, qidalandırmalıyıq – bir sözlə, ən yüksəyi formalaşdırmalıyıq, ona eyni ləyaqətlə eyni, oxşar və ya düşmən olan bir şeylə toxunmalıyıq. Ancaq əgər bu yüksək hər hansı bir məqsədyönlü formalaşma üçün, həqiqətən, yararsızdırsa, onda gəlin azad ideyalar sənəti iddialarının hamısından dərhal imtina edək, bu halda onlar boş söz olardı.

Mifologiya təbiətin sənət əsəridir. Onun toxumalarında uca Yaradan, həqiqətən də, təcəssüm olunur; ondakı hər şey əlaqə və bir şəkildən başqa şəklə çevrilmədir, hər şey yeniliyə uyğunlaşır və yenidən yaranır, bu uyğunlaşma və yenidən yaranma onun özünəməxsus üsulunu, daxili həyatını, belə demək mümkündürsə, metodunu təşkil edir.

Burada mən ayrı-ayrı tapıntılarda deyil, bütövün konstruksiyasında rast gəlinən, Servantesin və Şekspirin əsərlərində bizə dostumuzun tez-tez açıqladığı romantik poeziyanın möhtəşəm zərifliyi ilə yaxın oxşarlıq görürəm. Bəli, bütövün hətta ən kiçik hissələrinə xas olan sənətkarlıqla yaradılmış bu nizamsızlıq, ziddiyyətlərin bu valehedici simmetriyası, şövq ilə ironiyanın bu heyrətamiz əbədi növbələşməsi artıq mənə dolayı bir mifologiya kimi görünür. Quruluş tam eynidir və təbii ki, arabesklər insan fantaziyasının ən qədim və ilkin formasıdır. Bütün dəyişmələrdən sonra ilkin təbiət və güc hələ işıq saçırsa, sadəlövh dərinlik pozğun və dəli və ya səfeh və axmaq görünüşünü ortaya qoyursa, nə bu zəriflik, nə də mifologiya ilkin, təqlidedilməz, tam bölünməsi mümkün olmayan bir şeydən kənarda mövcud ola bilər. Çünki hər cür poeziyanın başlanğıcı elə bundan ibarətdir, rasional zehnin gedişatından və qanunlarından imtina edərək bizi yenidən fantaziyanın gözəl nizamsızlığına, insan təbiətinin ilkin xaosuna qərq edən budur, mən bunun üçün qədim tanrıların rəngarəng mərəkəsindən daha gözəl bir simvol tanımıram.

Qədim klassik dövrün bu möhtəşəm obrazlarını niyə tərənnüm etmək və canlandırmaq istəmirsiniz? Qədim mifologiyaya ən azı bir dəfə Spinozanın təlimləri və müasir fizikanın hər bir düşünən insanda doğurduğu ideyalar nöqteyi-nəzərindən baxmağa çalışın və hər şey dərhal sizə yeni parlaqlığı və yeni həyatı ilə görünəcək.

Amma yeni mifologiyanın yaranmasını tezləşdirmək üçün başqa mifologiyalar da öz dərinliyi, gözəlliyi və inkişafı ölçüsündə oyandırılmalıdır. Kaş Şərq xəzinələri də antik dövrlərin xəzinələri kimi bizim üçün əlçatan olaydı! Əgər öz universallığı, idrak dərinliyi və tərcümə dühası ilə alman sənətkarlar getdikcə daha da vulqarlaşan və kobudlaşan xalqın az istifadə etdiyi o imkana malik olsaydı, Hindistandan bizə necə yeni poeziya qaynağı gələ bilərdi?.. Biz romantikanın zirvələrini Şərqdə axtarmalıyıq və romantikanı ilkin mənbədən götürə bilsək, yəqin ki, yenə də bu gün ispan poeziyasında bizi valeh edən cənub alovu kimi o da bizə yerində və sırf Avropaya xas görünərdi.

Ümumiyyətlə, məqsədlərə müxtəlif yollarla çatmaq mümkündür. Hər kəs sevinc dolu ümidlə özünün tam fərdi yolunu tutub gedir, çünki heç yerdə fərdilik hüququ yoxdur, əgər bu sözün mənası bölünməz birlik, daxili canlı əlaqədirsə – bunlar heç bir yerdə ən uca varlıq barədə danışdığımız bu məqamda olduğu qədər böyük əhəmiyyət daşımazdı. Bu baxımdan, çəkinmədən deyərdim ki, insanın əsl dəyəri, fəziləti onun orijinallığıdır.

Əgər mən Spinozaya bu qədər böyük önəm verirəmsə, bu, əslində, subyektiv maraqdan irəli gəlmir (mən onun təlimlərini qətiyyətlə mötəbər bir məsafədə saxlayardım) və bu onu yeni və yeganə ustad kimi yüksəltmək üçün də deyil; lakin mən bu nümunə ilə mistisizmin dəyəri və ləyaqəti, onun poeziya ilə əlaqəsi haqqında fikirlərimi ən bariz və aydın şəkildə nümayiş etdirə bildim. Mən bu baxımdan onu obyektivliyinə görə başqalarının təmsilçisi seçmişəm. Mən bu barədə belə düşünürəm. Elm haqqında təlim elmi idealizmin sonsuzluğunu və davamlı olaraq zənginləşdiyini dərk etməyənlər üçün, ən azından, tamamlanmış bir forma, hər cür elmin universal bir sxemi olaraq qaldığı kimi, Spinoza da mistisizmin hər bir fərdi çeşidi üçün universal əsas və dayaq nöqtəsi olaraq qalır. Məncə, xüsusi olaraq nə mistisizmi, nə də Spinozanı dərk etməyənlər də bunu tərəddüdsüz etiraf edirlər.

Mən sözümü bir daha fizikanı öyrənməyə çağırmadan bitirə bilmərəm, indi onun dinamik paradokslarının hər tərəfindən təbiətin müqəddəs ayələri ayan olur.

Gəlin daha ləngiməyək, hər kəs bacardığı qədər sorağında olduğumuz böyük inkişafı sürətləndirsin. Dövrün əzəmətinə layiq olun, gözünüzdəki pərdə çəkiləcək; gözünüzün önü işıqlanacaq. Hər cür düşüncə görücülükdür, lakin insan yalnız indi öz görmə gücünü dərk etməyə başlayır. Onun qarşısında hələ necə ucsuz-bucaqsız üfüqlər açılacaq, elə indi də açılır. Mənə elə gəlir ki, kim zəmanəni, yəni ümumbəşəri cavanlaşmanın bu böyük prosesini, bu əbədi inqilabın prinsiplərini dərk etsə, bəşəriyyətin qütblərini qavraya bilər və yaxınlaşmaqda olan qızıl dövrün xarakterini dərk etdiyi kimi, ilk insanların da əməllərini dərk edə bilər. Onda bütün dedi-qodular kəsilər, insan öz mahiyyətini anlayar, torpağı və günəşi dərk edərdi.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.06.2023)