Super User
“Payızın leysan yağışı uçuq damlarından içəri keçməsəydi, əl çəkməzdi...”
“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Nemət Mətinin hekayələrinin dərcini davam etdirir. Bu gün sizlərə “Nazirə” hekayəsi təqdim ediləcək.
NEMƏT MƏTİN
NAZİRƏ
Beş yaşına qədər həyatı monoton keçmişdi. Nazirənin atasının başına gələn bədbəxt hadisə hər şeyi dəyişdi. Hərbi silah-sursatı qoruyan hərbçi atası onları yaxşı dolandırırdı. Evləri hərbçilərə verilən köhnə daxma olsa da, qarınları tox idi. Bir gün gecə hərbi anbarın damından oğrular içəri soxularaq baha qiymətə satılacaq maşın hissələrini oğurlayır. Nazirənin atası anbara cavabdeh olduğu üçün məsuliyyət boynunda qalır. Məhkəmə qurulur. Hakimin qərarı ilə atasına yüksək məbləğ ödəmək cəza kimi kəsilir. Əks təqdirdə dörd il altı ay həbsxanada çürüməli olacaq. Nazirənin anası əl-ayağa düşür. Qızılları satır. Bir az qohumlardan pul toplayır. Lakin bəs etmir. Ata-anası illər öncə rəhmətə getdiyi üçün məcbur qalıb qayınatasına ağız açır. O isə ayağını yerə dirəyib oğlu üçün pul vermir. Daş sifət alıb son sözünü deyir:“Oğluma görə milçək də satmaram. Kişi türmədə yatar”.
Ata soyuq zindan divarlarına məhkum oldu. Nazirənin anasının saçları bir günün içində ağardı. Çətin həyat hələ qarşıda idi. Ana məcbur qalıb iki ağır işə düzəldi. Qabyuyan və xadimə. Bir işdən çıxıb o birinə gedirdi deyə, Nazirə və qardaşı evdə ikilikdə qalırdı. Bütün günü dalaşırdılar. Yola getmirdilər. Ana yorğun-arğın evə qayıdanda nəvaziş, qayğı, diqqət istəyən uşaqlar, xüsusən də Nazirə müxtəlif bəhanələr eşidirdi:“Başım ağrıyır”. “Gedin yatın”. Nazirə tək qalmışdı. Həftə sonlarına nifrət edirdi. Həyətdə yaşıdları ilə oynayanda ataları evə qayıdan uşaqlar onların qarşısına qaçaraq qucaqlaşır, hədiyyələri alır və ürəkdən sevinirdilər. Nazirə yola baxırdı. Gəlməyən atasını gözləyirdi. Arabir qonaq gələn dayıqızı da ona acıq verirdi. Nazirə yanında olanda atasını qucaqlayıb azı əlli kərə “ata” deyirdi.
Nazirə atasının şəklini cibində gəzdirirdi. Arabir, xüsusilə gecələr şəklə xeyli baxdıqdan sonra dəfələrlə öpürdü. Tək ömür sürməkdən qorxurdu.
Onun üçün ayda bir bayram var idi. Atasının yanına aparıldığı gün. Ev yeməkləri və siqaret dolu çantanı anası güc-bəla ilə həbsxananın qapısına qədər daşıyırdı. Uzun-uzadı növbədə yer tutmaq lazım idi. Nazirə həyəcanla atasını görəcəyi anı gözləyirdi. Səhərdən günortaya qədər beş qapı keçirdilər. Hər qapıda onları və gətirdiklərini yoxlayırdılar. Yarpaq dolmasının içinə qədər baxış keçirilirdi. Nazik, uzun dəmiri içi dolu farş olan yarpağa batırıb çıxarırdılar. Nazirə, qardaşı və anası yorğun halda beş qapını keçəndən sonra kafe kimi bir yerə çatırdılar. Orada da gözləməli olurdular. Cəza çəkənləri gətirənə qədər. Atası gələndə Nazirə sevincindən onun üstünə qaçırdı. Atasını bərk-bərk qucaqlayıb qoxulayırdı. Sonra bir stol arxasına əyləşib söhbət edirdilər. Nazirə həmişə atasının qucağında otururdu. Başını sinəsinə söykəyirdi. O bilirdi ki, atası ona hər görüşdə pul verəcək və qız sevincindən nəinki həbsxanaya, hətta yerə-göyə də sığmayacaq. Amma atasında pul haradan? Ömür-gün yoldaşından gizlicə pulu alıb qızına uzadırdı. Evə qayıdanda Nazirə qardaşına acıq verib deyirdi:
“Gördün? Ata mənə pul verdi. Sənə yox!”
Qardaşı yaşca ondan böyük olduğu üçün həssas məqamlarda dinmirdi. Belə kövrək qızın xətrinə kim dəyər?
Dözülməz günlər payızda başlayırdı. Payızın leysan yağışı uçuq damlarından içəri keçməsəydi, əl çəkməzdi. Evi su basmasın deyə, evdə nə dərin qab var idisə, hamısı döşəməyə düzülürdü. Hətta bir dəfə elə güclü yağış yağdı ki, tavanın bir hissəsi uçdu. Nazirənin yatdığı köhnə yataq mebelinin yanına düşdü. Xoşbəxtlikdən heç kim zədələnmədi.
Evin divarlar o qədər nazik idi ki, bir təpiyə aşırmaq olardı. Amma ən çətini qış ayları idi. Soyuq olmasın deyə, çatlamış pəncərə şüşələri qalın salafanla örtülürdü. Yenə də dişqıran şaxtanın qarşısını almaq olmurdu. Ona görə qışda ya dayı, ya da xalagilə köçürdülər. Adamın Allahı var. Obiri qohumlara baxmış dayı və xala onlara yaxşı baxırdı.
Dörd il altı ay babasıgil Nazirədən, qardaşından, gəlinlərindən xəbər almadılar. Bir dəfə zəng edib hal-əhval tutmadılar. Belə daşürəkli insanların ucbatından Nazirə gün-gündən həyatdan soyuyurdu. Öz içinə çəkilirdi. İnsanlarla az-az danışırdı. Lakin ürəyində bir ümid vardı. Atası qayıdacaq. Onu əzizləyəcək, bağrına basacaq, onunla xeyli danışacaq, deyəcək, güləcək. Lakin belə olmadı. Ata qayıdandan sonra monoton, qayğılı həyat başladı. Ata iş-ev, ev-iş... Elə ana da həmçinin. Uşaqlar böyüdü. Təhsil aldı. Amma Nazirə öz balaca dünyasından çıxmadı. Təkcə kitablarla ünsiyyətdə olurdu, desək, yalan olmaz. Drayzerin “Kerri bacı” romanı ona doğma gəlirdi. Üç dəfə oxumuşdu.
Hər dəfə məktəbdəki hadisə Nazirənin yadına düşəndə qəribə olurdu. Müəllim “Yay tətilini babamgildə necə keçirdim” adlı inşa vermişdi evə. Heç nə yazmayan Nazirə dərsdə dişini damağına sıxıb oturmuşdu. Şagirdlər bir-bir uca səslə yazdıqlarını oxuyurdu. Xoşbəxtlikdən sıra ona çatanda zəng çalınmışdı.
Uşaqlıqdan otağına bağlı idi. Hələ altı yaşı olanda otağında özünün xəyal etdiyi Tanrı ilə danışırdı. Şikayətlənirdi. Nə etmişəm, nədir mənim günahım? Atası üçün dua edib ağlayırdı. Əsəb və fikirlərlə yol yoldaşı olmuşdu. Əsəbiləşəndə üzdə bildirmirdi. İçində ağladığı üçün böyüyəndə xəstəlik aşkar olundu. Xroniki qastrit.
Üçüncü kursda oxuyanda Nazirənin nənəsi yatağa düşdü. Ölüm ayağında oğlu yanına getdi. Nazirənin anası da ərinin xatirinə uşaqları götürüb ərinə qoşuldu. Nənə ölüm ayağında belə uşaqları soruşmadı. Nazirə gecələr ağlayırdı. Babasının üzünə baxmırdı. Neçə dəfə özünə söz vermişdi ki, babanı görən kimi hər şeyi üzünə deyəcək. Amma bacarmadı. Ağladı, hey ağladı.
Nənə ölən gün dayısıgilə apardılar Nazirəni. Ürəyində sevinirdi. O evdə qalmaq işgəncə olardı. Bir həftə ərzində nənə-babasının evində qalan valideynlərinin yanına qayıtmaq istəmədi. Mərhumə dəfn olunandan bir neçə ay sonra Nazirəni qara mərmərdən boylanan nənənin yanına aparmaq istəsələrdə, özünü yerə vurdu. Ağladı, zarıdı, yaxın getmədi. Uzaqdan iri, qara mərmərə və dörd tərəfi, üstü dəmirlərlə əhatələnmiş əraziyə soyuq-soyuq baxdı. Ürəyində simic və ürəksiz babasını söyürdü. Oğluna vermədiyi pullarla həm arvadına, həm də özünə qara mərmərdən başdaşı sifariş vermişdi. Üstəlik, qəbristanda yer götürüb çardaq düzəltdirmişdi. Nəyə lazımdı belə dəbdəbəli başdaşı, əgər səni heç kim sevmirsə, yanına gəlib ziyarət etmirsə, şəklini öpmürsə? – deyə o düşünmüşdü...
Bir il keçməmiş babası da vəfat etdi. Nə qədər qəribə səslənsə də, Nazirə sevinirdi. Elə bil çiynindən qarışqa yükü götürülmüşdü. İllərin acığını çıxmışdı.
İndi rayona, ata yurduna gedirdi Nazirə. Hər dəfə həyətə düşəndə çevrilib dörd yaşlı uşaq olurdu. O qayğısız, heyva ətirli günlərə qayıdırdı. O həyətdə böyüməyən Nazirə qalmışdı. İyirmi iki yaşı olmasına baxmayaraq, atasından yelləncək asmağı istəmişdi. Sonra dondurma, gəlincik...
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(25.04.2023)
Azərbaycan dünya mədəniyyətlərarası və dinlərarası dialoq mərkəzlərindən biridir
“Bu gün Azərbaycan beynəlxalq hüququn norma və prinsiplərini beynəlxalq arenada yeganə davranış qaydaları kimi qəbul edərək, qarşılıqlı etimad və maraqlar əsasında çoxvektorlu əməkdaşlığa və bərabərhüquqlu tərəfdaşlığa önəm verir, hər zaman dialoq və həmrəyliyə səylər göstərir.
Bu gün Azərbaycan dünya mədəniyyətlərarası və dinlərarası dialoq mərkəzlərindən biri hesab olunur. Cənubi Qafqaz regionunda Şərqlə Qərbin kəsişməsində yerləşən Azərbaycan ləyaqət, sülh və dostluq şəraitində birlikdə yaşayan müxtəlif etnik və dini qruplara ev sahibliyi edir. Müxtəlif dini və mədəni abidələr, məscidlər, kilsələr və sinaqoqlar bir-birinin yanında yerləşir. Multikulturalizm xalqımızın həyat tərzidir. Nəticə etibarilə, müxtəlif mədəniyyətlərə, dinlərə və irqlərə hörmət Azərbaycan xalqının mənəvi dəyərlərinin və dövlət siyasətinin ayrılmaz hissəsidir.
Bu gün Azərbaycan multikulturalizm və tolerantlıq məsələlərinə xüsusi önəm və diqqət göstərir. BMT-nin Sivilizasiyalar Alyansı Forumu, Qlobal Bakı Forumu, Dünya Dini Liderləri Forumu və Mədəniyyətlərarası Dialoq Forumu kimi çoxsaylı beynəlxalq tədbirlərə ev sahibliyi edən Azərbaycan mədəniyyətlərarası və dinlərarası dialoqu qlobal sülhə, harmoniyaya və əməkdaşlığa gətirib çıxara biləcək əsas amil hesab edir”.
Sitat Milli Məclisin sədri Sahibə Qafarovadan gətirilib. O, Polşa Respublikasına rəsmi səfəri çərçivəsində Varşava Universitetində "Dialoq və həmrəylik: Azərbaycanın əməkdaşlıq və inkişafa baxışı" mövzusunda məruzə ilə çıxış edib.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(25.04.2023)
Bir günün hikməti
Həmin gün Ramazan bayramına düşdü, qeyri-iş günü olması səbəbindən o qeyri-adi gün barədə bu gün danışmaq istəyirik. Beləliklə, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının güzgüsündə 22 aprel günüdür.
Bu gün dünyada və Azərbaycanda çox məşhur mədəniyyət xadimləri doğulublar və dünyalarını dəyişiblər.
Dünyaya gələnlərdən İmmanuel Kantı, Vladimir Nabokovu, Fridrix Bodenşdatı, Seymur Baycanı, Ədalət Şükürovu, Jəsən Əblücü, Hüseyn Əliyevi qeyd etməyi lazım bilirik.
Xalq rəssamı Hüseyn Əliyevin anadan olmasının 112-ci ildönümü tamam oldu.
80 illik ömrün 60 ildən çoxunu sənətə həsr edən, “Mənim müəllimim təbiətin özüdür!”,- deyərək Vətəni Azərbaycana sonsuz sevgi ilə bağlanan görkəmli rəssamın yaratdıqları bu gün də böyük maraq doğurur.
Hüseyn Əliyev Azərbaycan təsviri sənətinin ən unudulmaz nümayəndələrindən biridir. Bu istedadlı rəssamın yaradıcılığında portret və təbiət mənzərələri daha çox üstünlük təşkil edir.
Hüseyn Əliyev 1911-ci il aprelin 22-də Zəngəzur mahalındakı Qarakilsə bölgəsinin Comərdli kəndində anadan olub. Gözünü açandan gördüyü təbiət, dağ, şəlalə - bir sözlə, min bir gözəllik kiçik yaşlarından qəlbinə hakim kəsilib. Təsadüfi deyildir ki, ilk rəsm əsərini çəkəndə onun 12 yaşı vardı. Bu sənətin sirlərini daha da dərindən mənimsəmək üçün o, Bakıda rəssamlıq texnikumuna daxil oldu. Burada oxuduğu illərdə (1927-1932) müxtəlif eybəcərlikləri qamçılayan “Molla Nəsrəddin” jurnalında karikaturaları, rəsm əsərləri çap edildi. Azərbaycan mətbuatının inkişafında mühüm mərhələ sayılan, işıqlandırdığı mövzular bu gün də aktual səslənən “Molla Nəsrəddin” Hüseyn Əliyevin rəssam kimi formalaşmasında böyük rol oynadı. Onun jurnalda dərc olunan karikaturaları oxucuları düşünməyə, nəticə çıxarmağa vadar edirdi. O, 1932-1935-ci illərdə Leninqrad Boyakarlıq, Memarlıq və Heykəltəraşlıq İnstitutunda təhsil alıb. Təhsilini başa vurduqdan sonra həyatını bütövlükdə “Kommunist” qəzetinə (indiki “Xalq qəzeti”) bağlayıb.
Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, 1922-ci ildən başlayaraq görkəmli sənət ustası Əzim Əzimzadə "Kommunist"in baş rəssamı olub. 1935-ci il oktyabrın 4-dən isə onu gənc və istedadlı rəssam Hüseyn Əliyev əvəz edib. H.Əliyev yarım əsrdən çox "Xalq qəzeti"nin bədii tərtibat şöbəsinin müdiri işləyib.
İstedadlı rəssamın yaradıcılığında portret və təbiət mənzərələri üstünlük təşkil edirdi. Təsadüfi deyil ki, gənc vaxtlarında çəkdiyi dahi mütəfəkkir Mirzə Fətəli Axundzadənin portretinə görə o, respublika müsabiqəsində birinci yerə layiq görülüb və üç min manat mükafat alıb. Hüseyn Əliyev sərbəst və cəld işləməyin ustası idi. Hələ tələbəlik illərində yaratdığı sənət əsərləri elə ilk baxışdan diqqəti cəlb edirdi. O öz iş yoldaşlarının, ailə üzvlərinin, onda maraq doğuran adamların portretini qısa müddət ərzində çəkə bilirdi.
İkinci Dünya müharibəsi başlayanda Hüseyn Əliyev könüllü surətdə orduya yazılıb. Daxili İşlər Nazirliyinin tabeliyindəki 48 saylı bədii təşviqat polkunda rəssam işləyib. Musiqiçilər bölməsinin üzvləri ilə birlikdə dəfələrlə ön cəbhədə olub, neçə-neçə igid döyüşçünün portretini yaradıb, müharibə mövzusunda plakatlar hazırlayıb, qəsbkarlıq məqsədi güdən hitlerçilərin karikaturasını çəkib. Böyük Vətən müharibəsində iştirak edən rəssam “Qafqazın müdafiəsinə görə”, “1941-1945-ci illər Böyük Vətən müharibəsində fədakar əməyə görə”, “1941-1945-ci illər Böyük Vətən müharibəsində Qələbənin 30 illiyi” medalları və “Xalqlar dostluğu” ordeni ilə təltif olunub.
Hüseyn Əliyev istedadlı rəssam kimi üç dəfə Azərbaycan, bir dəfə Ukrayna Ali Sovetinin fəxri fərmanlarına layiq görülüb. 1940-cı ildən Rəssamlar İttifaqının üzvü olan Hüseyn Əliyev 1977-ci ildə Əməkdar rəssam, 1982-ci ildə Xalq rəssamı fəxri adlarına layiq görülüb.
Rəssamın təbiətin gözəlliklərini əks etdirən mənzərələri monumentallığı ilə seçilir. Bu əsərlər qeyri-adi koloriti ilə diqqəti cəlb edir, Vətənə böyük sevgisindən xəbər verir. Milli incəsənətin tarixində öz yeri olan Hüseyn Əliyevin əsərləri xaricdə də tanınır, sevilir və çox yüksək qiymətləndirilir.
Uşaqlığı Zəngəzur və Naxçıvanda keçən rəssam təbiətin rəngarəng qammasının vurğunu idi. Bu vurğunluq onun hər bir əsərində, rənglərin palitrasında, yaradılmış obrazların reallığında hiss olunur.
Ustad rəssam tərəfindən yaradılan bütün əsərlərin əsasını şəxsiyyətin psixoloji dərkedilməsi və təbiətin fəlsəfəsi təşkil edir. Rəssam onu əhatə edən təbiətdə başqalarının görə bilmədiklərini görür, onu özünəməxsus, adi baxışa zidd dərk edir. O, qəhrəmanlarının daxili dünyasını çox incəliklə təsvir edir, bunu onların üzlərində əks etdirirdi.
Vətənin füsunkar təbiəti rəssamın duyğuları ilə həmahənglik yaradaraq rənglərdən ibarət nəhəng bir çələngə çevrilib. Fırça ustasının Göygölün təsvirinə həsr edilmiş silsilə əsərləri xüsusi ilə diqqət cəlb edir. Xalq rəssamı Azərbaycan təbiətinin incilərindən sayılan bu mavi gözlü gözəlin müxtəlif variantlarda təsvirini yaradıb. Onun qurduğu kompozisiyalar, rəng ötürmələri, koloritlik öz bənzərsizliyi ilə seçilir. İki il ərzində Kəpəz dağının 25-dən artıq akvarel görünüşünü kətana naxışlayan Hüseyn Əliyev həqiqətən möcüzə yaradıb.
Hüseyn Əliyevin “Zəngəzur mənzərəsi”, “Zəngəzur dağları”, “Şəki şəlaləsi”, “Comərdli mənzərəsi”, “Meşədə qış”, “Payız”, “Qürub çağı” kimi əsərləri incə müşahidə qabiliyyətinin məhsuludur.
Hüseyn Əliyev həm də portret janrının ustadı idi. Çəkdiyi portretin hər biri insanın daxili dünyasını, sənətini əks etdirmək baxımından maraq doğurur. Məsələn, əlləri qoynunda dayanmış Hüseyn Cavidin portreti çox canlı və mənalıdır. Eləcə də Nizami Gəncəvinin portreti də düşündürücü təsir bağışlayır. Hüseyn Əliyevdən bizə ərməğan qalan bir sıra portretlər var ki, tarixilik baxımından böyük əhəmiyyət daşıyır.
Həyat, sevgi, gözəllik, dinamizm - Hüseyn Əliyev yaradıcılığını bu cür xarakterizə etmək olar.
Tanınmış aktyor və rejissor, bədii qiraət ustası, pedaqoq, Əməkdar artist Həsən Əblucun isə anadan olmasının 81-ci ildönümü tamam oldu.
Tanrı ona elə bir böyük məharət, gözəl bir səs bəxş etmişdi ki, bu təkrarolunmaz deyim tərzi yalnız və yalnız ona məxsus idi. Çoxları bu yolda var-gəl etsə də, Həsən Əbluc üslubu daim öz kamilliyi, ustalığı, axarı, qeyri-adi səslənişi ilə ürəklərə qəribə bir rahatlıq, bəlkə də narahatlıq gətirirdi. Sanki dinləyici onu dinləməyə məhkum olurdu. Ona görə ki, onun səsləndirdiyi istər poeziya, istərsə də nəsr nümunələrini başqaları nədənsə dinləyicinin daxilinə, varlığına o cür hakim edə bilmirdi. Bu ləngərli, tutarlı, sanballı üslub Həsən Əblucu zaman baxımından çoxlarından fərqləndirirdi. Sağlığında da, ölümündən sonra da. Elə bil onun öz deyim tərzi vardı. Bu ölçüdə hər şey gözəl səslənirdi. Təkcə səslənmirdi, həm də gözəl dinlənilirdi...
Həsən Əbluc 1942-ci il aprelin 22-də Təbriz şəhərində anadan olub. Uşaq yaşlarında ailəsi ilə birlikdə Bakıya köçüb. Həsən Əbluc hələ uşaq vaxtlarından aktyorluğa böyük həvəs göstərib. Orta məktəbi bitirdikdən sonra o, Azərbaycan Dövlət Politexnik İnstitutuna (indiki Texniki Universitet) daxil olub. Birinci kursdan sonra sənədlərini M.Əliyev adına Azərbaycan Dövlət Teatr İnstitutunun aktyorluq fakültəsinə verib. Elə həmin il Azərbaycan Dövlət Dram Teatrında rumın yazıçı Sebastyanın “Adsız ulduz” tamaşasına quruluş verib.
H.Əbluc Tofiq Kazımov kimi istedadlı rejissorun Azərbaycan Dövlət Akademik Milli Dram Teatrında hazırladığı tamaşalarda ikinci rejissor işləyib, həm də onun kursunda təhsilini davam etdirib. 3-cü kursda oxuyanda Akademik Dram Teatrına işə dəvət olunub. Ona səhnə danışığından Müxlis Cənizadə dərs deyib. O, Həsənin gözəl danışığına, sənətinə, diksiyasına, savadına görə onu assistent götürüb. Həsən Əbluc 30 il Azərbaycan Dövlət İncəsənət Universitetində bir pedaqoq kimi gənclərə sənətin sirlərini öyrədib.
Vaxtilə Moskvada Ümumittifaq Dövlət Kinematoqrafiya İnstitutunda Azərbaycan qrupu yaradılmışdı. Məşhur aktyor, rejissor Yevgeni Motfeyev həmin qrupun rəhbəri idi. Ayda bir həftə səhnə danışığından dərs demək üçün Həsən Əblucu Moskvaya dəvət edirdilər.
Həsən Əbluc gözəl, ecazkar, cəlbedici, inandırıcı səsi ilə qəlbi sözə bağlı olanların sevimlisinə çevrilmişdi. O, radio tamaşalarında da saysız-hesabsız baş rollarda oynamışdır. Dublyaj filmlərində bütün rejissorlar baş rolları səsləndirməyi H.Əbluca həvalə edirdilər. Çünki o, dublyajda da öz möhürünü vurmuşdu.
Həm müəllim, həm rejissor, həm də aktyor olan Həsən Əbluc, eyni zamanda, biri-birindən maraqlı hekayələr, dram əsərləri yazıb.
O, cəmi 52 il yaşadı. Bu işıqlı dünyadan ömrünün kamilliyə yenicə çatdığı bir vaxtda ayrılan Həsən Əbluc yaddaşlarda da öz kamil və ləngərli səsi ilə elə bu yaşda qaldı. Onu səsinin yaşı ilə ömrünün yaşı bəlkə də üst-üstə düşür. Azı ona görə ki, belə qiraət ustasının səsi heç vaxt qocala, titrəyə, öz təravətini itirə bilməzdi...
Sənətkarın qardaşı kinorejissor Ənvər Əbluc оnun haqqında “Həsən Əbluc” filmini lentə alıb. Bu, Həsən Əbluca bir qardaş sevgisi ilə yanaşı, həm də tamaşaçı aşiqliyindən irəli gəlmişdir.
22 apreldə vəfat edənlərdənsə Samanta Foqsu, İzzət Orucovanı qeyd edə bilərik.
İzzət Orucovanın vəfatından 40 il ötdü. Ölkəmizə ilk səsli kinonu böyük dramaturq Cəfər Cabbarlı özünün “Sevil”i ilə gətirdi və baş qəhrəman roluna çox gənc bir qızı - İzzət Orucovanı çəkdi. Beləliklə, İzzət Orucova ilk Azərbaycan səsli kinosunda rol aldı. O, ilk azərbaycanlı qızı olaraq, “Sevil” və “Almaz” filmlərində baş rollarda çəkilib, azadlığa çıxan Azərbaycan qadınının lirik, canlı obrazını yaratmağa müvəffəq olub.
İzzət Orucova öz aktrisalıq karyerasını və “Sevil” filminin çəkilişlərində Cəfər Cabbarlının rejissorluq fəaliyyətini belə xatırlayırdı: “Cəfər çox tələbkar idi. Bəyənmədiyi kadrların dəfələrlə yenidən çəkilməsinə israr edərdi. Məsələn, Sevilin çarşabını başından atması epizodu bir neçə dəfə təkrar çəkildi, amma bu səhnə yenə də Cəfərin xoşuna gəlmədi. O, hər dəfə əllərini bir-birinə vurub deyərdi: - Yox, İzzət, olmadı. Çarşabı başından atmağın çox süni çıxır. Əsərin kulminasiya nöqtəsi də elə buradır. Sən çarşabı başından elə atmalısan ki, bu səhnə tamaşaçıda cəhalətin və mövhumatın qara pərdəsi olan çarşaba nifrət və qəzəb oyatsın. Nəhayət, “Sevil” filminin çəkilişi tamamlandı. Film 1929-cu ildə ekranlara buraxıldı. Həmin gün anam da, qohumlarımın çoxu da filmə baxmağa gəlmişdilər. Hamının biletini Cəfər Cabbarlı özü almışdı. Həmin gün çoxlu azərbaycanlı qadın öz çarşabını həmişəlik tulladı. O gün çarşabını atanlardan biri də mənim anam idi”.
İzzət Orucova o zaman 20 yaşında gənc bir xanım idi. Onu təsadüfən görən Cəfər Cabbarlı çoxdan bəri axtardığını tapdığı üçün sevinib. Kinoşünas Aydın Kazımzadə xatirələrində həmin hadisəni bu cür nəql edir: “Sevil” filmi istehsalata buraxılanda, Cəfər Cabbarlı küçəbəküçə gəzib Sevil roluna qız axtarıb. Günlərin birində o, “Təyyarə” kinoteatrında bu qızla rastlaşıb. Qızın xarici görünüşündə Sevil obrazının cizgilərini görüb. Tanımadığı qızın arxasınca düşüb, harada yaşadığını müəyyənləşdirib. İsmayıl Hidayətzadəni götürüb onlara gedib. Atası, qardaşları heç cür onun filmdə çəkilməsinə, şübhəsiz, razı olmurlar. Düzdür, o zamanlar aktrisalar ilk addımlarını atmağa başlamışdılar, amma İzzət aktrisa deyildi. Ürəyindən olsa da, özü xəbərsiz çəkilməyə qorxurdu. Amma Cəfər Cabbarlı da Cəfər Cabbarlı idi... Cavan olsa da, onun ilanı yuvasından çıxaran şirin dili vardı. Çox gəlib-gedəndən sonra ailənin razılığını alıb. O, bir şərtlə razılıq alıb ki, hər gün qızı faytonla evindən götürüb məşqə aparacaq və faytonla da geri gətirəcəkdi”.
Həmin filmdə başqa maraqlı hadisələr də yaşanıb. Cəfər Cabbarlı çəkiliş zamanı hər an, hər dəqiqə İzzətin yanında olub. Xoşbəxtlikdən bu filmin bütün çəkilişləri C.Cabbarlının iştirakı ilə baş verib. Bəzi epizodlar barədə İzzət xanım öz xatirələrində yazıb və insanlara da danışıb. Çəkilişdə hətta elə anlar olurmuş ki, İzzət xanımı öyrətmək üçün Cəfər Cabbarlı çadranı öz başından açıb onu Balaşın sifətinə çırpırmış... Cəfər Cabbarlı dediyi sözə əməl edib. Hər gün İzzəti faytonla evdən götürüb, axşam da ailəsinə təhvil verib. Film çəkilib və ekranlara çıxanda böyük uğur qazanıb. Bundan ruhlanan Cəfər Cabbarlı “Almaz”ın da ssenarisini yazıb. Baş rola da yenə İzzət xanımı təsdiq etdirib. Amma amansız ölüm böyük sənətkarı aramızdan tez aparıb. Filmin çəkilişlərini onun həmkarları - Ağarza Quliyev və Braginski davam etdiriblər. Ölümünün bir illiyində film ekranlara çıxıb.
O zaman aktyor sənətinə qəti aid olmayan bir xanım “Sevil” və “Almaz” filmlərində uğur qazanmasından sonra ulduzu parlasa da, çox keçmədən sənət karyerasını başa vurmalı olub. O dövrdə heç kim bilmirdi ki, 1929-cu ildə Sevil obrazını canlandıran və uğurlu rolu ilə bütün xanımların (hətta öz anasının belə) çarşabını yerə atmasına səbəb olan aktrisa 1937-ci ildə müəyyən mənada Sevilin taleyini yaşayacaq. Həyat yoldaşı - həkim və dövrünün tanınmış ziyalısı, Hüseyn Cavid və başqa ziyalılarla yaxın dostluq əlaqəsi olan Mövsüm İsmayılov güllələnmədən möcüzəli şəkildə xilas olur. Lakin bununla qurtula bilməyəcəyini anlayıb təcili şəkildə İzzət xanımdan boşanır. Səbəb isə yeni ailə qurduğu həyat yoldaşının və bir yaşlı oğlu Yılmazın təhlükəsizliyi olur. Əks halda, onlar da 1937-ci ildə başqa repressiya qurbanlarının arvad-uşaqları kimi uzaq Sibirə sürgün olunacaqdılar. Lakin bu, baş vermir. İzzət xanım ömrünü yeganə övladına və elmi fəaliyyətə həsr edərək sənətdən ayrılır və ömrünü elmə həsr edir.
İzzət Orucova Azərbaycanın ilk kino aktyoru olmaqla yanaşı, həm də ikinci xanım akademikidir. 1972-ci ildə onun akademik adını alması həqiqətən də çoxlarının təəccübünə səbəb olub. Çoxları inanmır ki, İzzət xanım Cəfər Cabbarlının hər gün kino çəkilişindən sonra faytonla evinə gətirib təhvil verdiyi, hazırda “Nizami” metro stansiyasının qarşısındakı “Azad qadın” heykəlinin prototipi olan bir xanım olub. Onların buna inanmamağının da əsas səbəbi İzzət Orucovanın elm sahəsində məhsuldar gördüyü işlər olub. Onun elmi-tədqiqat işlərinin əsas obyekti müasir neft kimyasında ən mühüm problemlərdən biri olan sürtkü yağlarının istehsalı və onların keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması olub. 1970-ci ildə İzzət Orucova elmi fəaliyyətinə görə Azərbaycan Dövlət Mükafatına layiq görülüb, bir sıra orden və medallarla təltif edilib, o cümlədən dörd dəfə deputat seçilib.
Akademik İzzət Orucova Kanada, Almaniya, Macarıstan, Portuqaliya kimi ölkələrdə Azərbaycanın kimya elmini yüksək səviyyədə təmsil edib. Akademikin ictimai fəaliyyət dairəsi də geniş olub. O, Azərbaycan-Almaniya dostluq cəmiyyətinin sədri, Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası baş redaksiya heyətinin üzvü olub. Dövrünün ən yüksək ordenlər və medalları ilə təltif edilib.
İzzət Orucova 1983-cü il aprelin 22-də 73 yaşında dünyasını dəyişib. Amma o, yaratdığı rollar, yazdığı elmi əsərlərlə mənsub olduğu millətin tarixində əbədiyaşarlıq qazanıb.
Bəli, biz sizə 22 aprel günü barədə danışdıq. Qeyri-adi gün barədə.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(25.04.2023)
“İnsan restoran deyil, əvvəldən menyusuna baxmaq olmur” - Hümbət Həsənoğlu
“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı statusman Hümbət Həsənoğlunun növbəti aforizmlərini təqdim edir:
1.Elmin əlaməti odur ki, hər elmi cavabdan sonra daha da çox elmi suallar doğur.
2.Ehtiyat igidin yaraşığıdır, çox böyük ehtiyat düşmənə verilən fürsətdir.
3.Ən yaxşı iş, yaxşı işlərə adətkar olmaqdır.
4.Hər yeni səhvinə sakit bax, təkrar etdiyin səhvlərdən narahat ol.
5.Həyatı uzatmağın ən yaxşı yolu həyata həvəs dövrünü uzatmaqladır.
6.Xoşun gələn insana xoşluqlar etmək əlindən həmişə gələcək.
7.Xalqın əbədi yaşaması üçün ədəbiyyatı yaşamalıdır.
8.İnsan restoran deyil, əvvəldən menyusuna baxmaq olmur.
9.İçindəki insanı tapsan, o, sənə Allahı tapar.
10.Keçmişdə başın dəyə-dəyə əldə etdiyin təcrübələr gələcəkdə köməyinə çatmaya da bilir, gələcək üçün başının nələrəsə yenidən dəyəcəyinə hazır ol.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(25.04.2023)
“Həyatdan nə mümkündürsə hamısını götürməyə çalışın” - Riçard Brenson
Professor Əlibala Məhərrəmzadə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının oxucuları üçün “Ev tapşırığı: Uğur düsturunu tapacağıq” layihəsini təqdim edir. Uğur şərtləri barədə danışmaqda davam edirik. Burada, əsas yerlərdən birini də kitablar tutur.
Zaman-zaman ən yaxşıların seçimini etməyə ən müxtəlif mənbələr cəhd göstəriblər. Onların ən nüfuzlularını qruplaşdıranda (bu qruplaşmada tiraj, satış həcmi, yayıldığı areal, buraxdığı iz və s. əsas götürülür) kitab mağazalarındakı yüzlərlə rəngbərəng cildlərin içində azmayaraq «nəyi və niyə oxumaq» sualına mütləq cavab tapmaq mümkün olur.
Biz öncə peşə fəaliyyətində, biznesdə uğur qazanmağın yolunu göstərən ən çox tələb olunan kitablara nəzər yetirək. Bu, o kitablardır ki, onların hesabına bir neçə nəsil uğurlu mütəxəssis və iş adamı yetişmişdir.
Beləliklə ən yaxşı onluq.
10 və 9-cu yerlərlə tanış olmuşduq. Bu gün 8-ci yerlə tanış olacağıq.
10-cu yer:
Henri Ford. «Mənim həyatım, mənim nailiyyətlərim»
9-cu yer:
Riçard Brenson. «Çılpaq biznes»
8-ci yer:
Riçard Brenson. «Hər şey cəhənnəmə, giriş və elə!»
Ser Brensonun növbəti kitabını isə həyat manifesti, hərəkət və risk manifesti adlandırırlar. Kitabın məğzi həyatdan nə mümkündürsə hamısını götürməkdir. «İstədiyini etməkdən qorxma!» - deyir Ser Brenson. Buna görə də sənin təhsil səviyyənin, təcrübənin olub olmamasının əsla əhəmiyyəti yoxdur. Həyat – sənə həzz gətirməyən məşğuliyyətlərə sərf olunmaq üçün olduqca gödəkdir.
Müəllif iddia edir ki, əgər sənin çiyinlərinin üzərində başın varsa, döyünən ürəyin varsa, demək istənilən məqsədə çatmaq iqtidarındasan. «Nəsə xoşuna gəlirsə elə, xoşuna gəlmirsə, düşünmədən tulla getsin!», - söyləyən Riçard Brensonun bu kitabının illərdir ki, dünyada əl-əl gəzməsinin səbəbi odur ki, kitab hər bir insana öz imkanlarına inam aşılayır, onu müdrikləşdirir və ona inanılmaz dərəcədə çox optimizm bəxş edir.
Bəli, 8-ci yerdəki kitabla tanışlıq baş tutdu. Bəs 7-ci yerdə hansı kitab qərarlaşıb? Bunu sabah biləcəksiniz.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(25.04.2023)
“Oğlum, adını Heydər qoydum. Yaşını Tanrı versin…”
“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının poçtunda Əməkdar Mədəniyyət işçisi Zahirə Dadaşovanın “Ana laylası” essesi var, esse ümummilli lider Heydər Əliyevə həsr edilib, onu sizlərə təqdim edirik.
Gözəl bir yaz səhəri idi. Günəşin al şəfəqləri ətrafa səpələnmişdi. Cərgə ilə əkilmiş qızılgül kollarından günəşə boylanan qızılgüllər yorğun gözlərini açıb ətrafa boylanırdılar. Hər tərəf yaşıllığa, gül-çiçəyə qərq olmuşdu. Günəşdən savayı bir körpə səsi də açılan yaz səhərini sevindirirdi.
Bu yenicə dünyaya gələn uşaq səsi idi. Ata sevinc içində körpəsini beşiyindən götürüb doyunca üzünə baxdı. Bu körpə o birilərindən xeyli fərqli idi. Yaz rəngli ala gözləri çox mənalı, ağıllı idi. Körpə doğma nəfəsi duyan kimi səsini çıxarmadan atasına baxdı. Ata onun gözlərində bir dahilik duydu. Elə zənn etdi ki, dünyaya gəldiyi bir gün ərzində balası həyatın bütün acısını da, şirinini də dadıb, bələkdə ikən artıq böyüyüb. Gözlərini balasından ayırmadı. Xeyli fikrə getdi. “Sənin necə hökmlü, ağıllı, mənalı baxışların var. Bəlkə sən hökmdar olacaqsan?!”- gülümsəyərək söylədi. Ana: ”Gəl, uşağın adını Heydər qoyaq. Qardaşımın adıdır. O da çox ağıllı, mərd, hünərli idi. Adını qoysaq, qardaşımı yaşatmış olaram.”- dedi. Ata razılaşdı: “Oğlum, adını Heydər qoydum. Yaşını Tanrı versin. Adına layiq oğul ol. Şir, aslan hünərli, cəsur, igid ol!” –dedi.
Az sonra ana öz balasına süd verdi, laylay çaldı. Laylay oxunduqca körpənin bənizindəki sarılıq yavaş-yavaş çəkildi, simasında həyat işartıları, gülüş duyuldu. Arabir yorulub dayansa da, yenidən aramla əmməyə başladı. İzzət dünyanın ən xoşbəxt anası idi. Laylay deyirdi... həm körpəsinə, həm də nakam qardaşına. Yadına ötən günləri saldı...
İzzət ana Zəngəzur mahalının Comərdli kəndindən idi. Bu kənd Zəngəzurun axar-baxarlı, bağlı-bağatlı, səfalı guşəsi olub, dağ kəndləri içərisində gözəlliyi ilə seçilirdi. Ulu yaradan bu kənddən heç nəyi əsirgəməmişdi. Kəndin özülünü İzzət ananın ulu babası Comərd qoymuşdu. İzzət xanım sayılıb-seçilən, böyük hörmət və nüfuz sahibi olan Comərdli nəslinin törəməsiydi. Comərdli kəndində yaşayanların hamısı onların tayfası hesab olunurdu. Dağlar qızı İzzət ana elə dağ kimi də uca, əzəmətli, vüqarlı idi. Füsunkar gözəlliyi, ağır təbiəti, utancaq qeyrəti ilə dövrün qız-gəlinlərindən fərqlənirdi. Erməni quldur dəstələrinin Zəngəzur torpağına olan təcavüzü nəticəsində minlərlə soydaşı ən qəddar üsullarla qətlə yetirilmiş, qalanları doğma torpaqlarından didərgin salınmışdı. Bu, ananın ömür kitabında gənclik xatirələrinin ən acı səhifələrindən idi. Öz dədə-baba torpağından didərgin düşənlər Naxçıvanın ətrafında olan kəndlərdə - Qazançı, İşıqlar, Cəhri və Milax kəndlərində məskunlaşmışdı. İzzət ananın çəkdiyi müsibətlərin hamısından ən dəhşətlisi ailəsi ilə Comərdlidən qaçarkən yolda gördüyü mənzərə olmuşdu. Çox sevdiyi, gözəlliyi, boy-buxunu ilə seçilən 23 yaşlı qardaşı Heydərin cəsədi... O, erməni qaniçənlərinin vəhşi qurbanı olmuşdu. Ananı qaçqın düşmək ağrısından daha çox sevimli qardaşının ölümü yandırırdı. Düz on beş il bacı-qardaşlarının sağ olub -olmamasından xəbər tuta bilmədi. Bir gün isə qardaşı övladlarının sağ olması xəbərini ona verəndə bütün dünya gözündə firlandı. Həyata elə bil ikinci dəfə gəldi. Qardaşlarının ətrini illər sonra tapdığı övladlarından aldı. Məsmə, Səkinə, Rzaqulu, Humay... Artıq yoxluğa çevrilmiş bacı-qardaş tapıntısına bərabər sevinc idi onlar... Ana xatırladığı ötən günlərin acısını unudaraq yeni doğulan körpəsinə laylay oxuyurdu.
Laylay beşiyim laylay,
Evim, eşiyim laylay.
Sən get şirin yuxuya,
Çəkim keşiyin laylay.
Laylay deyim boyunca
Baş yastığa qoyunca
Pardaxlan, qızıl gülüm
Bir iyləyim doyunca.
Laylay dedim yatasan,
Qızıl gülə batasan.
Qızılgül kölgəsində
Şirin yuxu tapasan.
Körpə sanki ananın səsindəki sehri anlamağa çalışırdı. Ətrafda hər şey susmuşdu. Elə bil təbiət də bu saf, yanıqlı səsin sehrinə düşmüşdü. Sanki pəncərədən düşən günəş şüaları altında kilimin üstündə yumurlanan pişik də, pəncərəyə qonan quşlar da ananın həzin səslə oxuduğu laylanı dinləyirdilər. Artıq körpə doymuş, yuxuya getmişdi.
Ürəkləri titrədən ana laylası tanrının xoş anında, xoş saatında yaranmış, gələcəkdə Azərbaycanın xilaskarı olan ulu öndərimiz Heydərə çalınırdı. Həqiqət budur ki, bütün dünyanı müharibələrdən cənnət ətirli ana laylası, ana nəğməsi xilas edəcək.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(25.04.2023)
Poetik qiraətdə Elxan Yurdoğludur – “Bir gün payız olacağam”
“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə “Biri ikisində” layihəsinin diqqətçəkən şeirlərindən ibarət Poertik Qiraət rubrikasında bu həftə Elxan Yurdoğlunun şeirlərinin növbəsidir.
Elxan YURDOĞLU
BİR GÜN PAYIZ OLACAĞAM
Ulduzlara əl uzatsam, toxunarmı saçlarına?
Dodağıma yağış düşsə, islanarmı dodaqların?
Səhər-səhər rəssam günəş boyayanda üfüqləri
Mən də durub seyr eləsəm, qızararmı yanaqların?
Yarpaqları ovuclayıb misralara səpələsəm,
Şeirlərim ürəyinə yatarmı heç, nar çiçəyim?
Sərçələrə pıçıldasam sənlə dolu duaları,
Yaradanın dərgahına çatarmı heç, hər diləyim?
Əllərimi yana açıb qucaqlasam bu dünyanı,
Sevə-sevə bu dünyanın bir adı sən olarsanmı?
Bu yağışı, bu payızı, bu havanı doya-doya
Ciyərimə çəksəm əgər, varlığıma dolarsanmı?
Taleyinə qarlar yağan, qönçə gülüm, qısıl mənə,
Mən onsuz da şeirlərdə çırtıldayan bir ocağam.
Yağışları yarpaqlarda rəqs eləyən payızı sev,
Unutma ki, bir gün mən də dönüb payız olacağam.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(25.04.2023)
Qaraciyəri solda, ürəyi sağda olan qeyri adi azərbaycanlı...
“Ədəbiyyat və incəsənət” portalına Rlman Eldaroğlu növbəti maraqlı personajı barədə yazısını təqdim edib. Buyurun, oxuyun.
Qeyri adi insandır. Allah onu yaranışından fərqli yaradıb. Təsəvvür edin ki, on milyon əhalisi olan bir ölkədə ürəyi sağda, qaraciyəri solda olan dörd nəfərdən biridir. Üstəlik mədəsi, dalaq və böyürəkləri yüz səksən dərəcə bucaq altında ənənəvi yerindən kənara çıxmış vəziyyətdədir. Xaraktercə mülayim, davranışında mədəni, təmkinli, eyni zamanda çox dinamikdir. Daim hərəkətdə olmağı xoşlayır. İdeyaları o qədər çoxdur ki, hər birini həyata keçirə bilsəydi, ölkədə ən məşhurlardan biri olardı. Yazıb yaratmaq təşnəsi heç vaxt onu rahat buraxmır, gözəl qələmi var. İstedadı çoxşaxəlidir, amma bu xəzinəni kəşf edib, layihələrini həyata keçirməsində ona yardım etmək istəyən adam çox azdır...
Deyir ki,- “Əgər Allah təala mənə yazmaq qabiliyyəti veribsə, artıq bu, uğurdur. Sənədli film sahəsində peşəkaramsa, bu da bir uğurdur. Qaldı rəsmi göstəricilərə: Lider televiziyasında ərsəyə gətirdiyim filmlərə görə, “Zərdabi” mükafatı almışam. 2002-ci ildə Nizami Gəncəvi ili ilə bağlı Sumqayıt Dövlət Dram Teatrında dövlət sifarişi ilə şairin fikir konsepti əsasında "Xəzinə" adlı iki hissəli pritçam hazırlanıb və bu günə kimi tamaşaçıları cəlb edir. Zəfər bayramını tərənnüm edən "Missiya" qəhrəmanlıq dramım da uğurlu səhnə taleyi yaşayıb. Hər ay repertuar planına salınır. Hər iki tamaşanın rejissoru teatrın baş rejissoru, Xalq artisti Firudin Məhərrəmovdur. Gəncə Dövlət Kukla Teatrında isə əməkdar artist Fərmayıl Paşayevin traktovkasında, Zulfiyyə Əliyevanın ifasında "Dərdlərimin çamadanı" monotamaşam hazırlanıb və yüksək səviyyədə qarşılanıb. Türkiyədə də Azərbaycan tetrında səhnələşdirilən işlərim bəyənilib. Bunu hələlik sirr kimi saxlamağa üstünlük verirəm. Və bir də təmiz adımı qoruyub saxlamışamsa, bunu da bir uğur hesab edirəm...”
Haqqında söhbət açdığım Hafiz Eynullayev bir vaxtlar Nəzərli, İmamnəzərli imzaları ilə tanınsa da, bu gün Ataxanlı təxəllüsü ilə çalışır. 1966-ci il, aprelin 22-də Yardımlı rayonu, Ostair kəndində dünyaya gəlib. Orta təhsilini başa vurduqdan sonra Bakıya üz tutub. Mədəniyyət və İncəsənət Unuversitetini bitirərək, kütləvi tamaşalar rejissoru ixtisasına yiyələnib. 1985-1987-ci illərdə Latviyada hərbi xidmətdə olub. Hərbi xidmət vaxtı “Çasovoy Rodina” və “Za Rodina” qəzetlərində yazıları ilə çıxış edib. Hərbi jurnalistikada təhsil almaq təklifi alsa da, o, bundan imtina edib.
Tələbəlik illərindən AzTv-də süjetlər hazırlayıb. 1991-ci ildə “Azərbaycanfilm” kinostudiyasında direktorun köməkçisi kimi əmək fəaliyyətinə başlayıb. Sonradan AzTv-nin “Gənclık” baş redaksiyasında, “Telefilm” yaradıcılıq birliyində redaktor, “Xəbər” xidmətində xüsusi müxbir, Sumqayıt Dövlət Dram Teatrında ədəbi işlər üzrə rəhbər, “Dünya” televiziyasında baş redaktor, “Dolab- İnterkinovideo” şirkətində baş direktor, “Lider” televiziyasında, “Azərbaycan” sənədli filmlər departamentində redaktor, baş redaktor, “İctimai Televiziya”da redaktor, “Spase” televiziyasında redaktor, “AzTv- Mədəniyyət” kanalında baş redaktor müavini vəzifələrində çalışıb. Hazırda “Dövlət Film Fondu”-nda işləyir. Eyni zamanda “Yaddaş”, “Salnamə” studiyalarında, “Butafilm” şirkətində, ADA Universitetində, DSX-da və bir çox özəl studiyalarda çəkilən filmlərin ssenari müəllifi, rejissoru, prodüseri olub. 1999-cu ildən AYB nin üzvüdür. “Yardımlı Xeyriyyə Cəmiyyəti”-nin maddi dəstəyi ilə “Başsağlığı və doğum haqqında şəhadətnamə” adlı hekayə və povestlərdən ibarət kitabı çıxıb. “Mir Cəlal dünyası" kitabını rus dilindən tərcümə edib. Ona yaxın kitabın redaktorudur, İki pyesi Sumqayıt Dövlət Dram Teatrında, bir monotamaşası Gəncə Dövlət Kukla Teatrında hazırlanıb. İki övladı, bir nəvəsi var...
Keçmişini unudan, necə deyərlər, “qınından çıxıb, qınını bəyənməyən adamlar”ı çox görmüşük. Hafiz Ataxanlı Moran sıra dağlarının qoynunda, Ostair kəndində halal süfrədə böyüdüyü üçün dogma ata-baba yurdunu heç zaman unutmur. Söhbət etdikcə keçmişə qayıdıb, orta məktəb müəllimlərini yad edir. Sinif rəhbəri İbrahim Nəbiyevi, Zakir İmanovu, Səttar Novruzovu, İsa Ağayevi, Sabir Məmiyevi, Naibxan İmanovu, o cümlədən Firsənd, Xanəhməd, Qabil, Ədalət, Sulduz müəllimləri tez-tez xatırladığını, dil-ədəbiyyat müəllimi Mehdi Həsənovu ilk ustadı saydığını deyir...
“Mənə görə müsbət fəzilətli olmaqla, davranış örnəyimlə doğulduğum Yardımlı rayonu haqqında xoş təəssürat yaratmaq da, başqa ölkədə milli dəyərlərin təəssübünü çəkməklə həm rayonuma və həm də müqəddəs Azərbaycana xidmət etmiş oluram. İşə canyanğısı, vicdanlı yanaşma, peşəkarlıq da xidmətin bir versiyasıdır. Son illər Sumqayıtda keçirilən çox tədbirlərdə, xüsüsilə Şəhidəlrlə bağlı layihələrdə moderator, təşkilatçı, ssenari müəllifi kimi iştirak edirəm.
Ədəbiyyata, qələmə vicdanla xidmət etmək mənim həyat kredomdur. Tvlərdə işlədiyim vaxtlardan üzü bəri gənclərin doğru yola istiqamətlənməsinə, püxtələşməsinə hər zaman yardımçı olmuşam. Müəllim olmasam da belə, yetişmiş tələbələrim çoxdur və onların uğuru ilə qürur duyuram. Hesab edirəm ki, milli- mənəvi dəyərlərə sadiq qalmaq, milli mədəniyyəti peşəkar formada təbliğ etmək, sözün müqəddəsliyini qorumaq xidmətdir…”-söyləyir.
Arzuları çoxdur. Onların həyata keçməsi üçün hər gün qıldığı namazda Allaha dua edir. Ən böyük arzusu isə “Azərbaycanın Əməkdar incəsənət xadimi” fəxri adını almaqdır. Amma dilinə gətirmir, təvazökarlıq edir. Plan qurmağı xoşlamır. Düşünür ki, bunu edib, Allahı özünə güldürmək istəmir. Öz planları deyil, Allahın onun üçün hansı ssenari yazdığı daha önəmlidir...
Deyir ki,- “57 yaşım var, istənilən gənclə kreativ düşüncəyə görə mərcə girə bilərəm. Axı kreativ düşüncə arzular bolluğu yaradır. Azərbaycan kinosunu “Oskar”lı görmək istəyirəm. Təbii ki, birinci növbədə müasir milli kino sənayemizin konsepsiyası olmalıdır. Əlimərdan bəy Topçubaşov haqqında ADA Universitetinin sifarişi ilə sənədli film çəkmişəm. Amma bədii filmlik materiallar və ideyalar qalıb qışqırır. Zəfər günü ilə bağlı “Payızın 44 anı” bədii filmi barədə düşünürəm. Gəncə üsyanı və Difailərlə bağlı bədi filmlərin ssenarisini yazmaq təşnəsi də məni rahat qoymur. “Mən səndən ayrılmazdım” adlı bədii filmin tretmenti hazırdır. Türkiyə ilə müştərək olmalıdır. İki qardaşdan böyüyünü Türkiyədən Mustafa Uzunlar, kiçik qardaşı Azərbaycandan Əbdülqəni Əliyevin oynaması nəzərdə tutulub. Amma təəssüf ki bu hələ bir arzu olaraq qalır. Bir də teatrlarımızda yeni bir sistemin qurulmasını arzulaylram. Teatrda menecment- prodüser sistemi qurulmalıdır. Baş prodüser olmalıdır Ədəbi hissə müdirlərinə əsər seçimi üçün sərbəstlik verilməlidir. Azərbaycanda tez-tez beynəlxalq festivallar keçirilməlidir. Amma obyektivlik birinci meyar olmalıdır. Münsifin tələbəsi və ya özəl teatr studiyası müsabiqəyə iş təqdim edibsə, o münsufdən hansı ədalətli rəy gözləmək olar? İllah da bizdə, yəni formalizm xatirinə yox, teatrın inkişafı naminə atılmalıdır bütün addımlar…”
İnanır ki, Mədəniyyət Nazirliyindən son günlərdə qeyri- peşəkarların uzaqlaşdırılması obyektiv yanaşmalara rəvac verəcək. Gənclərə tövsiyəsi isə müdrikanədir:- “Özünüzdən müştəbeh olmayın, sadə olun, amma bu, o demək deyil ki, statusunuzu, öz qədrinizi bilməyəsiniz. Mənəm-mənəm deməyin, çünki Yunus Əmrə yazırdı ki,- “Ana bətnindən gəldik bazara, kəfən alaraq dönək məzara”. Kəfən bazarlığında hansı yekəxanalığdan danışmaq mümkündür? Rəhmətlik Vaqif İbrahimoğlu demişkən, amma və lakin həm də imkan verməyin ki nadanlar at oynatsınlar…”
Qəribə hobbisi var- özü xüsusi üsulla dəmlədiyi çaydan içib, araşdırma filmlərə baxır. Üzərində işlədiyi “Katarsis” adlı fantasmoqorik xoxmanı tamamlamağa çalışır.
“Birdən elə məqamlar olur ki, uşaqlıq illərinə qayıtmaq istəyirəm. Kəndin bütün küçələri, bağ, bostan, örüş, orman, meşə, dağlar gəlir gözlərimin önünə. Yay günündə eyvanda kilimin üstündə ağzıüstə uzanıb poçtalyon İbarətin gətirdiyi qəzetləri oxuyarkən, kənardakı səsləri sanki yenidən eşidirəm. Belə kövrək məqamda Sabir Rüstəmxanlının Yardımlı ilə bağlı şeirlərini oxuyub toxtayıram…”- söyləyir. Həyatda ən çox qorxduğu şey isə məntiqsiz adamla mübahisə etməkdir...
Bəli, haqqında sevə-sevə söhbət etdiyim Hafiz Ataxanlı Allahın möcüzələrindən biridir. Möcüzə təkcə onun orqanizmindəki fərqlilikdə deyil, bütövlükdə varlığındadır...
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(25.04.2023)
“İnsanın daxilindəki insanı görmək çox çətindir....” – Yohannes Yensen
“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə “Biri ikisində” layihəsində bu gün növbədə publisistika vaxtıdır, Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı laureatlarının təqdimat mətnləri ilə tanışlıqdır.
ƏDƏBİYYAT ÜZRƏ NOBEL MÜKAFATI LAUREATLARI
Yohannes YENSEN
BƏDİİ DÜŞÜNCƏ İLƏ ELMİ TƏFƏKKÜRÜN SİNTEZİ
1944-cü ildə Nobel Mükafatları Komitəsinin qərarına əsasən, mükafatların verilməsində İkinci Dünya müharibəsi ilə əlaqədar yaranmış fasilə sona yetdi və həmin il bütün sahələr üzrə mükafatçılar müəyyən edildi. Bəşər salnaməsinə ən qanlı hadisə kimi daxil olmuş bu savaşın antifaşist qüvvələrin qələbəsi ilə başa çatması dünya tarixində, həqiqətən, yeni bir mərhələnin başlanğıcını qoydu. Siyasi və ideoloji mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, bütün ölkələrin vətəndaşları gələcəyə işıqlı ümidlərlə baxmağa başladılar. Bu faktor dünyanın ən nüfuzlu beynəlxalq mükafatı laureatlarının seçilməsinə də öz təsirini göstərdi. Bundan sonra Nobel Komitəsi mükafatçıların fəaliyyətində humanitar amilin dərəcəsinə daha çox önəm verməyə başladı. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, müharibə illərində Nobel mükafatları verilməsə də, namizədlərin adları qəbul edilir və rəsmi siyahı tərtib olunurdu. 1940, 41, 42, 43-cü illərdə ədəiyyat üzrə mükafata namizədlərin sırasında sonrakı illərdə Nobel mükafatına layiq görüləcək H.Hesse, Q.Mistral, K.Sendberq, C.Steynbeq, T.Eliot, B.Pasternak, M.Şoloxov kimi görkəmli yazıçıların adları da vardı.
1944-cü ildə ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı “intellektual biliyə həvəsi və bənzərsiz yaradıcılıq üslubu ilə birləşdirmiş olduğu müstəsna poetik təxəyyülünün gücü və zənginliyinə görə” Danimarka yazıçısı – görkəmli şair, nasir, publisist, təbiətşünas, səyyah Yohannes Yensenə verildi. Danimarka ədəbiyyatı ayrı-ayrı müəlliflərin və əsərlərin ədəbiyyat tarixində müstəsna yer tutması ilə xüsusi fərqlənməsə də, o vaxta qədər ən prestijli mükafata layiq görülmüş yazıçıların sayına görə bir çox “ədəbiyyat ölkələri”ni qabaqlayırdı. Y.Yensen bu siyahıda Danimarkanın üçüncü nümayəndəsi idi. Ədəbi yaradıcılıq sahəsində elə bir fövqəladə nailiyyəti ilə seçilməyən Danimarka ədəbiyyatı üçün bu, çox yüksək göstərici idi. Xüsusi olaraq vurğulamağı lazım bilirik ki, bütün dünyada Skandinaviya ölkələrindən biri sayılan, daha doğrusu, bu cür qələmə verilən Danimarka coğrafi cəhətdən Skandinaviya yarımadasında yox, ona qonşu olan Yutlandiya yarımadasında yerləşir. Onu yalnız tarixi-mədəni (həm də ədəbi) mənada Skandinaviya ölkəsi hesab etmək olar.Qonşu xalqların ədəbi mühitində Y.Yensenin mövqeyini Norveçdə S.İbsenin, İsveçdə S.Lagerlöfün mövqeləri ilə yanaşı qoymaq olar. O, XX əsr Danimarka ədəbiyyatının ən dəyərli nümayəndələrindən biri sayılır və ölkəsində milli ədəbi düşüncənin simvolu kimi qəbul edilir. Bu gün dünya ədəbiyyat aləmində populyar olmasa da,ədəbiyyatın yaddaşında qalan əsərləri ona belə bir məşhurluq haqqını verir.
(Yeri gəlmişkən, belə bir maraqlı faktı qeyd etmək yerinə düşər ki, Y.Yensenin adaşı – görkəmli alman alimi Yohannes Yensen 1963-cü ildə kvant mexanikası sahəsində elmi araşdırmalarına görə fizika üzrə Nobel mükafatına layiq görülmüşdür).
1944-cü ilin Nobel mükafatlarının təqdimat mərasimi yalnız 1945-ci ildə – Dünya müharibəsi başa çatandan sonra keçirildi. Mərasimdə İsveç Akademiyasının üzvü Andres Esterlinq Y.Yensenin sənətini yüksək qiymətləndirərək onun ədəbi yaradıcılığının “ən müxtəlif epik və lirik, romantik və realistik əsərləri, habelə tarixi və fəlsəfi esseləri ehtiva etdiyini bildirmişdi. Yeni laureatın Nobel nitqi onun yaradıcılığının ümumi ruhu ilə həmahəng səslənirdi. O, çıxışının böyük bir hissəsini Alfred Nobelin və görkəmli Danimarka təbiətşünası, Çarlz Darvinin ən nüfuzlu davamçısı Karl Linneyin elmi fəaliyyətinin dəyərləndirilməsinə həsr etmişdi.Y.Yensenin yaradıcılığının ümumən çox geniş əhatə dairəsinə baxmayaraq, onun ədəbiyyat üzrə mükafata layiq görülməsini Nobel Komitəsinin tələsik qərarı kimi qiymətləndirənlər də vardı. Məsələn, ABŞ jurnallarindan biri Y.Yenseninəsərlərinin böyük ədəbiyyat nümunəsi olmadığını vurğulayaraq onun ən nüfuzlu ədəbi mükafata layiq görülməsini aşağı liqaya məxsus beysbolçunun yüksək liqada çıxış etməsinə bənzətmişdi.
Yohannes Vilhelm Yensen 1873-cü il yanvarın 20-də Danimarkanın şimalında yerləşənHimmerlənd əyalətində, Farsye şəhərində baytar ailəsində doğulmuş, ömrü boyu ölkənin paytaxtı Kopenhagendə yaşamışdı. Atası peşəsinə görə ədəbiyyatdan uzaq adam olmasına baxmayaraq, ciddi şəkildəmilli folklorun toplanması və öyrənilməsiilə də məşğul olurdu.Övladlarında da ədəbi yaradıcılığa maraq oyada bilmişdi. Təsadüfi deyil ki, ailənin on bir uşağından dördü sonralar peşəkar yazıçı olmuşdu. Yohannesin kiçik bacısı Tit Yensen ölkəsində tarixi romanlar müəllifi kimi tanınmışdı, eyni zamanda Danimarka qadın hərəkatının öncüllərindən idi.
İlk təlim pilləsini ev şəraitində keçən Yohannes orta təhsilini dini təmayüllü kafedral məktəbdə almışdı. Kopenhagen Universitetinin tibb və təbiət elmləri fakültəsinin tələbəsi olan Y.Yensen hələgənclik çağlarından ədəbiyyatla dərindən maraqlanmış, öz ölkəsinin yazıçıları ilə yanaşı, U.Şekspir, H.Heyne, E.Zolya, K.Hamsun, R.Kiplinq kimi görkəmli sənətkarların da yaradıcılığını dərindən öyrənmişdi. Ümumiyyətlə, onun bütün yaradıcılıq fəaliyyətində ən çox heyrət doğuran cəhət mütaliə dairəsinin fantastik dərəcədə geniş olması idi.
Praktik yaradıcılığının ilk dövründə bir neçə detektiv roman yazaraq onları İvar Lvekke imzası ilə nəşr etdirən gənc yazıçı xeyli populyarlıqqazanır və bundan sonra çap etdirdiyi avtobioqrafik xarakterli ”Eynar Elker” və “Danimarkalılar” romanları ilə ciddi yaradıcılıq yoluna qədəm qoyur. Yazıçı “Danimarkalılar” romanının personajları nümunəsində Danimarka gənclərinin qəlb ağrılarını, ümidsizlik, çıxılmazlıq girdabından xilas olaraq həyat eşqi, yaşamaq uğrunda mübarizə əzmi qazanacaqlarına inamını əks etdirməyə çalışır. Hərçənd ki, yazıçı özü gəncliyin qələm təcrübəsi saydığı bu əsərləri yaradıcılıq nailiyyəti saymır və yetkinlik dövründə çap olunan kitablarına daxil etmirdi.
Bu əsərlərin nəşrindən əldə etdiyi qazancla ABŞ-a səyahət edən Yohannes Amerika cəmiyyətinin həyat prinsiplərini ideal nümunə kimi qəbul edir və ömrü boyu bu mövqedə qalır. 1902-1903-cü illərdə bir daha ABŞ-a səfər edən yazıçı bir ildən artıq orada yaşayır.ABŞ səfərindən sonra Y.Yensen universitet təhsilini yarımçıq qoyaraq o vaxta qədər əməkdaşlıq etdiyi “Politika” qəzetində rəsmi işə qəbul edilir. Bir neçə il davam edən müxbirlik fəaliyyəti onun yazı manerasının püxtələşməsinə və bədii yazılarında publisistik motivlərin güclənməsinə səbəb olur .Qəzetin müxbiri kimi bütün Avropa ölkələrində olur, 1901-ci ildə Parisdə keçirilən ümumdünya sərgisinin fəaliyyətini işıqlandırır, İspaniyaya ezamiyyətə göndərilən yazıçı burada cərəyan edən vətəndaş müharibəsinin hadisələrini 1902-1903-cü illərdə “Politika”nın səhifələrində dərc etdirdiyi silsilə məqalələrdə şərh edir. Həmin dövrdə yenidən dünya ölkələrini səyahətə çıxan Y.Yensenin gördüyü yeni ölkələr, müşahidə etdiyi insan xarakterləri onun yaradıcılığına yeni enerji, yeni süjet motivləri verir. Səyahətlər əsasında yazdığı əsərlərdə o, görüb-tanıdığı müxtəlif xalqların həyat tərzini, onları təmsil edən insanların xarakterini, psixoloji özəlliklərini əks etdirməyə çalışır. Gəzdiyi ölkələrin nümunəsində dünyaya yüksək mütərəqqi mövqeli ziyalıların təhlili (analitik) baxışları səviyyəsindən dəyər verir.
Y.Yensen peşəkar ədəbiyyata qədəm qoyanda Danimarka və ümumən Avropa ədəbiyyatında aparıcı mövqe tutan neoromantizm ədəbi cərəyanı gənc yazıçının yaradıcılıq manerasının formalaşmasında həlledici rol oynaya bilmədi. Çünki o, həyat gerçəkliklərinə real, şüurlu yanaşmanın tərəfdarı idi. Hələ yetkinkik yaşlarına çatmazdan əvvəl anlamışdı ki, həyat reallıqlarına qeyri-rasional mövqedən yanaşma insanı və bütövlükdə cəmiyyəti ictimai tərəqqi yolundan uzaqlaşdırır.
Yaradıcılığının həmin dövründə yazdığı hekayələrdə gənc yazıçı mühafizəkar xalq həyatının özəlliklərindən doğan dünyagörüşünün əsrlər boyu yaşatmış olduğu ənənəvi təsəvvürlərin köklərini araşdırmağa çalışırdı. 1898-ci ildə nəşr etdirdiyi “Himmerləndin insanları”kitabı Yutlandiya sakinlərinin adət-ənənələrindən, yaşam tərzindən bəhs edən realist hekayələr toplusu idi. Həmin mövzunu davam etdirən yazıçı 1904-cü ildə “Yeni Himmerlənd əhvalatları”, 1910-cu ildə isə “Himmerlənd tarixçələri” kitablarını oxuculara təqdim edir. Ədəbiyyat dairələri və ədəbi tənqid bu kitabları yüksək qiymətləndirir.
Əsasən bədii təxəyyül məhsulu kimi meydana çıxan bu əsərlərlə paralel olaraq yazıçı Danimarka tarixində önəmli rol oynamış kral II Kristianın həyatından, faciəvi taleyindən bəhs edən və real hadisələrə əsaslanan üçcildlik “Kralın süqutu” tarixi romanını yazır. Əsər hər biri ölkənin tarixində ayrıca mərhələni əhatə edən üç hissədən ibarətdir. “Baharın ölümü” adlı birinci kitabda 1490-cı ildə İsveçə qarşı azadlıq müharibəsinə hazırlıq mərhələsinin hadisələrindən, “Möhtəşəm yay” adlı ikinci kitabda İsveç krallığı üzərində qazanılmış şanlı zəfərdən, “Qış” adlı üçüncü kitabda isə 1523-cü ilin kəndli üsyanı nəticəsində kral II Kristianın hakimiyyətdən salınaraq qətlə yetirilməsindən bəhs olunur. Müəllif baş qəhrəmanını ölkəsini azad, çiçəklənən bir diyara, əhalisini isə xoşbəxt bir xalqa çevirmək istəyən mütərəqqi insan kimi təsvir edir. Fəqət arzuların zamanı gəlməyib və bu şəxsiyyət işıqlı gələcəyi yox, qaranlıq mühiti seçmiş cahil kütlənin əlində məhv olur. Kral tarixi fiqur kimi tənha olsa da, ədəbi qəhrəman kimi tək deyil. Yazıçı Kristianı bütün həyatı boyu xaraktercə onun əksi – antipodu olan əkiz qardaşı Mikkey ilə paralel təqdim edir. Kraldan fərqli olaraq, qardaşı sanki real dünyada yox, uydurma xülyalar aləmində yaşayır. Müəllif Mikkeyi yalan, saxta düşüncələrlə ömür sürən, xəyanət yolu seçərək özünə və ətrafına, son nəticədə bütün xalqına, vətəninə bədbəxtlik gətirən mənfur bir insan kimi təqdim edir. Bədii əsər olaraq, romanın ən əlamətdar və orijinal cəhəti odur ki, bütün süjet boyu qəhrəmanını sanki ikili həyat sürən, xeyirlə şər arasında tərəddüd edən bir insan kimi göstərən müəllif bütün bu fantastik həyatgerçəkliyini – hadisələrin mərkəzində bir yox, iki surətin dayandığını, ziddiyyətli xarakterli bir qəhrəmanın yox, bir-birinə zidd olan iki qəhrəmanın mövcudluğunu oxucuya yalnız əsərin finalında – qəhrəmanın ölüm anında açıb göstərir. Bu trilogiyanı indiyə qədər də Danimarka ədəbiyyatında tarixi mövzuda yazılmış ən dəyərli əsər kimi qiymətləndirirlər. Yeri gəlmişkən, “Kralın süqutu” çap olunduqdan sonra Y.Yensenin əsərlərini bir çox Avropa xalqlarının dillərinə tərcümə etməyə başladılar.
1904-cü il Y.Yensenin şəxsi həyatı üçün də əlamətdar olur. Gənc yazıçı Elza Mariya Ulrik adlı xanımla ailə qurur və yenidən Kopenhagendə yaşamağa başlayır. Bu evlilikdən onların iki oğlu dünyaya gəlir.
Nəsr əsərləri ilə yanaşı, məhsuldar poeziya yaradıcılığını da davam etdirən Y.Yensen 1906-cı ildə “Şeirlər” adlı ilk poetik toplusunu nəşr etdirir.Danimarka ədəbiyyatı mütəxəssisləri onun həm şeir, həm də nəsr əsərlərinin bədii-üslubixüsusiyyətlərindən bəhs edərkən yazıçının son dərəcə zərif və həssas söz xiridarı olduğunu xüsusi qeyd edərək bu əsərləri dil və ifadə baxımından yüksək sənətkarlıq nümunəsi kimi dəyərləndirirlər.
Y.Yensenin həyat mövqeyindən söz açarkən onu da əlavə etmək lazımdır ki, dərin əqidəli ateist olan yazıçı dini görüşləri xalqın ictimai tərəqqisi üçün maneə sayırdı. Onun fikrincə, ictimai tərəqqininhərəkətverici qüvvəsi insanı cəhalətdən xilas edib elmi düşüncə yoluna gətirməkdir. Bədii yaradıcılıqla paralel, həm də insanı yalnız ictimai deyil, eyni zamanda bioloji varlıq olaraq götürəntəbiət fəlsəfəsinin – naturalfəlsəfənin görkəmli nümayəndəsikimi tanınan Y.Yensenin elmi mülahizələri bu sahədəki həmkarlarından fərqli olaraq, yüksək yaradıcılıq fantaziyası və bədii təxəyyül elementləri ilə zəngindir. Bir təkamülçü kimi o, yalnız bioloji varlıqların deyil, insan cəmiyyətinin də tərəqqisinə inanırdı.
1912-ci ildə Y.Yensen ikinci dəfə böyük səyahətə çıxır. Səyahət zamanı avropalılar üçün əlçatmaz sayılan Monqolustan, Çin, Sinqapur, Seylon kimi ölkələrlə tanış olur. Şərqdən qərbə doğru bütün Rusiya ərazisini qatarla keçir. Bu tanışlıqdan aldığı təəssüratı 1915-ci ildə nəşr etdirdiyi “Zəmanəmizə giriş” adlı publisistik kitabında əks etdirir. Dünya səyahətləri zamanı üzləşdiyi və yaddaşında qoruduğu yaşantıları Y.Yensen 1922-1924-cü illərdə oxuculara təqdim etdiyi altı cildlik “Uzun sürən səyahət” əsərində geniş təfərrüatı ilə əks etdirir. Bu dövrdən başlayaraq ədib qələmə aldığı həm publisistik, həm də bədii əsərlərində obrazlılıqla elmiliyi, bədiyyatla intellektuallığı üzvi şəkildə əlaqələndirməyə, uzlaşdırmağa can atır və çox zaman buna nail olur. Elmi baxışlarında təkamül nəzəriyyəsinin banisi, böyük təbiətşünas və mütəfəkkir Çarlz Darvinin davamçısı kimi çıxış edən Y.Yensen öz əsərlərində bu elmi nəzəriyyənin ideyalarını bədii inikas metodları ilə ifadə edərək göstərir ki, insanı kamil bir varlıq kimi yetişdirən cəmiyyətin ictimai mövcudluqqanunları ilə yanaşı, həm də həyatın təbii inkişaf prinsipləri olmuşdur.
Yazıçının bu problemin konkret elmi və fəlsəfi cəhətlərinin bədii metodlarla şərhinə həsr olunmuş on iki cildlik ayrıca külliyyatı vardır. Onun ali ədəbi mükafata layiq görülməsindəbu amil də mühüm rol oynamışdı. Təsadüfi deyil ki, Nobel Komitəsi Y.Yensendən başqa heç bir yazıçının mükafata layiq görülməsi barədə qərarında ədəbi ishtedadla yanaşı, “intellektual bilik” faktorunu xüsusi vurğulamamışdı.
1920-ci illərdə Y.Yensenin yaradıcılığı həmin dövrdə ədəbiyyata gələn gənclərin yaradıcılıq profilinin formalaşmasına güclü təsir göstərir. Əsasən xalq həyatının mənəvi panoramını əks etdirən və xalq ədəbiyyatının üslub-ifadə formalarına əsaslanan bu ədəbiyyat həm də Y.Yensenin bilavasitə təsiri altında Danimarka tarixinin keçdiyi keşməkeşli inkişaf yolunun ən mühüm hadisələrini diqqət mərkəzində saxlamağa və onları müasir dövrün tələb etdiyi yanaşma meyarları baxımından dəyərləndirməyə çalışır. Demək lazımdır ki, yazıçı bu mövzuya və onun ifadə tərzinə bir sıra prinsipial yeniliklər gətirə bilir. Müasiri olan digər qələm adamları əsas diqqəti sosial ədalət məsələlərinə yönəltdikləri halda, Y.Yensen çağdaş insanın itirmiş olduğu mənəvi enerji mənbələrini tapmağın və bərpa etməyin yollarını axtarırdı. Bu zaman yazıçı insanlığın həyat yoluna ədib kimi yox, daha çox mütəfəkkir kimi yanaşırdı.
1925-ci ildə üçüncü dəfə dünya səyahətinə çıxan yazıçı Fələstin, Misir, Şimali Afrikanı gəzdikdən sonra 1927-ci ildə təbiət və insan varlığı haqqında düşüncələrinin yekununa həsr olunmuş “Şüurun əsas cizgiləri” adlı elmi-fəlsəfi kitabını nəşr etdirir. Sonuncu dəfə 1939-cu ildə ABŞ-a səfər edir.
Həyat və yaradıcılıq fəaliyyətinin bütün məqamlarında siyasətdən kənar, daha doğrusu, onun fövqündə durmağa çalışan Y.Yensen zamanın acı rüzgarlarından tam təcrid oluna bilmir. Almanlar Danimarkanı işğal edəndə vətənpərvər yazıçı onlara qarşı mübarizə yolunu seçərək faşist rejiminin və şəxsən A.Hitlerin əleyhinə fikirlərini söyləməkdən çəkinmir. Onun adı Avropada antifaşist müqavimət hərəkatının simvollarından birinə çevrilir. Bəşər sivilizasiyasının qanlı faşizm bəlasına qarşı apardığı əzmkar mübarizənin həlledici məqamında Danimarka yazıçısının ən nüfuzlu beynəlxalq mükafata layq görülməsində, heç şübhəsiz, bu amilin həlledici rolu vardı.
Nobel mükafatından sonra yazıçı əsas diqqətini və yaradıcılıq enerjisini xalqının dünyagörüşün və həyat fəlsəfəsinin əsasını təşkil edən Danimarka mifologiyasının toplanmasına, nəşrinə və araşdırılmasına həsr etmişdir. Bu zaman onun gəldiyi ən maraqlı və orijinal qənaətlərdən biri müasir dünya sivilizasiyasının köklərini Avropanın şimal xalqlarının mədəniyyətində görməsi idi. Bu mövzu daxilində də ilk növbədə yazıçı olaraq qalan Y.Yensen ənənəvi mif mətnlərinin poetikası əsasında yeni miflər yazmağa başlayır. Bu yazıları o, mifoloji təfəkkür məhsulu olan klassik miflərin imitasiyası kimi yox, müasir bədii düşüncəyə əsaslananyeni ədəbi janr olaraq meydana çıxarırdı. Bu məzmunlu yazı prosesi onun bədiyyatla intellektin sintezindən törəyən yaradıcılıq stixiyasına daha uyğun idi. Buna görə də Nobel mükafatçısıqısa zaman ərzində geniş oxucu kütləsinin diqqəti cəlb edən bu unikal əsərlərin yeddi cildlik külliyyatını nəşr etdirə bildi.
77 illik məhsuldar yazıçı və orijinal tədqiqatçı ömrü sürən Y.Yensen 1950-ci ildə Kopenhagen şəhərində vəfat etdi və burada dəfn olundu. 1991-ci ildə anadan olduğu Farsye şəhərində görkəmli yazıçının ev muzeyi açılıb.
Y.Yensenin aforizmlərindən seçmələr
–Yalnız bəslədiyi köhnə ümidlər puça çıxandan sonra insanın həyatında yeni mərhələ başlayır.
–Ağac torpaqda kök atıb böyüdüyü kimi, xatirələr də ötən günlərin yaddaşında kök atıb yaşayır.
– İnsanları xeyir əməllərə səsləmək mənasında müasir dövrdə kilsəni teatr əvəz edir.
– Sirkdə çıxış edən aslanlara tamaşa etdikcə vəhşiliklə mədəniyyətin kəsişməsinin nəticələrini görürsən.
– İnsanın daxilindəki insanı görmək çox çətindir.
– Mənəvi ucalıq çox zaman insanın başından yuxarı yüksəlmir, əksinə, içinə çökür.
– Həyatda ətrafa baxdıqca üzlərdən daha çox ikiüzlülər görürsən.
– Hamımız günahkarıq, ancaq bunun cəzasını hamı çəkmir.
–Torpağa bircə il qulluq eləməsən, yüz ilin yiyəsizinə çevrilir.
–Hər bir ağ avropalının qanında vəhşi afrikalının qanından damlalar var.
–X.Kolumb dünyadan insanlara bəxş etdiyi böyük kəşfi anlamadan köçdü – budur onun faciəsi.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(25.04.2023)
Quzeydən Əbasət Purhəsənin lövhələri – “Birinci sual”
“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Quzey şairlərinin şeirlərindən seçmələri dərc etməkdədir.
Bu dəfə Əbasət Purhəsənin yaratdığı lövhələrlə sizləri tanış edirik.
Əbasət Purhəsən
Şair Əbasət Purhəsən, 1982-ci ilin avqust ayının 21-də Qaradağın Əhər şəhərində dünyaya göz açıbdır. İllərdir çarpara şeirləri ilə tanınan Əbasət şəhərin Bariz Ədəbi Dərnəyinin (BƏD) başqanıdır.
BİRİNCİ SUAL
Ölümlər şirindi, ölümlər acı,
Yoxsulluq ölümün biridi bəlkə.
Biz hələ dünyadan nə bilirik ki,
O qız, o oğlanın əridi bəlkə?!
Ağaclar köynəyin dəyişir nədən?
Küçədən, küçəyə min sualım var.
Yadımda babamın nağıllarında,
Bir nağıl deyirdi: “Axtaran tapar.”
Axtardım, tapdığım bu gün sən oldun,
Ah qundaq, sənin də dərdin çox imiş.
Inqıltı səsinə analar gəldi,
Heç eləbil sənin anan yox imiş!..
Gözlərimdə yollar, içimdə dağlar,
Səni evlərinə kimlər aparar?
Atalı, analı yetim qundağın,
Bələyin kim açar, başın kim dadar?
Günəş də küsürdü dağın dalından,
Quşlar da göylərdən yığışırdılar.
Sızıltı səsinə can-can deyənlər,
Sadağa tullayıb soruşurdular.
Sən qucağımdaydın, mən oturmuşdum,
Kiçik əllərini üzümə çəkdin.
Dilənçi deyildik, biz qərib idik,
Beynimdə nə varsa gözümə tökdün.
Yolun qırağına kim qoyub səni,
Bəlkə də yenidən Həvva doğubdur!
Bizi göydən yerə gətdiyi kimi,
Səni də cənnətdən yerə qovubdu.
Biz hələ dünyadan nə bilirik ki,
Bir uşaq qolumda, ana olmuşam.
Atası kim ola, anası kimdi?
Birinci sualda hələ qalmışam...
P.S. Növbəti lövhədə Əbasət Purhəsənin “Bəzəkli mankən”i sərgilənəcək.
Rubrikanın aparıcısı “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan təmsilçisi Əli Çağladır.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(25.04.2023)
