“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı “Qiraət saatı”nda Fəxrəddin Qasımoğlunun “Son gecə” detektiv romanının dərcini yekunlaşdırdı. Böyük oxucu marağını və istəyini nəzərə alıb romanın davamı olan “On ikiyə işləmiş” romanının dərcinə başlayırıq.

Özü polis orqanlarında çalışan, ən dəhşətli, tükürpədici cinayətlərdən bilavasitə xəbər tuta bilən müəllifin bu romanı da sizləri sonadək gərginlik içində saxlayacaq. Və siz bu romanı da çox bəyənəcəksiniz.

12-ci dərc

Layiqəni dinləyəndən sonra, dünən axşam saatlarından yaranan bəzi şübhələrim daha da güclənmişdi. Böyük ehtimalla səhv etmirdim. Rəqib bir neçə gedişi əvvəlcədən hesablaya bilən, mənim gedişlərimi oxumağa və adekvat cavab verməyə qadir birisidir.

Çox güman ki, heç bir iz verməyən polkovnikin hər-hansı aktiv addım atmadığını görəndən, ya da ki, onun özünü aşkar edə bilməyəndən sonra onun bu işi kiməsə həvalə etdiyini anlayıblar. Müəllimimlə münasibətlərim heç kim üçün sirr olmadığından həmin adamın mən olduğunu düşünüb yoxlamaq qərarına gəliblər. Əgər belədirsə, dünəndən oynadığımız gizlənpaç oyunu kifayət etməlidir ki, heç olmasa sabahdan yemişbaşı bir daha məni izləməyə göndərməsinlər. Səhər bunu yoxlamalıyam. Bu elə də çətin olmayacaq. Əgər ofislə üzbəüzdəki dayanacaqda yoxdursa, deməli yemişbaşa «dayan» deyilib.

Belə anlaşılır ki, bu yemişbaş onların qurduqları oyunun yalnız ilk fazasında istifadə olunan bir gedişdir. Bunun səbəbini özləri də qəşəng bilirlər. Bu fikirlərimdə tam əmin olmağıma bircə uyğunsuzluq imkan vermir. Əslində fikirləşdiklərim düzdürsə, dünən azdırdığım yemişbaşı daha izlənməyim üçün göndərməli deyildilər. Qarşı tərəfin bu gün «Nexia» markalı maşınla etdikləri manevr belə düşünməyimə əsas verir. Ancaq bunu etmədilər və bu gün ağacda işarə olub-olmamasını yoxlamaq üçün gedərkən yenə də adamın ofislə əks tərəfdəki dayanacaqda olduğunu gördüm. Bəs onda bu uyğunsuzluğun izahı nədir? Stop. Mümkündür ki, mənimlə paralel olaraq Arif müəllimin bir neçə bu işi tapşıra biləcəyi adamını da eyni üsulla yoxlayırlar. O zaman bu iki gündə hələ qəti bir qənaətə gəlmədiklərindən və hazırda araşdırmanı dediyim adamlardan hansının aparacağını bildmədiklərindən izlənməmi dayandırmayıblar. Bəli, bu halda hər şey yerini alır. Bu ehtimaldan başqa bir ehtimal da doğur. Ola bilər ki, elə dünən hər şeyin mənim üzərimdə qurulduğunu başa düşüblər. Sadəcə, mənim indi etdiyim təhlilləri onlar da edə biliblər və qənaətimin doğruluğuna məndə şübhə yaratmaq üçün yemişbaşı bir gün də artıq ofisin yaxınlığında saxlayıblar. Əgər belədirsə, onlar mənim düşündüyümdən də ağıllı adamlardırlar.

Deməli, sabah yemişbaşa «dayan» deyilərsə, bu mənim qarşı tərəf üçün bir nömrəli obyektə çevriləcəyimin sübutu olacaq. Bu halda «dayan», heç də hər şeyin dayandırılması anlamına gəlmir. Əksinə, onda daha peşəkar izlənməni gözləməliyəm. Onlar da gözəl başa düşürlər ki, polkovnikin belə bir ölüm işinin araşdırmasını tapşırdığı adam yemişbaş kimi birisi tərəfindən izlənilməz. Deməli, izlənmənin forması da dəyişəcək. Hansı formada, bunu zamana buraxaq.

Elə bu şübhələrimə əsaslanıb Layiqəyə çəkməçinin olduğu küçədə izləməni dayandırmasını, hələlik onluq bir iş olmadığı üçün səhər adi qaydada ofisə gəlməsini tapşırmışdım.

Bunları fikirləşə-fikirləşə piyada gəlib yaxınlıqdakı parka çatdım. Mənə verilmiş konvertin içindəkilərlə hələ tanış olmaq imkanım olmamışdı. Boş parkdakı skamyalardan birinə oturdum və konverti açdım. Bəli, mənə lazım olan ünvanlar Bakı şəhərinə aid idi. Üstəlik də lazım olan adamlardan təkcə biri dünyasını dəyişmişdi. Mənim üçün ən az əhəmiyyət kəsb edən biri. Üç ekspert kriminalistdən biri xəstəlikdən vəfat etmişdi. Ancaq bu, mənim lazım olacaq məlumatı alacağıma mane olmayacaqdı. Əsas fiqurantlardan ikisi sağ idi və Bakıda yaşayırdılar.

İndi qayıdaq birinci dəfə konvertdə verilən məlumatlara. Arif müəllim Səlimlə özünün məşğul olacağını, mənə isə ölmüş Səttarın yaxınları ətrafında kəşfiyyat aparmağı, ilk olaraq buradan başlamağı məsləhət görmüşdü. Müəllimimi yaxşı tanıdığım üçün bunun elə-belə deyilmədiyini bilirdim. Əgər deyirsə, deməli, bir səbəbi var. Üstəlik də, siyahıda ilk yerdə Səttarın oğlu barədə məlumat verilməsi dediklərimin vacibliyini təsdiqləyirdi. Deməli, vaxt itirmədən onunla görüşməli idim. Bununçünsə Xudata getməliydim.

Adətən mən mülahizələrimdə yanılmıram. Elə buna görə də, qismən doğrulması ilə kifayətlənib onların tam təsdiqlənməsini gözləmir, hərəkətə keçirəm. Əgər Layiqə ilə görüşümdən sonra gəldiyim qənaətlərimi doğru hesab edirəmsə və sabahdan başqa formada izlənəcəyəmsə, onda elə bu gecə yola çıxmalıyam.

Xudata özümlə quyruq aparmaq qətiyyən planlarıma daxil deyil. Yemişbaşın sabah gəlib-gəlməyəcəyini isə səhər Layiqə dəqiqləşdirər. Əslində, onun gəlməyəcəyinə yüz faiz əminəm. Əmin olduğum üçün də yola çıxmağa qərar vermişəm. Layiqə sadəcə bunu təsdiqləyəcək. Əgər hər şey düşündüyüm kimi getsə, yəqin ki, sabah axşamtərəfi şəhərdə olaram.

Şəhər telefonu ilə Layiqənin ev nömrəsini yığdım. Telefona özü cavab verdi. Lazım olan tapşırıqlarımı verib dəstəyi asdım. Hara gedəcəyimi isə demədim. Belə lazımdır.

Polis sıralarında işlədiyim illərdə də, sonrakı detektiv fəaliyyətimdə də araşdırdığım cinayətlərdə izləyən, axtaran tərəf mən olmuşam. Bu normaldır və əməliyyat-axtarış fəaliyyətində qəbul olunmuş qaydalara uyğundur. Amma indiki araşdırma əvvəlkilərə heç bənzəmir. İndi mən özüm izlənən tərəfə çevrilmişəm. Səbəbi də aydındır. Deməli, vəziyyətə uyğun da davranmalıyam.

Hələ maşın məsələsini də həll etməliyəm. Bu yaxınlarda maşınımı satdığım üçün dostlarımdan birinin maşınını götürəcəyəm. Yenə günorta yediyimin üstündəyəm. Gərək yüngül bir qəlyanaltı da edim. Belə olmaz, yoxsa gec-tez mədəmdə qastrit əmələ gələcək…

* * *

Motosiklçi uzaqlaşandan on beş dəqiqə sonra az əvvəl həmin villadan çıxan maşın sürətlə villaya yaxınlaşdı. Bayaqki gənc də maşının içində idi. Sürücü təlaşla darvazanın açılmasını gözləyib yenə də sürətlə maşını həyətə saldı və cəld darvazanı bağlayan düyməni basıb maşından düşdü.

Maşının gəldiyini görən yaşlı ev sahibi həyətə çıxıb həyəcanla soruşdu:

-Hər şey qaydasındadır, şübhəli heç nə görmədin ki?

-Yox, elə bir şey olmadı, siz zəng edən kimi maşını fırladıb geri qayıtdım.

Bu zaman maşından düşən təxminən iyirmi iki-iyirmi üç yaşlı gənc üzünü yaşlı adama tutub dedi:

-Baba, nə baş verir, niyə qoymadın məşqimi edim?

-Belə lazımdı, bala. Bu gündən məndən icazəsiz evdən çölə bir addım da atmırsan.

-Axı niyə?

-Bunu sənə deyə bilməyəcəm. Sadəcə, nə deyirəmsə, onu elə.

Yaşlı adam yaxınlaşıb nəvəsinin boynunu qucaqladı. Onun nəvəsini necə çox istədiyi aşkar hiss olunurdu. Kişi qucaqladığı nəvəsini bir qədər də özünə sıxıb sanki öz-özü ilə danışırmış kimi təkrar-təkrar deməyə başladı:

-Hər şey yaxşı olacaq, bala, yaxşı olacaq, yaxşı olacaq.

Ağlı kəsəndən bəri zəhmindən yer yarılan, çoxlarının çəkindiyi babasını heç vaxt bu vəziyyətdə görməyən gənc susub sakitcə babasına baxır, nə deyəcəyini bilmirdi.

* * *

Dünyada risklə müşayiət olunan bir çox peşələr var ki, həmin peşələrin hansılar olduğunu çoxunuz bilirsiniz. Məsələn, hərbçilər, hüquq-mühafizə orqanlarının əməkdaşları, yüksəklikdə işləyənlər, külli miqdarda pulları daşıyan inkassatorlar, minatəmizləyənlər və sairə. Bu siyahını kifayət qədər uzatmaq olar. Ancaq sizin bilmədiyiniz bir peşə də var ki, o da riskli peşələr siyahısına aiddir. Bu peşə, «məişət texnikası satışı ilə məşğul olmaq» adlanır. Deyə bilərsiniz ki, burada riskli nə var ki? İndi deyəcəyəm. Bu peşənin riskli peşələr qrupuna daxil edilməsinin səbəbkarı və banisi indi mənim xəstəxanaya yanına baş çəkməyə getdiyim dostum Soltandır. Soltanı bir həftə əvvəl məişət texnikasının satışı ilə məşğul olan mağazada mənim xahişimlə işə götürüblər. Üç gün əvvəl isə Soltanın tərifləyərək satdığı iki min manatlıq soyuducunun səhərisi gün xarab olmasını görən bir kişi mağazaya gəlib ona yaxınlaşıb və soyuducunu dəyişməyi tələb edib. Satıcı kimi bu barədə mağaza rəhbərliyinə məlumat vermək əvəzinə Soltan kişiyə, -Əşşi xarab olub, olub da, burda nə var ki, düzəltdirərsən, -deməklə onsuz da əsəbi olan kişini son dərəcə qəzəbləndirib və kişi Soltana soldan yaxşı bir yumruq ilişdirib. Nəticədə, aldığı gözlənilməz zərbədən çənəsi sınan Soltanı xəstəxanaya, qəzəbli kişini isə polis bölməsinə aparıblar. Məndə olan son məlumata görə, heç vaxt danışığını bilməyən Soltan indi ümumiyyətlə ağzını açıb danışa bilmir, qəzəbli kişininsə qəzəbi peşmançılıq qarışıq məyusluqla əvəz olunub.

Əlbəttə, deyə bilərsiniz ki, burada Soltanın danışığını bilməməsi rol oynayıb, məişət texnikası satışının bura nə aidiyyəti var? Razıyam, ancaq hər peşənin öz incəlikləri var, burada sadəlövh dostumun təkcə danışığını yox, ticarətin incəliklərini bilməməsi də böyük rol oynayıb-«müştəri həmişə haqlıdır!». Bizim halda da, müştəri səbirsizlik göstərib yumruğunu işə salana qədər haqlı idi. Mən məhz bu kontekstdən yanaşaraq dostumu məişət texnikası avadanlıqları satışının riskli peşələr sırasına daxil olmasının banisi hesab edirəm.

Mağazadakı tanışlarım baş verənlər barədə elə həmin gün mənə məlumat versələr də, hələ xəstəxanaya getməyə vaxtım olmamışdı. İndi iki şeyi birdən edəcəkdim. Həm çənəsi sınmış dostuma baş çəkəcək, həm də maşınını istəyəcəkdim.

Ziyarət üçün gec olsa da xəstəxananın gözətçisinə etdiyim xahişə əlavə olunan beş manatlıq əskinas içəri keçməyimə heç bir maneə yaranmamasına öz töhfəsini verdi və bir dəqiqədən sonra mən Soltanın yatdığı palatanın qarşısında idim. Palataya girəndə Soltanı televizora baxan gördüm. Məni görcək dostumun üzündə bir anlıq sevinc hissləri əmələ gəldi. Ancaq yalnız bir anlıq. Çünki sevincdən çənəsinin sındığını unudan Soltan qəfildən ağzını açıb nəsə demək istədikdə çənəsində yaranmış ağrıdan bu ani sevinc iztirabla əvəz olundu və bu ağrı dolu iztirab dostumun simasının bütün əzalarında özünü büruzə verdi.

-Halına acıyıram.

Bir qədər istehza ilə dediyim sözlər, əslində çox yaxşı oğlan olan dostumun heç vaxt danışığını bilməməsinə bir işarə idi.

Soltanın cavabında çıxardığı anlaşılmaz səslərdən bir şey başa düşməsəm də, gözlərindəki ifadədən istehzamı anladığı məlum olurdu.

Danışmaq cəhdlərinin uğursuzluqla nəticələndiyini və dözülməz ağrılarla müşayiət olunduğunu az əvvəl bir daha sınaqdan çıxarmış Soltan bu dəfə sadəcə məzəmmət dolu baxışlarla  mənə baxdı.

-Mənə əyri-əyri baxma. Demişdim danışığına fikir ver? Bax yenə başına bəla açdın.

Soltan bu dəfə başını aşağı saldı. Bu, fikirlərimlə razılaşmasının əlaməti idi. Çünki təxminən iki ay əvvəl aramızda onun bu xasiyyəti barədə söhbətimiz olmuşdu və ona xəbərdarlıq etmişdim. Niyə? İndi deyim, bilin. Düz iki ay əvvəl Dənizkənarı bulvarda gəzən Soltan uzaqdan Xankişi adlı tanışına bənzəyən birini görüb, həmişə çığırdığı kimi, qısa şəkildə,-«Ay Kişi, ay Kişi», - deyə onu səsləyib.

İrəlidə gedən kişi çönüb baxanda Soltan onun başqası olduğunu, səhv saldığını görüb, üzr istəmək əvəzinə kişiyə nə desə yaxşıdır? -«Get, get, elə bildim kişisən»…

Bu sözlərdən sonra orada olan bulvar mühafizəçiləri Soltanı zorla o kişinin əlindən alıblar.

 İndi nəyə işarə vurduğumu gözəl başa düşən dostumun başını aşağı salmaqdan başqa çarəsi qalmamışdı.

-Yaxşı, onsuz da danışa bilmirsən, mənsə tələsirəm. Bir şeyə ehtiyacın varsa, de.

Soltan, «yox» mənasında başını yellədi.

-Onda de görüm maşının haradadır? Bu gecə mənə lazım olacaq.

Soltanın işarə ilə başa saldıqlarından belə məlum oldu ki, maşını evinin qarşısında, açarı isə qardaşındadır.

-Daha gedim. İşim çoxdur.

Sağollaşıb qapıya tərəf getdim. Əlimi qapının dəstəyinə uzadanda dayandım, çönüb Soltana tərəf baxdım:

-Səni vurduğuna görə o kişi günahkardır. Belə etməli deyildi. Amma bir işdir olub, insandır, ailə başçısıdır, çalış şikayətçi olma.

Soltan razılıqla başını tərpətdi. Hiss olunurdu ki, özü də belə qərar verib.

Qapını açıb palatadan çıxdım. Soltanın qardaşı ilə də yaxşı münasibətim var. Əvvəlcə ona dəyib açarı götürəcəkdim. Maşınımı satandan sonra, onsuz da maşından çox az istifadə edən dostum, özü mənə avtomobilini idarə etməyim üçün etibarnamə verməyini təklif etmişdi. Bunu qardaşı da bilirdi. Gözətçi əmi ilə sağollaşıb xəstəxanadan çıxdım.

* * *

Ayaqları möhkəm ağrısa da, axşam gələn zənglə onu bezdirmiş izləməni dayandırıb səhər həmişəki kimi villaya gəlmək tapşırığını alan Eyvaz dünən gecə çox sevincək halda yatağına uzanmışdı.

İndi də, həmin sevinc hissi ilə yuxudan oyanıb iştahla səhər yeməyini yemiş, son iki gündə onu yoran bu tapşırığın nəhayət ki, bitməsinə şükür edə-edə villanın qapısından içəri girirdi.

«Qızılbaş» həyətdə divar boyu əkilmiş qızılgülləri sulayırdı. Bu, onun aləmində bir növ səhər idmanını əvəz edirdi. Eyvazın həyətə girdiyini görən “Qızılbaş” tüstülətdiyi siqarını dodaqları ilə ağzının kənarına verib dedi:

-Gəl, Eyvaz, gəl. Yaxın gəl. Danış görək, nə gördün?

-Sabahınız xeyir. Heç bir şey görmədim. Elə dünən dediyim kimi, ofisi axşama qədər açan olmadı.

-Bilirəm, bilirəm. Ürəyini sıxma. Qoy açmasınlar. Bizim əlimizdən indiyə qədər kim qaça bilib ki?

«Qızılbaş»ın kefi kəlləçarxa vururdu. Əvvəla başladıqları oyunda polkovnikin əsas adamının kim olduğunu artıq müəyyən etmiş, adamın çəkməçi ilə etdiyi fəndi özünə qarşı yönəldərək onu tamamilə yanlış bir istiqamətə, Xırdalan şəhərinə yönəltmişdi. Təbiətcə oyunçu olan «Qızılbaş» bunları düşündükcə ləzzət alır, kefi daha da kökəlirdi.

Üstəlik də, iki gecədir onu səhərəcən yatmağa qoymayan qızları dünən axşam, şam yeməyindən sonra yola salmış, bütün gecəni yatıb yuxusunu almışdı. Eyvazın hələ də dayanıb gözlədiyini görən «Qızılbaş» üzünü ona tutub dedi:

-Sən keç evin dalına, yaxşı bir samovar qaynat. Mən idmanımı qurtaranda çay hazır olsun.

«Qızılbaş»ın şakərlərini yaxşı bilən Eyvaz onun «idmanımı» sözünə təəccüblənmədi. “Baş üstə”, -deyib cəld villanın arxasındakı, bir növ, kənd həyatını xatırladan, odunxana adlanan yerə tərəf getdi.

Davamı var

 “Ədəbiyyat və incəsənət”

(26.06.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı “Aforizmlər xəzinəsi” rubrikasında tanınmış statusman Hümbət Həsənoğlunun növbəti 10 aforizmini təqdim edir. 

1.Yaltağın arzusu özünə də yaltaqlananın olmasıdır.

2.Sonda dostluğunda tək Allah qalıbsa, deməli, həyatı düzgün dərk etmisən. 

3.Uyğun gəlməyin hələ yerində olmağın demək deyil.

4.Həyatda pulla alına bilməyəcək şeylərin siyahısı getdikcə daralır.

5.Səndən nəsə asılıdırsa, deməli, yaxşılıq etmək şansın var.

6.Yaxın bildiyin insanı yaxşı tanımaq üçün hərdən onu özündən uzaqlaşdır.

7.Qədərsiz sağlamlığın sirri hər şeydə qədər gözlə­məkdir.

8.Ağıllı insanla ünsiyyətdə qulaq asmaq ləzzəti danışmaq həvəsini üstələyir.

9.Özü ilə səmimi ola bilməyən insanla səmimi olmağa cəhd etməyin.

10.Hər gün sevinmək üçün bəhanələr axtarsan, qalan yaxşılıqlar da bəhanələr axtarıb səni tapacaq.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.06.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının oxucuları üçün professor, yazıçı, motivasiya spikeri Əlibala Məhərrəmzadənin “Ev tapşırığı: Uğur düsturunu tapacağıq” layihəsinin təqdimini davam etdiririk.

Yaydır, demək, ali məktəblərə qəbul imtahanları zamanıdır. Abituriyentlər cidi-cəhdlə qəbul imtahanlarına hazırlaşırlar. Uğur sirləri bu yazılardadır.

Qeyd etdik ki, gənc yaşlarında insanların rastlaşdıqları ilk uğursuzluqlar sırasında uğursuz sevgi və ali təhsil ala bilməmək dominantlıq təşkil edir.

Əksər xalqlar kimi bizim azərbaycanlılar da mental xüsusiyyətlərdən irəli gələrək oxumağa, təhsilə həmişə önəm veriblər. Tarix boyu təhsillilərin, savadlıların statistikası bizim ölkədə yüksək olub. Məktəbə getməyən, təhsil almayan insanlardan hər eldə-obada birini taparsan, ya tapmazsan. Bizdə hətta belə bir adət də var: valideynlər gəlin köçürdükləri qızlarının cehizləri arasında ali məktəb diplomunun olmasının da qeydinə qalırlar. Düzdür, Azərbaycan BMT-nin təhsil səviyyəsinin indeksi reytinqinə (education index) görə ilk onluğa düşmür (1. Avstraliya; 2. Danimarka; 3. Yeni Zelandiya; 4. İrlandiya; 5. Norveç; 6. Niderland; 7. Almaniya; 8. ABŞ; 9. Böyük Britaniya; 10. Kanada), amma YUNESKO-nun nisbi savadlılıq statistikası cədvəlində bizim ölkəmiz SSRİ dönəmində təməli qoyulan məcburi təhsil qaydaları hesabına 99.5% savadlılıq göstəricisi ilə dünya üzrə 13-cü pillədə qərarlaşıb (Maraqlıdır ki, ilk pillələrdə yalnız postsovet və postsosialist ölkələri qərarlaşan bu siyahıda education index onluğunu təşkil edən Avstraliya yalnız 23-cü, Kanada 26-cı, Danimarka 29-cu, Almaniya 32-ci, ABŞ isə hətta 44-cü yerdədir).

Orta məktəbi bitirib ali məktəbə daxil ola bilməmək bizim ölkədə bir gənc üçün böyük faciə, onun valideynləri üçünsə böyük bədbəxtçilik hesab olunur. Əgər biz uğurdan danışırıqsa, statistik insan üçün ilk böyük həyat uğuru, təbii ki, orta məktəbi müvəffəqiyyətlə bitirib ali məktəbə daxil ola bilmək sayıla bilər. Və minlərlə gənc də bu uğura qovuşa bilməyəndə həyatdan küsür, depressiyaya uğrayır.

Gəlin çox sadə olan «abituriyent müvəffəqiyyətləri» şərtlərinə diqqət yetirək. Bu şərtlərin düzgünlüyünə mən zaman-zaman iki ali məktəbə daxil olub onları müvəffəqiyyətlə bitirərək öz üzərimdə apardığım çalışmalar hesabına əmin olmuşam.

Ali məktəbə qəbul olmaq istəyirsən? Gecə və gündüz oxumalısan, hazırlaşmalısan, repetitor yanına getməlisən, sınaq imtahanları verib gücünü sınamalısan. Bu hazırlıq müddətində gündəlik həyat rejimini dəyişib fərqli rejim qurmalısan. Hətta ən xırda detal belə sənin özünü yolunda fəda etdiyin uğuruna xidmət etməlidir. Hafizəni və şüuru gücləndirən qidalardan, təbii otlardan, vitamin və preparatlardan istifadə etməlisən, oxuduğun materialı daha yaxşı qavramaq üçün məlum üsullardan, sınaqlardan çıxmış psixoloji testlərdən, təmrinlərdən bəhrələnmisən.

Gəlin, çox sadədən başlayaq. Zaman az, oxunacaq, mənimsəniləcək biliklər çox. Dərslikləri öz axarı ilə, bədii ədəbiyyat oxuyurmuş kimi oxusanız imtahanlaradək tam hazırlıqlı olmağa zamanınız təbii ki, yetməyəcək. Bəs onda nə etməli? Əlbəttə ki, sürətli-effektiv oxu qaydalarına riayət etməli. Bu barədə o qədər çox metodika, kurslar, treninqlər var, saymaqla qurtarmaz. Tam dərinə getmədən gəlin bir neçə çox vacib qaydalara nəzər yetirək.

Sizə ötən günlər A və B bəndlərini təqdim etmişdik.

A. Diqqət və yaddaş

Mətn oxuyarkən ən vacib iki proses bunlardır: Diqqətlə oxumaq və oxuduğunu yaddaşa ötürmək.

Xüsusən biliklər almaqçün oxuyan zaman hədsiz diqqətli olmaq lazım gəlir. Amma beynimizi məşğul edən nəsnələr daim fikrimizi başqa səmtə yönəldir, biz əksərən mexaniki oxuyuruq, oxuduğumuz şüurumuza çata bilmir, yaddaşa da həkk olunmur. Heç kəsə sirr deyil ki, zehni əməyin məğzi konsentrasiya oluna bilməkdir. Ali məktəbə qəbul olunmaqçün hazırlıq mərhələsi, şübhəsiz, zehni əmək növüdür. «Mənim gələcək uğurumun yolu bax bu mətni oxuyub mənimsəməkdən keçir», «mən mütləq bunu öyrənməliyəm», «tam diqqətlə, tam səylə, tam məsuliyyətlə oxumalıyam» cümlələri ilə fikrini tam oxuduğun mətnə yönəldib, fikrini dağıda biləcək hər şeydən kənarda, ideal bir şəraitdə oxumağa çalışmalısan.

B. İnteqral alqoritm

Sürətli oxumada ən vacib olanı həqiqətən də sürətlə, tutalım, bir səhifəni bir neçə saniyə ərzində oxumaq deyil. Prosesin ən vacib olanı mövzunun mahiyyətini dərk etməyə yönəli seçdiyiniz proqramın düzgün olması, nəticədə də informasiyanın optimal və effektiv alınmasıdır.

Siz əlinizə bir kitab götürəndə heç vaxt öncədən planlaşdırmırsınız ki, onu necə, hansı ardıcıllıqla, sürətlə, intervallarla oxuyacaqsınız. Nəticədə mahiyyət etibarı ilə həmin kitabı aşağı tempdə, astagəlliklə oxumalı olursunuz.

Amma düşünmək lazımdır ki, oxunmanın istənilən texnikası və sürəti mütləq halda oxucunun öz qarşısına qoyduğu məqsəd və vəzifələrə tabe olmalıdır. Məhz qarşına müvafiq proqram qoymaq, onun hər bir bölümündən lazımi anda çevikliklə istifadə etmək sürətli oxumaq məharətini şərtləndirir.

C. Antireqressiya və antiartikulyasiya

Bəzən biz mətni oxuyanda bir sətri bitirən kimi gözümüz sətrin əvvəlinə – onu təkrar oxumaya yönəlir. Bu, mütaliədə ən geniş yayılmış qüsurdur və reqressiya adlanır. Düzdür, sətrin, cümlənin təkrar oxunmasının resipasiya adlı oxuduğun cümlədəki fikri daha dərindən mənimsəmək növü də var. Bu təmrin, əlbəttə ki, çox zəruri və vacibdir. Amma reqressiya isə boş vaxt itkisi, gözə verilən əlavə yükdür. İstənilən halda bu vərdişdən yaxa qurtarmaq zəruridir.

Məhsuldar oxumağımıza mane olan daha bir faktor oxuma zamanı artikulyasiya adlanan ağızın, dilin, udlağın hərəkətliliyidir. Biz öz-özümüzə oxuyanda bəzən istər-istəməz bu orqanlarımıza güc tətbiq edirik. Bəziləri, hətta ucadan oxuyaraq bu gücün təsirini ikiqata, üçqata çatdırırlar.

Amma istənilən halda mətn effektivlik üçün tam səssiz oxunmalıdır. Artikulyasiya oxunanı mənimsəmək üçün orqanlarımıza təsir edən bəlli əngəldir. Məşq edin, lap dilinizi dişinizlə tutub saxlayın, amma sakit, mütləq sakit oxuyun!

D. Vertikal oxumaq

Ənənəyə görə oxumaq üçün çox kiçik görmə bucağı lazım olur, gözlər soldan sağa hərəkət edir, ən yaxşı halda 2-3, daha kiçik olarsa 4 söz gözümüzün, necə deyərlər, əsarəti altında olur. Məhz bu sahənin məhdud olması nəticəsində bir sətri oxumaq üçün gözümüz bir neçə həmlə edib bir neçə dəfə dayanmalı olur. Bunu bütöv bir səhifəyə şamil etsək, maraqlı bir mənzərə yaranar. Deməli, biz hər sətirdə üç dayanacaq etməklə 30 sətrlik bir kitab səhifəsini 90 həmləyə oxuya bilirik.

Amma gəlin indi sözbəsöz yox, frazalarla oxumağa çalışaq. Yəni gözün görmə bucağını böyüdüb bir həmlədə daha çox söz oxuyaq. Bu, təkcə oxuma sürətini artırmır, həm də özündə oxuduğunun daha yaxşı mənimsənildiyini ehtiva edir. Pedaqogikada tam olaraq isbatlanıb, mətnin daha böyük fraqmentlərlə oxunması onun məzmununun daha aydın dərk edilib qavranmasına gətirib çıxarır. Gözün görmə bucağı artdıqca onun oxumağa sərf etdiyi enerjisi də azalır, buna ayrılan vaxt da qısalır. Və bu vərdiş get-gedə oxuma zamanı gözün tam püxtələşməsinə səbəb olur, soldan-sağa artıq bütöv sətri nəzarəti altına almağa müvəffəq olan göz tədricən mətni horizontal yox, vertikal oxumağa başlayır. Nəticədə, 90 həmləyə oxuduğun bir səhifəni bu dəfə sətir sayı qədər, yəni 30 həmləyə oxuya bilirsən. Həm vaxta 3 dəfə qənaət edirsən, həm də qavrama məhsuldarlığın 2 dəfə artır.

Bu gün sizə E bəndini təqdim edəcəyik:

E. Məğzi tutmaq

Psixologiyada «Mətni dərk etmək» termini var, «dərk etmək», «anlamaq» anlayışları «oxumaq» anlayışının məntiqi nəticəsi olmalıdır. Öz mövcud biliklərindən istifadə edərək oxunulan mətnin həyatla inikası arasındakı məntiqi əlaqəni tuta bilmək, bax budur əsas məsələ. Mürəkkəb olmayan mətni oxuyanda «qəbul etmək» və «anlamaq» anlayışları ani olaraq bir-birilərini tamamlayırlar. Mövcud biliyimizin müxtəlif detalları aldığımız yeni bilgilərin təəssüratıyla zənginləşir.

Amma biri də var, mürəkkəb, öncədən bilik bazamızda heç bir izi olmayan mətni oxumaq, bu zaman qavramaq prosesimiz konkret olaraq çətinlik çəkir. Bax bu məqamda istifadə edilə biləcək ən vacib vasitə mətnin əsas mənasına güc verməkdir. Mətni hissələrə bölür, məna baxımından qruplaşdırır, ən vacib olan hissəni müəyyənləşdirir, onu təkrar-təkrar diqqətdə saxlayırıq. Psixologiyaya görə, yeni mətnin dərk edilməsi şüurumuzdakı istənilən uyğun «materialdan» istifadə ilə asanlaşa bilər. Bu, əlavə detallar, ştrixlər, ikinci dərəcəli sözlər, müxtəlif hadisələr, qaynaqlar ola bilər. Bir sözlə, istənilən şüur assosiasiyası bizim dayağımıza çevrilə bilər.

Demək, mətnin məzmununu qısa məntiqi formulalara çevirib hər formulanın nüvəsi olan əsas fikri müəyyənləşdirib bunu öz şüurumuz və bilik bazamıza transfer etməklə (bunu, haradasa filtrasiya prosesi kimi də izah edə bilərik) biz mətni başa düşməni tam mahiyyəti ilə reallaşdıra bilərik, dərketmə qabiliyyəti əldə edərik!

Tətildən sonra F bəndini qaçırmayın.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.06.2023)