Fariz Əhmədov, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Naxçıvan təmsilçisi

Bu gün maliyyə fırıldaqçılığına qarşı mühüm təhlükəsizlik tədbirləri tədbiq edilsə də təəssüflər olsun ki, qarşısını tam almaq mümkün olmayıb. Bura çoxfaktorlu əməliyyatların real vaxtda izlənməsi, şübhəli məlumatların bloklanması və kibertəhlükəsizlik testləri daxildir. Eyni zamanda bu ammillərlə bərabər müştərilərin maarifləndirilməsi də mühüm yer tutur.

Mobil, tədbiqlər, kartdan-karta köçürmələr texniki baxımdan təhlükəsiz sayılsa da, istifadəçilərin şəxsi davranışları da risk səviyyəsini müəyyən edir. Qeyri-rəsmi tədbiqlər və Wi-Fi şəbəkələri təhlükə mənbəyi ola bilər.

Demək olar ki, ən çox edilən səhvlər arasında kart məlumatlarının (PIN, CVV, SMS kodları) tanımadıqları şəxslərlə paylaşılması və saxta linklərə keçid etmək halları yer alır. Bu hallar əsasən sosial manipuliyasiya yolu ilə baş verir.

Bəs bu haqda mütəxəssislər nə deyir?

Təhlükəsizlik həm texnologiyadan, həm də istifadəçidən asılıdır

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalınamüsahibəsində Mərkəzi Bankın Naxçıvan İdarəsinin bölmə rəhbəri Mərhəmət Bayramov bildirib ki, mobil tətbiqlər vasitəsilə həyata keçirilən ödənişlər və kartdan-karta köçürmələr texniki baxımdan təhlükəsizdir. İstifadəçilərə yalnız rəsmi mənbələrdən endirilmiş tətbiqlərdən istifadə etmək tövsiyyə edilir. Əks halda, yəni qeyri-rəsmi tətbiqlər və ictimai şəbəkələr üzərindən aparılan əməliyyatlar təhlükə yarada bilər. Təhlükəsizlik, həm texnoloji infrastrukturdan, həm də istifadəçinin davranışından asılıdır. Müasir banklar bu risklərə qarşı çoxsəviyyəli müdafiə sistemləri tətbiq edir.

İstifadəçilər tez-tez kart nömrəsi, PIN kod, CVV və ya SMS təsdiq kodlarını tanımadıqları şəxslərlə paylaşmaqla ciddi səhvlərə yol verirlər. Həmçinin, şübhəli linklərə keçid etmə, saxta sosial şəbəkə profillərinə inam və qeyri-rəsmi tətbiqlərin istifadəsi də məlumatların ələ keçirilməsinə şərait yaradır.

Kartdan vəsaitin oğurlanması halı baş verdikdə və istifadəçi şəxsi məlumatlarını paylaşmayıbsa, bank tərəfindən daxili araşdırma aparılır. Texniki nasazlıq və ya bankın nəzarətində olan zəiflik aşkar edilərsə, vəsait qaytarıla bilər. Lakin məlumatlar istifadəçinin özü tərəfindən paylaşılıbsa, bu halda bank məsuliyyət daşımır və məsələ fərdi hüquqi qiymətləndirməyə tabe olur.

Əgər istifadəçi öz iradəsi ilə kart və ya əməliyyat məlumatlarını üçüncü şəxsə təqdim edərsə, bank bu halda məsuliyyət daşımır. Qanunvericiliyə əsasən, bu cür hallarda məsuliyyət birbaşa istifadəçinin üzərində olur. Bu səbəbdən banklar daim maarifləndirici kampaniyalar vasitəsilə vətəndaşları bu risklər barədə məlumatlandırırlar.

Belə hallarla üzləşən vətəndaşlar ilk növbədə kartı təqdim edən banka, daha sonra isə Daxili İşlər Nazirliyinin müvafiq strukturlarına və ya Prokurorluq orqanlarına müraciət etməlidirlər. Araşdırma prosesində əməliyyat tarixçəsi, SMS bildirişləri, zəng qeydləri, ödəniş sübutları və ekran görüntüləri mühüm sübut hesab olunur.

Geniş yayılmış fırıldaq üsullarını bilmək sizi qoruyar

Naxçıvan MR Rəqəmsal İnkişaf və Nəqliyyat Nazirliyinin əməkdaşı Kənan Hüseynəliyev qeyd edib ki, texnologiyanın sürətlə inkişaf etməsi nəticəsində bank kartlarından oğurluq hallarının artması müşahidə olunur. Sosial mühəndislik texnikaları, fişinq hücumları, saxta veb-saytlar və zərərli proqramlar vasitəsilə kart sahiblərinin məlumatları oğurlanır. İnternet üzərindən edilən əməliyyatların sayı artdıqca, fırıldaqçılar üçün hədəflər də çoxalır. Xüsusilə etibarsız və qorunmayan saytlar üzərindən aparılan əməliyyatlar zamanı şəxsi və kart məlumatlarının oğurlanması riski daha yüksək olur.

Bu tip oğurluqlar müxtəlif üsullarla həyata keçirilə bilər, lakin ən geniş yayılmış və effektiv üsullar bunlardır:

Phishing

Bu, dələduzların insanları aldatmaq üçün saxta e-poçtlar, SMS-lər və ya zənglər vasitəsilə istifadəçi məlumatlarını ələ keçirmə üsuludur. Çox zaman bu mesajlar rəsmi bank və ya tanınmış şirkət adından göndərilir və istifadəçidən kart məlumatları və ya şifrə daxil etməsi istənilir. Bu üsul, texnologiyadan çox sosial manipulyasiyaya əsaslanır.

Skimming

Burada dələduzlar bankomat və ya POS terminallarına xüsusi qurğular quraşdırırlar. Bu cihazlar kartın məlumatlarını oxuyur və eyni zamanda PIN kodu izləmək üçün kamera da yerləşdirilə bilər. Bu üsul fiziki olaraq kartı istifadə edən şəxslərə qarşı yönəldilir.

Malware

Bu proqramlar istifadəçinin kompüterinə və ya mobil cihazına yüklənərək bank məlumatlarını oğurlamaq üçün işləyir. Çox vaxt insanlar bilmədən belə proqramları mobil tətbiq kimi yükləyirlər və nəticədə onların məlumatları ələ keçirilir.

Sosial mühəndislik texnikaları

Bu, texniki hücumdan daha çox psixoloji təsirə əsaslanan bir üsuldur. Dələduz özünü bank əməkdaşı, hüquq-mühafizə orqanı və ya başqa bir etibarlı şəxs kimi təqdim edir və insanı şəxsi məlumatlarını paylaşmağa inandırır. Təəssüf ki, bu üsul da geniş yayılıb, çünki insanlar hələ də bəzən bu tip zəng və mesajlara inanırlar.

Ən çox debet kartlar hədəf alınır, çünki bu kartlar birbaşa istifadəçinin hesabına bağlı olur. Kredit kartları da hədəf ola bilər, amma kredit limitləri və əlavə təhlükəsizlik qatlarıilə qismən qorunur. Virtual kartlar isə daha təhlükəsiz hesab olunur, çünki birdəfəlik və ya məhdud istifadəlidirlər.

Ən böyük risklərdən biri SIM-swap adlanan hücumlardır. Bu tip hücum zamanı kibercinayətkar istifadəçinin mobil operatoru ilə əlaqəyə keçərək, müxtəlif üsullarla — məsələn, sosial mühəndislik texnikaları ilə — həmin şəxsin nömrəsini öz nəzarətinə alır. Bu baş verdikdə, artıq təsdiqləmə SMS-ləri cinayətkarın əlində olur və iki faktorlu identifikasiya artıq effektivliyini itirir.

Ümumiyyətlə, mobil tətbiqlər vasitəsilə ödənişlər və kartdan-karta köçürmələr texnologiyanın inkişafı ilə daha geniş yayılıb və əgər düzgün istifadə olunarsa, bu üsullar kifayət qədər təhlükəsiz hesab olunur. İstifadəçi tətbiqi yalnız rəsmi mənbələrdən – məsələn, App Store və ya Google Play kimi platformalardan yükləsin və cihazının təhlükəsizlik ayarlarını lazımi şəkildə qoruma altında saxlasın.

Lakin təhlükəsizlik yalnız tətbiqə yox, həm də istifadəçinin davranışlarına bağlıdır. Məsələn, çiplənmiş və ya jailbreak edilmiş cihazlarda sistem səviyyəsində boşluqlar yarana bilər ki, bu da kibercinayətkarların cihazın dərin qatlarına müdaxilə etməsinə şərait yaradır. Bu zaman istifadəçinin maliyyə məlumatları risk altına düşə bilər.

Təəssüf ki, bir çox istifadəçi gündəlik həyatın rahatlığına aldanaraq kart təhlükəsizliyi ilə bağlı ciddi səhvlərə yol verir. Ən çox rast gəlinən yanlışlardan biri, kart məlumatlarını – xüsusilə kart nömrəsini və təhlükəsizlik kodu olan CVV-ni – telefonla və ya mesaj vasitəsilə paylaşmaqdır. Heç bir bank və ya rəsmi qurum heç vaxt bu cür həssas məlumatları telefonla istəmir. Belə hallar, adətən, fırıldaqçılar tərəfindən istifadə olunur.

Sadə və asan tapılan şifrələrdən istifadə etmək də çox ciddi risk yaradır. Məsələn, “1234” və ya doğum tarixi kimi PIN-lər, hücumçular tərəfindən asanlıqla təxmin oluna bilər. Güclü və unikal şifrə istifadəsi bu baxımdan olduqca vacibdir. Bir çox istifadəçi mobil tətbiqlərə lazımsız icazələr verir – məsələn, kontaktlara, kameralara və ya mesajlara giriş icazəsi. Əgər bu tətbiq etibarlı deyilsə, həmin icazələr vasitəsilə şəxsi və maliyyə məlumatları ələ keçirilə bilər.

Artıq süni intellekt texnologiyaları bir insanın səsini real şəkildə təqlid edə bilir. Bu o deməkdir ki, fırıldaqçılar sizin səsinizlə yaxınlarınıza zəng edib təcili pul istəyə və ya şəxsi məlumat tələb edə bilərlər.

QR kod fırıldaqları da artıq bəzi ölkələrdə yayılmağa başlayıb. İctimai yerlərdə – məsələn, kafe masalarında, dayanacaqlarda və ya reklam lövhələrində yerləşdirilən saxta QR kodlar vasitəsilə istifadəçilər zərərli saytlara yönləndirilə və kart məlumatları oğurlana bilər.

Bu yeni texnologiyalar bizə böyük imkanlar verdiyi qədər də məsuliyyət yükləyir. Ona görə də həm istifadəçilər, həm də təhlükəsizlik qurumları daim dəyişən təhdidlərə uyğun şəkildə maarifləndirilməli və tədbirlər görməlidir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.04.2025)

Zəhra Allahverdiyeva, “Ədəbiyyat və İncəsənət”

Ötən gün Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetində unudulmaz və ruhumu titrədən bir gün yaşadım. Meh Ədəbi Dərnəyinin təşkil etdiyi, Aşıq Ələsgər yaradıcılığına həsr olunmuş möhtəşəm bir görüş baş tutdu.

Tədbir sadəcə ədəbi düşüncələrlə yox, həm də dərin tarix sevgisi ilə dolu idi. Orada Sərdar Sandıq müzeyinin sərgisi keçirildi – sandıqlar yalnız taxta və metaldan ibarət deyildi, hər biri bir tarix, bir xatirə, bir nəfəs idi.

Ən çox diqqətimi çəkən isə İrəvan xanlığının bayrağı motivi olan üzüklər və Qərbi Azərbaycan İcmasının bayrağı ilə bəzədilmiş zinət əşyaları oldu. Hər birində keçmişin səsi, ruhumuzun tarixi var idi. Və mən – bəli, böyük bir qürurla deyə bilərəm ki – həmin İrəvan xanlığının bayrağı olan üzüyü ilk əldə edən insan oldum. O an gözlərim doldu. Bu, sadəcə bir üzük deyildi – bu, tarixin iziydi, vətən həsrətinin simvoluydu, ruhumun bir parçasıydı.

Qərbi Azərbaycan mənim üçün sadəcə bir məkan deyil – bu, damarlarımda axan qan kimidir, hər döyüntüsündə keçmişimizin, dəyərlərimizin, doğmalarımızın səsi var. O üzüyə toxunduqda, sanki nənəmin nəvazişi, babamın duası, itirdiyimiz yurd yerlərinin nəfəsi dodaqlarıma toxundu.

Qərbi Azərbaycan mənim üçün qızıldan da qiymətlidir – çünki o torpaqlar mənim ruhumun yurd yeridir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.04.2025)

Günel Natiqin yeni kitabı təqdim ediləcək

 Mina Rəşi, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Tanınmış yazıçı, jurnalist, aparıcı Günel Natiqin bu günlərdə "Gözəl günlər naminə" adlı yeni kitabı işıq üzü görüb. 

Kitabda müəllifin son illərdə qələmə aldığı povest və hekayələri toplanıb.

Əsərlərdə insan ruhunun dərinliklərinə enən yazıçı oxucunu yalqızlıq, mənəvi böhranlar və daxili ziddiyyətlərlə üz-üzə qoyur. Günel Natiqin yaratdığı obrazlar həyatiliyi və inandırıcılığı ilə seçilir, bu da oxucunu insan psixologiyasını daha dərindən dərk etməyə sövq edir.

9 kitab müəllifi olan Günel Natiq yeni nəşrdəki əsərlərindən aşağıdakı fikirləri də oxucuların diqqətinə çatdırıb: 

1. İnsan öz yaratdığından heç vaxt böyük ola bilməz.

2. Qələm adamının doğması yalnız ədəbiyyatla bağlı olanlardır.

3. Ədəbiyyat sənin taleyin olarsa, bunu ilk hiss edən də sən olacaqsan.

4. Allah – ən böyük analitikdir. Hər şeyi incəliyinə qədər hesablayıb. Onun yazısını redaktə etmək olmaz.

5. İnsanı xilas etmək lazımdır. Ona görə yox ki, o, müsbət varlıqdır... Amma o, yeganə varlıqdır ki, mükəmməlliyə can atır.

6.İnsan ağrısını paylaşanda yüngülləşir. Və nə qədər ki anlayan biri var – ümid də var...

7. İnsanın ən böyük silahı sevgiymiş… Bunu indi anladım…

8. Bu dünyada tabut ölçüsünə belə şəriət qaydaları var, amma diri insanların haqqını yeyənlər üçün qayda-qanun yoxdur.

9. Biz ölümü qarğıyırıq, amma ölümü sevmək ağlımıza gəlmir.

10. İnsan niyə heç vaxt öləndə ağlamaz? Yəqin ki, son anda həyatın həqiqətini anlayır.

11. Oğlu öləndə də yanlarında yalnız bu mebellər vardı. Və başqa heç kim yox idi.

12. Qarı, ərinin cansız bədəninə baxıb, ölümlə birgə darıxdı.

13. Və bundan sonra yalnız gözəl günlər naminə yaşayacağıq…

Qeyd edək ki, kitabın imza günü sabah - 26 aprel 2025-ci il tarixində, saat 14:00-da "Qanun" nəşriyyatında keçiriləcək. Ədəbiyyatsevərlər, yazıçının dostları və oxucular tədbirə dəvətlidir. Giriş sərbəstdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.04.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bu gün eyni zamanda 2 sahədə tanınan bir şəxsin – Rafiq Əliyevin doğum günüdür. Özü də bu sahələr elə də uyğunlaşmır: prokuror və şair. Amma o, bu uyğunlaşmanı müvəffəqiyyətlə isbatlaya bilmişdir.

Rafiq Əliyev 25 aprel 1964-cü ildə Yardımlı rayonunun Allar kəndində anadan olmuşdur. 1971-ci ildə həmin kənddə orta məktəbdə oxumağa başlamış, 1981-ci ildə orta təhsilini başa vurmuşdur.

1982–1984-cü illərdə keçmiş SSRİ Silahlı Qüvvələrində hərbi xidmətdə olmuşdur. 1986-cı ildə Bakı Dövlət Universitetinin hüquq fakültəsinə daxil olmuş, 1992-ci ildə universiteti fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir.

1993-cü ildə Azərbaycan Respublikasının prokurorluq orqanlarında işə qəbul olunmuş, bu orqanın müxtəlif sahələrində prokuror vəzifəsində çalışmış, ədliyyə müşaviri rütbəsinə qədər yüksəlmişdir.

Beynəlxalq Prokurorlar Assosiasiyasının üzvü olmuşdur. Assosiasiyanın təşkil etdiyi elmi kurslarda müvəqqəqiyyətlə iştirak etmiş, fəaliyyəti müsbət qiymətləndirilmişdir. 

O ki qaldı bədii yaradıcılığına, hər şeyi kitabları və aldığı mükafatlar deyir:

Kitabları:

1. Mən Tanrı yolçusuyam

2. Ruhum əbədiyyətim

3. Eşq qəlbin ruhudur

4. Əsgər ac qalmayacaq

5. "Seçilmiş əsərləri" şeirlər toplusu

6. İlahi nur

7. İrfan və eşq görüşləri

8. İrfani aşk 

9. Savalanla üz-üzə

Mükafatları

1. Atatürk Beynəlxalq mükafatı

2. Ustad sənətkar

3. "Araz" ədəbi mükafatı

4. Beynəlxalq Qızıl Ulduz medalı

5. Atatürk Beynəlxalq mükafatı

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.04.2025)

Ülviyyə Əbülfəzqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Söz verdiyimiz kimi, psixoloqlarımız bir şairin yaradıcılığından bir şeir seçib psixoloji aspektdən yanaşacaq.

Bu dəfə  psixoloqumuz Dr. Hüseyn Şərqidəcək Soytürk ilə sevimli şairimiz Əkbər Qoşalının yaradıcılığından bir şeirə psixologiya pəncərəsindən boylanacağıq.

ŞEİR BUDUR: 

Görəsən, insanı necə göstərir

Korlar bazarında satılan güzgü?

Gün gəlir, baxırsan, sənə tələsir

Bir teli daraqlı, gözləri süzgün...

Həkimdən eşitdim, belə deyir ki,

Damar daşıdığı qandan içməyir.

Dəniz ortasında qalan gəmiçi

Qıyıdan aldığı suyla keçinir...

Ancaq ormanlara odun aparmır

Orda ocaq çatıb, isinən yolçu.

Min bir cilvəsiylə, həyat həyatdır,

Bir yerdə odunçu, bir yerdə suçu...

Yəqin dili-ağzı yağır olubdu

Sözünü saxlayıb, deməyən kəsin.

Deyirlər, andına inanmaq olmaz

Qoltuğunda çörək gəzdirənlərin.

Onsuz da insanlar günün sonunda

Görmək istədiyi qədər görəcək.

Duymaq istədiyi qədər duyanlar

Ən yaxşı sözü də hədər biləcək...

Dəli şeytan deyir, dənizdən içək,

Ormana bir xeyli odun daşıyaq;

Korlar bazarında sataq güzgünü,

Gəl, gedib, karlara nəsə oxuyaq...

 Qış gəlib, payızın xəbəri yoxdu,

Yarpaqlar can atmır xəzəl olmağa.

Masamın üstündə bir dəstə gül var,

Niyə tələsiblər gözəl olmağa?

PSİXOLOQUN YOZUMU İSƏ BUDUR:

Şeirin psixolojisi poeziyanın insan şüuruna, duyğularına və ruhuna, yaradıcılıq proseslərinə və onun fərdi-sosial funksiyalarına təsirini araşdırmağı hədəfləməsidir. Bu yanaşma poeziyanın şairə və oxucuya necə təsir etdiyini anlamağa yönəlib. Poeziyaya psixoloji baxışın bəzi əsas cəhətləri bildirməkdədir:

Hissləri və mənaları ifadə etməkdir. 

Görəsən, insanı necə göstərir

Korlar bazarında satılan güzgü?

Gün gəlir, baxırsan, sənə tələsir

Bir teli daraqlı, gözləri süzgün…

Şeir söz və obrazlardan intensiv istifadə etməklə mürəkkəb duyğu və düşüncələri təsirli şəkildə ifadə edilmə vasitəsidir və Əkbər Qoşalı yuxarıdakı xalq əxlaqı və psixologiyasına söykənən şeirində də gözəl təsvir etmişdir.

 Psixoloji nöqteyi-nəzərdən poeziya insanlara öz daxili aləmini əks etdirməyə, basdırılmış duyğuları üzə çıxarmağa və məna axtarışına zəmin yaradır. Şair Tanrı ilə insan arasında vasitəçi olduğuna görə şeir ilhamı ona gələnə tanrı ilə şair arasında sirr pərdəsi aralanmağa başlayır.

Ancaq oxucular üçün şeir öz təcrübələrini və hisslərini tanımaq və onlarla əlaqə qurmaq, empatiya inkişaf etdirmək imkanı verir. Şeirdə ifadə olunan universal insani duyğular oxucunun tənhalıq hissini azalda, emosional katarsis yarada bilər.

Milli və mənəvi dəyərləri ön plana çıxararaq fərdi toplumda tarixsəl olaraq ruhi yöndən qoruyur.

Yaradıcılıq və şüursuzluğu aradan qaldırır. Şeir bəstələmə prosesini psixoloji baxımdan yaradıcılığın və yüksək fəlsəfi  ifadəsi kimi başa düşmək olar. Şairin şüurunda olan obrazlar, assosiasiyalar, emosional intensivlik dil vasitəsilə maddi formaya çevrilir, öyüd ya da çağırış kimi psixoloji faktor kimi ortaya çıxır.

Həkimdən eşitdim, belə deyir ki,

Damar daşıdığı qandan içməyir.

Dəniz ortasında qalan gəmiçi

Qıyıdan aldığı suyla keçinir...

Poeziyanın şüursuz istəkləri, münaqişələri və arxetiplərini əks etdirdiyini irəli sürərək məsələni mahiyəti bəyan edir. Əkbər Qoşalı yuxarıda yazdığı mənviyatın və doğruluğun əks halı ilə qarşlaşdığı kimi söyləməsi gerçəyi göstərir.

Bilirik ki, ilham və poetik intuisiya yaradıcılıq prosesinin mühüm hissəsidir. Şair bəzən rasional düşüncədən kənara çıxaraq daxili mənbədən qidalanan söz və obrazları bir araya gətirir.

Ancaq ormanlara odun aparmır

Orda ocaq çatıb, isinən yolçu.

Min bir cilvəsiylə, həyat həyatdır,

Bir yerdə odunçu, bir yerdə suçu...

Rəsmi və gündəlik dildən fərqli olaraq, poetik dildə metafora, simvolizm, ritm, səs harmoniyası kimi xüsusi vasitələrdən istifadə edilir. Bu xüsusiyyətlər oxucunun anlama və düşüncə proseslərinə təsir göstərə bilər. 

Yəqin dili-ağzı yağır olubdu

Sözünü saxlayıb, deməyən kəsin.

Deyirlər, andına inanmaq olmaz

Qoltuğunda çörək gəzdirənlərin.

Şeir qeyri-adi əlaqələr yaradaraq dünyaya yeni gözlə baxmağa vadar edə bilər.

Psixolinqvistika sahəsində aparılan tədqiqatlar poeziyanın linqvistik strukturunun beyindəki emosional və idrak prosesləri ilə necə qarşılıqlı əlaqədə olduğunu araşdırır. Məsələn, poeziyada ritm və musiqinin emosional reaksiyalara təkan verə biləcəyi göstərilmişdir.

 Bərpa və özünə qayıdış Ə.Qoşalının yaradıcılığına əsas qayədir. Milli terapiyadir.

Poeziya terapiyası emosional və psixoloji sağalmanı təşviq etmək üçün şeir yazmaq və oxumaqdan istifadə edən bir psixoterapiya növüdür. 

Onsuz da insanlar günün sonunda

Görmək istədiyi qədər görəcək.

Duymaq istədiyi qədər duyanlar

Ən yaxşı sözü də hədər biləcək...

Şeir yazmaq insanlara öz hisslərini ifadə etməyə, travmatik təcrübələrin öhdəsindən gəlməyə və yeni perspektivlər inkişaf etdirməyə kömək edə bilər. Şeir oxumaq oxucuya öz iç dünyası ilə əlaqə saxlamağa, tənhalıq hisslərini azaltmağa və daxili rahatlıq tapmağa kömək edə bilər.

Şair fərdi və ictimai kimliklərin formalaşmasında və ifadəsində mühüm rol oynayır. Şairlər öz şəxsi təcrübələrini və ictimai müşahidələrini şeir vasitəsilə çatdırmaqla oxucularla ortaq emosional və intellektual zəmin yarada bilirlər.

Dəli şeytan deyir, dənizdən içək

Ormana bir xeyli odun daşıyaq;

Korlar bazarında sataq güzgünü,

Gəl, gedib, karlara nəsə oxuyaq...

Sosial hadisələr, mədəni dəyərlər və tarixi təcrübələr poeziyada əks-səda verir və bununla da kollektiv yaddaşın və şəxsiyyətin qorunmasına kömək edir.

Qış gəlib, payızın xəbəri yoxdu,

Yarpaqlar can atmır xəzəl olmağa.

Masamın üstündə bir dəstə gül var,

Niyə tələsiblər gözəl olmağa?

Bir sözlə, poeziyaya psixoloji baxış bu sənət növünün insan təcrübəsinə necə dərindən nüfuz etdiyini, emosional və koqnitiv proseslərimizə necə təsir etdiyini, fərdi və sosial rifahımıza töhfə verdiyini anlamağa kömək edir. Poeziya təkcə estetik təcrübə təqdim etmir, həm də insan psixologiyasının mürəkkəbliklərini araşdırmaq üçün dəyərli vasitədir. Bunu Ə.Qoşalı baсarmışdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.04.2025)

Pərvanə Məmmədova-Kəlağay, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Güldərən Vəlinin “Səsinə gələrəm” kitabı haqqında

“Məndən nağıl istə, nənəm danışıb,

Yaddaşımda qalıb Simurq quşları...

Məndən şeir umma...

O misraları

Yazır yanağına gözümün yaşı...”

Güldərən Vəlinin “Səsinə gələrəm” kitabıoxucunu dərin duyğulara, vətən həsrətinə və insanın iç dünyasının incəliklərinə aparan poetik bir səyahətdir. Bu kitab, yalnız şeirlər toplusu deyil, həm də, bir qəlbin, bir qadının, bir Vətən aşiqinin sözlərlə toxuduğu duyğular xalçasıdır.

Kitabın hər səhifəsində oxucunu saran isti nəfəs var. Misralarda gah bir ananın laylası, gah vətən oğluna xitab, gah da kövrək bir sevdanın gizli pıçıltısı duyulur. Güldərən Vəli sözün sehrini ürəyindən süzüb, kağıza yazmayıb-yaşayıb, hiss edib, nəfəs kimi verib oxucusuna.

Mənə də “sözə bükülən sevgi”nin bir parçası nəsib oldu-müəllifin ilk kitabından bir nüsxəni sevgi ilə təqdim etməsi mənim üçün böyük dəyərdir. Bu səmimi hədiyyə üçün Güldərən xanıma dərin təşəkkürümü bildirirəm. Onun qəlbindən doğan sətirlər ruhuma yol tapdı. Hər misra bir iz qoydu...Və bu misralar sanki bir qəlbin sükutda hayqırtısıdır:

Töküşdürdüm söz taxçamı,

Açdım sevgimə boxçamı,

Ha becərdim öz bağçamı,

Güllənmədi,

Güllənmədi...

Bu misralarda təkcə bir həyatın deyil, həm də minlərlə oxucunun qırılmış arzuları, solmuş ümidləri, lakin yenə də yaşamağa çalışan könülləri əks olunub.

Təşəkkürlər, Güldərən ana! Sizin sözünüzlə gülümsəyən səhifələr, hiss edilən duyğular var bu kitabda. Vətənin səmasına, torpağın qoxusuna, insanın ruhuna toxunan şeirlər üçün minnətdaram. “Səsinə gələrəm” qoymusunuz kitabınızın adını...

Və doğrudan da, bu səsə gəlməmək mümkün deyil...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.04.2025)

Enver Aykol, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Türkiyə təmsilçisi

Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun və “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının birgə Türk mədəniyyəti ünlülərini Azərbaycanda tanıdaq layihəsində bu gün sizlərə antik fəlsəfə bilicisi, bu sahədə Türkiyənin çox məşhur mütəxəssisi olan C.Cengiz Çeviklə müsahibəni təqdim edirik.

-Kainatın əsas maddəsi (arkhe) nədir sualına Fales "su" cavabını verərkən Anaksimandros "apeiron", Anaksimenes "hava", Heraklit isə "od" cavabını verir. Heraklitin od cavabının arxasında duran simvolik məna nədir? Heraklit digər filosofalardan fərqli olaraq bizə nəyi anlatmaq istəyir?

-Heraklitin ümumiyyətlə hər şeyin oddan gəldiyini və yenə ona qayıdaraq yox olacağını düşündüyünü bilirik. Odu bir element kimi qəbul edib (Cic. Ac. 2.37.118; Lucr. 1.635-6) hər şeyin odla mübadilə edildiyini və Anaksimenesin sonsuz havası kimi fiziki formalaşma və çevrilmənin seyrəkləşmə və sıxləşmə ilə mümkün olduğunu müdafiə etmişdir. Diogenes Laertius 9.7-11-də və başqa yerlərdə xülasə edilən bu fikirlərin arxasında Herakliti digər Presokratiklərdən ayıran hansı məna axtarmalıyıq? Məncə, Herakliti xüsusi edən əsas amil hərəkətliliyin təbiətini xarakterizə edən canlı od fərziyyəsidir. Belə izah etmək istəyirəm: Oda baxdıqda statik deyil, dinamik; ölü deyil, canlı bir şey və ya proses ağlınıza gəlir. Canlılığı təmin edən bədənin ruhu kimi kainatın da odı var, tək fərq odun kainatdakı bütün elementlərə nüfuz etmiş şəkildə mövcud olmasıdır. Beləliklə, Aetna 537-540-a istinadən, fiziki bir zərurət olaraq kainatda heç bir şeyin od qarşısında "məğlubedilməz" və ya "həlledilməz" olmamasıdır. Heraklitdən qalan fraqmentlər diqqətimizi çox zaman kainatdakı canlılıq və hərəkətlilik keyfiyyətinə çəkir, hərəkətsizlik və sakitlik fikri sanki filosofu narahat edir. Bu elə bir fəlsəfi narahatlıqdır ki, Nitsşe "Heraklit varlığı inkar edir." deyə qeyd etmişdir. Pos bığlı filosofun nəzərdə tutduğu, Heraklitin varlığın özündə mövcud olmasından çox onun içində "axdığı" dövri kompozisiyada, yəni hərəkətlilikdə üstləndiyi rola diqqət yetirməsidir. Diog. Oen. Frag. 6-da "Od bir element ola bilməz, çünki məhv edilə bilməz deyil." şəklində bir tənqid var. Bu tənqid odun sönə biləcəyi fərziyyəsinə əsaslanır, lakin bu Heraklitçi fizika kontekstində canlılığın yox olması deməkdir. Mən isə əks oxunuşla (tənqidi təhlil edərək) Herakliti hərəkətlilik fikrinə görə bir "canlılıq filosofu" kimi görürəm. Simvolik mənanın izlərini burada axtarıram.

-Heraklitin demokratiyanı şiddətlə tənqid etməsi və demokratiyaya qarşı aristokratiyanı müdafiə etməsi haqqında nə düşünürsünüz? Bu tənqidlərin əsas nöqtəsi nədir?

-Heraklitin siyasi rejim növü kimi sistemli bir demokratiya tənqidi edib-etmədiyini bilmirik, lakin mətn əsasında dayandığımız fraqmentlərin izi ilə getsək, belə bir filosofun birbaşa belə tənqid etməməsi ağla uyğundur. Çünki Heraklit siyasi rejim məsələsini ələ almamış olsa da (bu mövzuda məlumatımız yoxdur), müxtəlif müasir şərhçilər tərəfindən antidemokratik və ya aristokratik kimi qiymətləndirilən bəzi yanaşmalar sərgiləmişdir. Mən də özümü bu şərhçilərə aid edirəm. Bu, əsərlərimdə və çıxışlarımda dəfələrlə vurğuladığım, Yunan fəlsəfəsinin əvvəldən sona çoxluğun problemli qənaət və hökmlərinə qarşı qaçılmaz olaraq aristokratik xarakter daşıdığı düşüncəsi ilə birlikdə qiymətləndirilməlidir. Həqiqətən də, Fraqmentlər tərcüməmin "Giriş" hissəsində Heraklitin ailəsinin kral mənşəyi ilə çoxluğu təşkil edən avam təbəqəsinə yuxarıdan baxması arasında əlaqə qurmuşam, bir cəmiyyət düşməni ilə üzləşdiyimiz fikrini bir spekulyasiya kimi irəli sürmüşəm. Filosofun həyatı ilə bağlı hekayələrdə qarşımıza çıxan, ona görə Efesoslular arasında ən yaxşı insan olan, ən yaxın dostu Hermodorosun şəhərdən sürgün edilməsi də filosofun cəmiyyətə olan nifrətini artırmış olmalıdır. Bütün Efesosluların intihar edib şəhəri uşaqlara təslim etmələrini istəyən bir filosofla qarşı-qarşıyayıq. (Bax: Diog. Laert. 9.2) Bəs bu onu antidemokratik bir filosof kimi etiketləmək üçün kifayətdirmi? Kifayət etmir, lakin təxrikedici bir mühakimə ilə, "Mənim üçün bir insan ən yaxşıdırsa, o on min nəfərdir." şəklindəki fraqmenti (Theod. Prodr. Epist. 1, s. 1239) onun aristokratik kimliyi ilə əlaqələndirə biləcəyimi deyə bilərəm. Yenə də təkrar etmək faydalıdır: filosofun siyasi rejim məsələsini müzakirə etdiyini deyə bilməsək də, onun "düşünməz və ağılsız" adlandırdığı (Procl. In Alc. I, s.117) çoxluğa və onların dəyər hökmlərinə yanaşmasının "ən yaxşı" (ariston) mənasından hərəkətlə formalaşan "aristokratik" sifətinə uyğun xarakter daşıdığını söyləyə bilərik. Yunan demokratiyasının fəlsəfənin yaranmasına və ya inkişafına töhfə verdiyi iddia edilə bilər, lakin Heraklit nümunəsində olduğu kimi fəlsəfənin ümumi xarakteristikası baxımından, xalqın (demos) rəyinə müraciət etməyi tələb edən siyasi rejim özündə problemlər saxlayır. Xalq öz içindəki ən yaxşı və ya daha yaxşı olan filosofa müraciət edir, filosof xalqa müraciət etməyi tələb etmir, ən azından belə bir tələbi ifadə etmiş Yunan filosof nümunəsi yoxdur.

-Heraklitin fikirlərində Nitsşeni təsirləndirən nöqtə nə idi? Hegeldə də Heraklitin izlərini görmək mümkündürmü?

-Nitsşenin müxtəlif dövrlərdə yazdığı, bir qədər dağınıq qiymətləndirilə bilən fərqli düşüncələri var. Daha erkən dövrə aid olsa da, dərs formatında olduğu üçün "Platonqabağı Filosoflar" başlıqlı mətnindəki Heraklitlə bağlı hissə bizə daha dəqiq bir fikir verə bilər. Pos bığlı filosof bir yerdə Heraklit üçün "Həqiqəti anında özü ilə eyniləşdirərək qürurunu uca bir ehtirasa çevirir... Özündən başqa yalnız dəlilik, illüziya və cəhalət görür" deyir. Nitsşenin sonrakı həyat hekayəsini və fikri inkişafını nəzərə alsaq, Heraklitə bu baxışının güzgüyə baxışa bənzədiyini düşünə bilərik. Bu iddialı bir fikirdir. Lakin Nitsşenin dünyanın həmişə Heraklitə ehtiyac duyduğunu və ya onun həmişə haqlı olduğunu deməsi, Lucy Huskinsonun ifadəsi ilə (Nietzsche and Jung: The Whole Self in the Union of Opposites, 85), Nitsşenin Heraklitdə təminat tapması və başqa bir şeyə ehtiyac hiss etməməsidir. Şəxsi təsirlənmə və ya nümunəlik vəziyyətini aşaraq, Nitsşenin əbədi dönüşündə Heraklitin sonsuz elementlər dövrünün izlərini tapa bilərik; birincisi ikincisinə enerji və gücü bir zərurət kimi əlavə etmiş görünür, amma onsuz da Heraklitin "loqos"unu Nitsşenin əbədi dönüşündəki enerji və gücdən fərqli düşünmürəm. Hegel üzərindəki mümkün Heraklit izləri haqqında heç düşünməmişəm, bu mövzuda oxumamışam, məlumatım yoxdur.

-Heraklit, tanrı anlayışına qarşı necə bir baxışa malikdir, izah edərsiniz?

-Aristotelin Heraklitlə bağlı çatdırdığı bir hekayət var. Heraklitlə tanış olmaq istəyən əcnəbilər yəqin ki, bir məbəddə ona yaxınlaşmışlar, lakin o ocağın yanında istiləşməyə çalışırmış. Filosof onlara içəri girmələrini deyərək "Tanrılar da buradadır." demiş (PA 645a17-21). Bəlkə də odunu nəzərdə tutur? Heraklitin ənənəvi tanrıları və onların yaratdığı sistemi nə dərəcədə qəbul etdiyini bilmirik, lakin bəzi fraqmentlər onun tanrılardan bəzilərinin ənənənin qəbul etdiyi rollarını tanıdığını göstərir. Məsələn, Plut. Pyth. Orac. 21 404D-də Heraklitin tanrı Apollonun Delphidəki falcılıq üsuluna dair bir şərhini oxuyuruq. Ona görə tanrı nə danışır, nə də gizlədir, yalnız işarələr verirmiş. Bu "qaranlıq" kimi təsvir edilməsinə səbəb olan, üstüörtülü üslubu ilə bağlı bir alleqoriya da ola bilər, bilmirik. Həyat hekayəsinin bir yerində Artemis Məbədinə sığındığını da bilirik, amma bu sığınma, Heideggerin şərh etdiyi kimi, tanrıların hüzurunda olma həyəcanı ilə bağlı yaxınlıq yaratma cəhdi deyil. İnziva kimi məbədə çəkilmə kifayət qədər şey deyir, bəlkə də küskün olunan cəmiyyətdən uzaqlaşmanın tanrısal bir tərəfi var. Filosof cəmiyyətdən qaçdığı kimi, cəmiyyətdəki boş dini düşüncələrdən də qaçır. Homeros və Arxilox kimi tanrılarla bağlı nağıllar danışan şairləri bütün yarışlardan uzaqlaşdırmaq istəməsinin səbəbi də budur. Filosofun təbiətdəki prosesləri anlamağa dəvəti, hadisələri bu cür nağılçıların təsvir etdiyi tanrıların qeyri-müntəzəm və ağılsız hərəkətləri ilə izah etmə meylindən uzaqlaşma çağırışıdır.

-Loqos sözü Türk dilinə müxtəlif mənalarda tərcümə edilə bilər. Bəs Heraklitin "loqos" sözünə yüklədiyi məna nədir?

-Mən Fraqmentlər tərcüməmdə (Heraklit, Fraqmentlər, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2019) loqos sözünü olduğu kimi saxladım, başqa bir sözlə əvəz etmədim. Yunancada loqosun çoxlu mənaları var: hesablama, sayma, təxmin etmə, hesab, ölçü, qiymətləndirmə, əlaqə, nisbət, meyar, izah, müddəa, qayda, prinsip, qanun, əsas, düşüncə, səbəb, nitq, ifadə və s. Burada sadaladığımız bütün bu mənalara yaxın olan başqa mənalar da əlavə edilə bilər. Heraklitin fraqmentlərində qarşımıza çıxan və fəlsəfəsinin əsas dayaq nöqtələrindən biri olan loqos anlayışını Türk dilində tək sözlə ifadə etmək çətindir. Buna görə də, mən bu anlayışı tərcümədə olduğu kimi saxlayıb, məzmununu kontekstdən çıxararaq izah etməyi daha faydalı hesab edirəm. Buna görə də tərcüməmin əvvəlindəki "Müqəddimə" yazısında Heraklitin "loqos"unu ətraflı izah etmişəm. Heraklitin "loqos"u hər şeydən əvvəl bir cəmiyyət tənqidi kimi insanların çoxunun eşitmədən əvvəl də, eşitdikdən sonra da anlaya bilmədiyi bir anlayışdır. Filosofa görə çoxluq loqos qarşısında çaşqınlığı sevir və ya ona alışıb. Onun "loqos"u əsasən "kozmik ağıl"dır, hər şeyin nizamlı, bir yerdə və "bir" olmasını təmin edən (bəlkə də tanrısal deyə biləcəyimiz) mexanizmin özüdür. Hippol. Ref. 9.9.1-2, 9.10.8 mənbəli fraqmentdə insanların Birin ayrılıb öz içində uyğunlaşdığını anlamadıqları tənqidi var, sonra isə "Tanrı: Gündüz gecə, qış yay, müharibə sülh..." dialektikası qurulur. Bu dialektika onun "loqos"unun əsas xarakteristikasını xülasə edir. Başqa sözlə, onun "loqos"u ziddiyyətlərin birgə mövcudluğunu, əbədi bir dövrülük içində mümkün edən tanrısal ağıldır. Diog. Laert. 9.7-də Heraklitə istinadən "Bütün yollarını gəzən yenə də ruhun sərhədlərinə çata bilməz. Onun loqosu elə dərin ki..." deyilir. Mənim anladığım, ruhun hərəkətliliyi və canlılığına işarə var. Onun "loqos"u və ya nizamı elə dərin ki, sərhədlərinə çatmaq mümkün deyil. Eyni şeyi kainatdakı loqos üçün də düşünə bilərik, Stoiklərin Heraklitdən hərəkətlə anladıqları loqos da belədir. Kleanthesin məşhur Stoik himnində tanrıya istinadən "onunla idarə edirsən hər şeydə ortaq olan və daha böyük və daha kiçik işıqlara qarışaraq varlığını davam etdirən loqosu" deyilir. Burada loqos həm nizamın özü, həm də onu idarə edən ağıl mənasında başa düşülə bilər. Sextus Empiricusun çatdırdığına görə, Heraklit nəfəs aldıqda tanrısal "loqos"u daxilimizə alaraq ağıllı varlığa çevrildiyimizi düşünmüşdür (Adv. Math. 7.127-34). Burada loqos insanın kainatın tanrısallığını paylaşma vasitəsidir. Fraqmentlərin məhdud məna imkanları səbəbiylə bu cür şərhləri artırmaq mümkündür.

-Fraqmentləri Türk dilinə tərcümə edərkən sizə ən çox çətin gələn cümlə hansı idi?

-Belə bir cümlə xatırlamıram. Ümumiyyətlə tərcümənin özünün məni çətinləşdirdiyini deyə bilərəm.

-Yunan və Latın dillərindən bir çox əsər tərcümə etmisiniz və etməyə də davam edirsiniz. Bəs Türkiyədə fəlsəfəyə olan maraqda artım görürsünüzmü? Fəlsəfə xüsusunda keyfiyyətli oxucu kütləsi varmı?

-Fəlsəfəyə marağın hər gün artdığını görürəm. Marağın artması ilə tərcümə, kitab və məqalələrin sayı da artır. Amator oxucu ilə akademik oxucu arasındakı keyfiyyət fərqinin azaldığı hallara şahid olmuşam. Açığı, fəlsəfənin geniş maraq görməsini böyük uğur və ya xoşbəxtlik mənbəyi kimi qiymətləndirənlərdən deyiləm. Fəlsəfə tarixin heç bir dövründə geniş xalq kütlələrinin rəğbət etdiyi bir sahə olmayıb. Düşünməyə istəyi və vaxtı olan insanların özlərini daha çox həsr etməli olduğu sistemli bir fəaliyyətdən danışırıq. Fəlsəfəyə bənzər düşüncə üsullarına diqqət yetirmək lazımdır. Məncə, burada kəmiyyətdən çox keyfiyyətə diqqət yetirməliyik. Bəzi oxucular (sualınıza görə deyirəm) yazılı əsəriniz vasitəsilə sizi ən dərin fəlsəfi mövzuları müzakirəyə çəkə bilir. Bu, müəllif və ya tərcüməçi kimi sizin qədim fəlsəfə ilə əlaqənizə dinamizm qatır, çünki sizə şərhini çatdıran ikinci bir ağıldan danışırıq. Bir filosofun fikirlərini anlamaq yolunda mətnin şahidi olan oxucu bəzən tələbəniz, bəzən yoldaşınız, bəzən də bələdçiniz olur. Buna görə də oxucuları əsərlər və fikirlər haqqında rəylərini bildirməyə dəvət edirəm.

-Türkiyədəki tərcümə fəaliyyətləri haqqında nə düşünürsünüz? Həm tərcüməçi və nəşriyyat münasibətləri, həm də tərcümə edilən əsərlərin keyfiyyəti baxımından davamlı bir yaxşılaşma müşahidə edirsinizmi?

-Türkiyədə adı qoyulmamış və elmi nəşrlərlə statistikası verilməmiş bir tərcümə qarğaşalığı yaşanır. "Qarğaşalıq" sözünü qəsdən işlədirəm. Alimlər, tərcüməçilər, nəşriyyatlar və oxucular arasında bir "səs-küy, münaqişə" vəziyyəti var. Herakliti üslub baxımından nümunə götürsək, yaşadığımız dövrdəki tərcümə fəaliyyətinin xülasəsi budur: "Tərcümə: Yaxşı-pis, uğurlu-uğursuz." Tərcüməçi və nəşriyyat münasibətləri və tərcümə edilən əsərlərin keyfiyyəti baxımından davamlı bir yaxşılaşmadan danışmaq olarmı? Bəlkə çoxlu nəşrlərə baxaraq müsbət cavab verilə bilər, lakin keyfiyyətli nəşr ehtimalı artır və ya tam əksinə də ola bilər, pis nümunələr digər pis əsərlərin yaranmasını asanlaşdıra bilər. Mən bu mövzuda qəti bir şey deməyin çətin olduğunu düşünürəm. Lakin qədim mətn tərcümələri ilə bağlı müəyyən müşahidələr bildirə bilərəm. Keçmişə nisbətən orijinal dillərdən (Yunanca və Latınca) tərcümə edənlərin sayı artıb, bu dilləri bildiyini iddia edənlər və tərcüməni orijinal mətnlə müqayisə edə bilənlər də. Bu qarğaşalıqda tərcümə keyfiyyətinin deyilsə də, tərcümə haqqında müzakirə və tənqid keyfiyyətinin artdığını düşünə bilərik. Bu pis bir inkişaf deyil. Həmçinin, rəqəmsal dövrdə informasiya imkanlarının artması ilə şəxslərə və qurumlara əsaslanan, "o olmasa bu mətnlər tərcümə edilməz" düşüncəsinin aradan qalxması istiqamətində irəliləyiş var. İndi heç bir əsər və ya ona edilən tənqid toxunulmaz deyil. Qərbdə olduğu kimi mətnləri və fikirləri həzm etdiyimiz qədər keyfiyyətli nəşrlərin sayı artacaq, Aristotel artıq İngiliscə tərcümədən deyil, Yunanca orijinalından tərcümə ediləcək və bu tərcüməni tənqid edənlər də Yunanca biləcək. Bu istiqamətdə irəliləmək akademiya və mədəniyyət dünyamız üçün faydalıdır.

Tərcümeyi-Halı

C. Cengiz Çevik, 1983-cü ildə anadan olub. İstanbul Universitetinin Ədəbiyyat Fakültəsi, Latın Dili və Ədəbiyyatı şöbəsində bakalavr, magistr və doktorluq dərəcələrini tamamlayıb. Müxtəlif universitetlərdə Latın dili dərsləri keçib. Əsas tədqiqat sahəsi qədim ədəbiyyatda siyasət və fəlsəfə arasındakı əlaqədir. Siseronun "Dövlət Haqqında" (De Re Publica) əsəri və "Roma'da Siyasət və Fəlsəfə" adlı kitabların müəllifidir. Akademik məqalələrlə yanaşı, Qədim Dövrlərdən Rönesansa qədər müxtəlif dövrlərdə Qədim Yunan və Latın dillərində yazılmış çoxsaylı əsərləri türk dilinə tərcümə edib. Siseron, Horatsi, Seneka, Epiktet, Tyanalı Apollonios, Kopernik və Luter tərcümə etdiyi müəlliflərdən bəziləridir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.04.2025)