“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Tələbə yaradıcılığı rubrikasında artıq imzası kifayət qədər bəyənilən NDU-nun Filologiya ixtisası üzrə II kurs tələbəsi Fərasət Babazadənin “Bir fincan qəhvə” hekayəsini təqdim edir.

Yenə bir gün yorğunluqla evə qayıtdı. Ayaqqabılarının altı yerə toxunduqca, küçədə əks-səda kimi səssizlik dolaşırdı. Qapını açan kimi tanış bir soyuqluq üzünə vurdu — nə istilik vardı, nə səs, nə də “xoş gəldin” deyən bir nəfəs.

Bu ev bir vaxtlar gülüş dolu idi, indi isə divarlar belə susmağa öyrəşmişdi. Paltosunu çıxarmağa ərinib, birbaşa mətbəxə keçdi. Soyuducunu açdı, amma içindəkilər adama yad gələn xatirələr kimi idi.

Əlləri masanın kənarına toxundu, bir anlıq dayandı. Hə, yenə təkdi. Özünə yemək hazırlamaq istəyi yox idi, çünki doymaq üçün yeməkdən çox, içindəki boşluğu doldurmaq lazım idi. Mətbəxdəki sükut onu bir az da ovurdu. Geri çəkildi, sanki orada qalmaq buxarlanmaq deməkdi. Sadəcə isti qəhvə istəyirdi. Bir fincan qəhvə...

İş otağına keçdi. Köhnə, solğun masa, üstündəki cızıq-cızıq izlər, keçmişdən qalma xatirələr kimi gözə batırdı. Oturdu. Kənarda duran fincana, hazırladığı qəhvəyə baxdı. Əllərini bir-birinə toxunduraraq fikirlərə daldı.

Sonra, qəfil bir səslə susqunluq parçalandı — qapı döyüldü. Bir an nəfəsini tutdu, sanki keçmişdən kimsə çağırmışdı. Yavaşca pərdəyə yaxınlaşdı, ordan kənara baxdı. Həyətdə duran oğlunun dostunu gördü — elə tanış, elə saf bir sima. Qapıya tərəf addımladı. Kreslodan sallanan paltonun ətəkləri zəifcə yelləndi. Qapını açdı. Üzü yüngül bir təbəssümlə işıqlandı:

—    Nə yaxşı gəlmisən, oğlum... Sanki bu səssiz ev bir nəfəs aldı...

Qapının ağzında duran gənc başını bir az aşağı əyib, sanki içəriyə girmək üçün icazə deyil, həm də bir az təsəlli istəyirmiş kimi dilləndi:

—    Neçə gündü Turalla görüşmürəm, gəldim elə onu görüm.

Atanın üzündə əvvəlcə yüngül bir təəccüb dalğalandı, qaşları bir az çatıldı, səsi yumşaqdı, amma içində gizli bir narahatlıqla titrəyirdi:

—    Bəs dərsə gəlmir?

Oğlan çiynini çəkdi, baxışlarını divara dikdi, sonra bir az ehtiyatla dedi:

—    Çox vaxt kitabxanada olur.

Ata bir anlıq duruxdu. Bu cavab ona tanış göründü. Dodaqlarında azacıq, demək olar ki, duyulmayacaq qədər zəif bir təbəssüm doğdu, sonra başını tərpədib dedi:

—    Yaxşı, oğlum, keç içəri.

Oğlan sakit addımlarla içəri keçdi, sanki sükutun içində bir növ ehtiram vardı. Divanda oturanda əllərini dizlərinin üstünə qoydu, barmaqları ilə bir-birini sıxaraq nə isə demək üçün söz axtardı. Nəhayət, ürəyindəki ağırlığı bir nəfəs kimi buraxdı:

—    Tural son günlərdə bir az qəribə rəftar edir. Ancaq kitabxanaya gedir, nələrsə oxuyur, fərqli görünür gözümə.

Atanın baxışları bir anlıq pəncərəyə ilişdi, elə bil orada Turalın dəyişən siması, dəyişən ruhu var idi. Sonra başını azacıq tərpədib yavaş, lakin qərarlı bir səslə dedi:

—    Hə... Bildim sən nəyi deyirsən. İndi danışaram...

Və bu sözləri deyib ağır addımlarla otağına doğru getdi. Onun arxasınca otaqda dərin bir sükut yayılıb divarların arxasındakı sirrə qulaq asırdı.

Ata otaqdan çıxanda sanki özü ilə illərin yüklərini də sürüyürdü. Oğlan divanda oturmuşdu, ancaq artıq otağın havasında qəribə bir gərginlik vardı, sükutun içində danışmaq istəyən köhnə bir hekayə dolaşırdı.

Bir neçə dəqiqə sonra ata geri qayıtdı. Əlində iki fincan vardı, qəhvənin qoxusu otağa yayılmışdı, isti idi, amma içindəki sükunət soyumağa başlamışdı. Fincanlardan birini oğlana uzadaraq, boş fincanı isə əlində tutub yanında oturdu. Nəhayət, boğazını təmizləyib, səsini alçaq, lakin sanki içini yandıran bir tonla sözə başladı:

—    Sizin sinifdə bir oğlan vardı... Sakit uşaq idi... Eşitdiyimə görə sizə heç qarışmırdı. Adı nə idi onun?..

Oğlan gözlərini bir nöqtəyə zilləyib, bir az fikrə getdi, sonra yavaşca cavab verdi:

—    Müəllim... İsmayılı deyirsiz?

Ata başını aşağı salladı. O hərəkətdə nədənsə təsdiq vardı. Səsi bir az titrədi, amma yenə də davam etdi:

—    Hə... İsmayıl idi adı...

 Otağın havası ağırlaşdı, qəhvənin buxarı havaya qarışdıqca, yaddaş da dumanlanırdı...

Ata sözlərini çəkə-çəkə danışırdı. Səsi yorğun idi, yaddaşındakı tozlu vərəqləri çevirirmiş kimi danışmağa davam etdi:

—    İsmayıl dərslərində zəif idi... Bilirsən, elə uşaqlar var ki, dərsə gəlsələr də, fikirləri haralardasa dolaşır... O, çox vaxt çöldə olardı, bəzən tək, bəzən özüylə danışa-danışa...

Oğlan diqqətlə qulaq asırdı. Fincandakı qəhvə soyumağa başlasa da, söhbətin içində bir istilik vardı, unudulmaq üzrə olan bir uşağın hekayəsi canlanırdı. Ata isə səssiz, təmkinli danışırdı, hər söz bir xatirəyə toxunurdu:

—    Bir gün Tural dedi ki, müəllim tapşırıq verib. İkili şəklində. Amma... İsmayıl yaxşı oxumur. Tural əvvəl etiraz edibmiş, amma sonra razılaşıb. Tapşırıq üçün kitabxanaya getməli olublar.

Ata bu nöqtədə durdu. Elə bil bu cümlənin sonrasını demək üçün əvvəlcə öz-özünü inandırmalıydı. Barmaqları fincanın kənarında dolaşdı, baxışları bir nöqtəyə zilləndi, sonra astaca dedi:

—    Elə... hər şey orda başladı.

Bir anlıq sükut çökdü. Atanın səsi daha sonra yenidən qayıtdı, indi daha da yumşalmış, amma içində nəsə qırılmış bir tonla:

—    Tural... İsmayıla kitab aldı.

Beləliklə, İsmayıl sadəcə öz dünyasında yaşamağa başladı. Dostları ilə vaxt keçirmirdi, gülmürdü, əylənmirdi, dərsləri daha pis vəziyyətə gəlmişdi. Çox dəyişmişdi. Atası dedi:

—    Onun yalnızlığı kitab oxumağa başladığı an başladı. Bütün dünya kitabdan çöldəydi, o isə kitabın içində idi.

Sözlər otaqda asılı qaldı. Oğlunun dostu fincanı əlləri arasında fırlada-fırlada bir müddət susdu. Qəhvənin qoxusu yavaşca soyuyan anları xatırladırdı. Baxışları fincanın dibində itib gedəndə düşüncələr də dərinləşdi. Düşündü... düşündü ki, o kitabda nə isə görüb. Orda nə isə tapıb.

Bəlkə bir söz? Bəlkə bir fikir?

Başını qaldırıb müəlliminə baxanda, birdən nəsə dəyişdi. Müəllimi ona fərqli baxırdı. O baxışda nə sərtlik, nə də təəccüb vardı — daha çox bir sükut, bir səssiz etiraf vardı. Sanki deyirdi:

Və elə bu anda...

Qapı döyüldü. İçəri Tural gəldi.

Tural içəri keçəndə otaqda qəribə bir səssizlik vardı. Havanın içində nəsə qalırdı. Bitməmiş bir sual, yarımçıq qoyulmuş bir fikir kimi. O, atasına baxdı, sonra da onun əlində tutduğu boş fincana. Səsi nə sərt, nə də laqeyd idi, amma sanki bir az yorğun:

—    Burda nə edirsiz?

Dostu üzünə baxmadan, sakit səslə dedi:

—    İsmayıl haqqında danışırıq.

Tural sakitcə gəlib yanlarında oturdu. Heç nə demədi, amma baxışlarında bir tanışlıq vardı — elə bil bu söhbətin əvvəldən xəbərçisiymiş kimi. Atası ayağa qalxdı, Turala baxdı, söhbətin onlara aid olduğuna işarə edən baxışla otağına keçdi. Ama çox dərin baxdı... Kompüterinin qarşısına əyləşdi, barmaqları klaviaturada dolaşmağa başladı.

O biri otaqdan isə uşaqların pıçıltılı söhbəti eşidilirdi. Dostu Turaldan soruşdu:

—    İsmayıla nə olub?

Tural cavabı dərhal verdi. Heç tərəddüd etmədən:

—    Heç nə. Elə əvvəlki kimidir.

Amma dostu dayanmadı. Həmin o içində dolaşan sualı dayanmadan soruşdu:

—    Axı müəllim deyir ki...

Bu söz, sanki bir düyünü açdı. Turalın üzündəki ifadə dəyişdi. Gözləri bir nöqtədə dondu. Həmin o an, nələrinsə yerinə oturduğu an idi. Hər şey aydın olurdu, amma nəsə dəyişirdi.

Tural bir anlığa susdu. Baxışlarını dostunun üzündə gəzdirib, dodaqlarını yavaşca araladı. Səsi, sanki içində uzun zaman bükülüb qalmış bir fikri azad edirmiş kimi titrədi:

–        Bəlkə də danışmazdan əvvəl düşünür... “Lazımdırmı? İçində sevgi varmı? Kimisə incidə bilərmi? Ən əsası da səssizliyini pozacaq qədər dəyərlidirmi?

Otaqda qısa bir sükut oldu. Qəhvənin qoxusu havada bir az daha ağırlaşdı. Dostu başını azca yana əydi, baxışları sanki uzaqlardan gəlirdi. Sakitcə dedi:

–        Bəlkə də... danışmağa layiq bir qulaq tapmır?

Bu cümlədən sonra Tural gözlərini masadakı dolu fincana dikdi. Elə bil qəfil bir pəncərə açıldı içində. Atasının bir az əvvəl dediyi hər kəlmə, bir kitab səhifəsi kimi çevrilməyə başladı beynində. Və anladı... Anladı ki, bu sadəcə bir oğlanın kitab sevdası deyilmiş. O, bir dostun hədiyyə etdiyi kitabla susmağa başlamışdı. Və həmin susqunluq, dərslərdəki geriləmədən daha böyük bir dəyişiklik idi. Dostlarının onu necə gördüyünü indi daha aydın anlaya bilirdi – bir anda yoxa çıxan, lakin içində bir aləm yaranan o uşaq.

Həmin vaxt müəllim otağında yazısına davam edirdi. Barmaqları klaviatura üzərində sükutla hərəkət edirdi, amma içindəki sözlər gurultulu idi. Fikirlər qaranlıqdan süzülürdü, yavaşca aydınlaşırdı, cümləyə çevrilirdi. Yazırdı:

“Balığı sudan çıxardır, deyir: ‘boğulurdu, mən xilas etdim.”

Nə bilirsən… bəlkə də sənin boğulduğun yerlərdə başqalarının azadlığı başlayır.

Bəlkə sən qurtuluş adlandırdığın şeyi, o nəfəsin sonu sanırdı.

Hər kəsin havası eyni deyil… hər kəsin dünyası da.”

Müəllim bu sətirləri yazarkən gözlərini bir anlığa ekranın işığından çəkdi. Sanki qapının o tayındakı gənc oğlanlar deyil, bu sətirlər danışırdı.

İllər keçdikcə insan anlayır ki, hər hiss üçün söz gərək deyil. Bəzən gözlərin söylədiyini dillə demək mümkünsüzdür. Elə anlar olur ki, səslər bir divara çarpıb geri dönür, amma sükut birbaşa qəlbə yol tapır. Danışmadan duyulan filmlər var, bir də ürəyi ilə danışan insanlar. Onlar heç nə demədən elə çox şey söyləyirlər ki, səssizlik işıq kimi içini isidir. Bəzən də danışmadan anlayan insanlar var...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.04.2025)

İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

Azərbaycanın qəhrəmanlıq tarixi və memarlıq mədəniyyətinin gözəl nümunələrindən biri də Oğuz rayonunun mərkəzindən 55 km şimal – şərqdə,  Filfilli kəndinin şimalındakı  Surxay xan qalasıdır. Surxayxan qalası (XVIII əsr) Filfillidən piyada təxminən 40 dəqiqəlik məsafədədir. 

Qala düzbucaqlı formada olub, hündür qaya üzərində ucaldılmışdır. Eni bir metrə yaxın, hündürlüyü təxminən 10 m. olan qala divarları qayanın düz uçurumunda bənd edilmişdir. Bildiyimiz kimi, qədim zamanlarda tikilən qalalar böyük hərbi əhəmiyyət daşımışdır. Odur ki, tikildiyi yerlər hərbi nöqteyi-nəzərdən seçilmişdir, hündür, əlçatmaz yerdə qaya başında ucaldılmışdır. Bu xüsusiyyətlər Surxay xan qalasına da aiddir. Qala əsasən çay daşından və kərpic məhlulundan hörülmüşdür. Yalnız qərb hissəsində qoyulmuş giriş qapısı və otaqdan-otağa keçid qapılarının kənar hissələri qıırmızı kərpicdən inşa edilmişdir. Əfsus ki, qalanın divarları bir neçə yerdən dağıdılmışdır.

Üst hissəsindən baxanda aydın olur ki, qala 5 otaqdan ibarət olmuşdur. Otaqların üstü taçbənd formada tamamlanmış, yan divarları isə müdafiə məqsədilə bir metr hündürə qaldırılmışdır.

Bu divarlarda 4 tərəfdən çoxlu mazğal yerləri qöyulmuşdur. Otaqların üstü illər keçdikcə müxtəlif təsirlər nəticəsində uçub içəri tökülmüşdür. Daxili divarların bəzi hissələrinin də uçması nəticəsində ayrı-ayrı otaqlara gedən yolların çoxu kəsilmiş, torpaqla, dolmuşdur.

Bütün müdafiə qalaları kimi, Surxay xan qalasının da gizli yolu olmuşdur. Bu yol adətən mühasirədən çıxmaq, yaxud həmin yol vasitəsilə ətrafla əlaqə yaradarkən düşməni duyuq salmamaq üçün nəzərdə tutulmuşdur. Yeraltı gizli yol Surxay xan qalasında uçurum hissəsindəki divarda qurulmuşdur.

Qalaya yeraltı su kəməri də çəkilmişdir. Bu isə yadellilərin hücumları zamanı əhalinin müdafiə üçün qalaya çəkilməsi və uzun müddət burada yaşamasına dəlalət edir. Qalanın ətrafındakı yaşayış evlərinin xarabalıqları bu gün də qalmaqdadır. Qala ərazisində aparılmış arxeoloji qazıntılar zamanı çoxlu məişətdə istifadə olunan maddi-mədəniyyət nümunələri, o cümlədən Surxay xanın adı yazılmış mis cam tapılmışdır.

Bütün bunlar bir daha sübut edir ki, qala xvıı əsrdə Dağıstan feodalı Surxay xan tərəfindən tikilmişdir. Qala Surxayxanla Nadir xan arasında qanlı döyüşə şahidliq edib. Nadir şahın Dağıstana və Azərbaycana hücumları zamanı dağıldılmışdır.

Bu adda qalaların Göyçay və Şamaxı rayonlarında da olduğu bildirilir. 

Kim bilir bəlkə də Azərbaycan tarixinin qaranlığa düşmüş maraqlı bir səhifəsi, zəncirindən qırılmış halqa məhz bizim bu qalanın tarixi ilə bağlıdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.04.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” siyasi icmalçı Asif Şəfəqqətovun ABŞ prezidentinin  siyasəti barədə yazısını təqdim edir.

Bəli, ABŞ-ın iqtisadi vəziyyəti sürətlə pisləşir. Tramp tarif sanksiyalarından gözlədiyi nəticəni ala bilmir.

ABŞ tarixində prezidentlə FRS sədri arasında indiki səviyyədə açıq didişmə (söyüşmə) olmamışdı. Tramp suverenİstdir, FRS isə əsas qlobalizm institudur; Tramp dövləti, FRS isə transmilli maliyyə şirkətlərini təmsil edir. Buna görə də onların maraqları tam bir-birinin əksinədir. 

Tramp Pauellin istefa verməsini (vaxtından əvvəl vəzifəsindən çıxara bilməz), Pauell 2026-cı il aralıq seçkilərində trampçıların məğlub olmasını istəyir.

Tramp Pauelli "cənab Tormoz, böyük uğursuz və səriştəsiz idiot" adlandırır və onun dərhal istefaya getməli olduğunu bildirir. Pauell isə Trampın siyasətini açıq şəkildə tənqid edir (indiyəcən belə şey olmamışdı) və bu siyasətin müəllifinin dəli və ya axmaq olduğuna eyham vurur.

Tramp mahiyyətcə FRS-i dövlətə (özünə) tabe etmək və dollar çapı maşınını nəzarətinə götürmək, büdcə kəsirini emissiya ilə bağlamaq istəyir. O artıq anlayır ki, bunsuz qlobalistlərə qalib gələ bilməyəcək. Avropa qlobalistlərini də saxlayan FRS-dir. Tramp hətta FRS-in Avropa banklarına nə qədər dollar köçürdüyünü belə bilmir.

Qlobalistlər isə FRS-in dövlətə tabe olmasını heç cür qəbul edə bilməzlər. Onlar bunun baş verməməsi üçün vətəndaş müharibəsinə də gedərlər. Əlbəttə, əgər Trampı neytrallaşdıra bilməsələr. Hər halda Con Kennedini zərərsizləşdirə bildilər.

Amma Kennedi dövründən fərqli olaraq, indi ABŞ-ın maliyyə-iqtisadi vəziyyəti ağırdır, ölkə elitası parçalanıb. Elitadaxili didişmə bu intensivliklə davam edərsə, hətta bu ilin sonunadək ABŞ-da texniki defolt baş verə bilər.

Keçən hər gün ABŞ-ı vətəndaş müharibəsinə yaxınlaşdırır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.04.2025)

Kübra Quliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

"Taleyin qələmi qismət yazanda bir cüt göz yaşına sığınan dua qurudarmış o qələmin mürəkkəbini..." — bu cümlə, həyatın bəzən bizdən çox daha böyük bir planı olduğunu və insanın buna qarşı mübarizəsinin yalnız bir yol olduğunu bildirir. Qismət, çoxlarının inandığına görə, öncədən yazılmış bir tale, bizimlə əlaqəsi olmayan bir güc tərəfindən təyin edilmişdir. Amma bu fikri yalnızca hər şeyin öncədən müəyyən edildiyi bir baxış bucağı kimi qəbul etmək mümkündür. Hər bir insanın həyatı, qismətinə qarşı necə yanaşdığını, necə qəbul etdiyini, ya da necə dəyişdirməyə çalışdığını göstərən bir tarixdir.

Bəzən taleyin qələmi ölümsüz bir yazı kimi görünür, amma insanın ruhu, içindəki güc və iradə bəzən bu yazını dəyişdirmək üçün hərəkətə keçər. Qismət nədir? Bəziləri bu suala belə cavab verir: Qismət, əslində, bizə verdiyi imtahanlar və seçimlərdir. Həyatın qarşısımıza qoyduğu sürprizlərdir. Həm də bəzən onu sevməli, bəzən isə ona qarşı mübarizə aparmalıyıq. Qismətin qarşımıza qoyduğu əngəllər, bəzən illərlə axtardığımız o böyük tapmaca kimi bizi yorur. Amma həyatın hər bir mərhələsində özümüzü tapmağımızın yolu, hər bir sınağı bir addım olaraq qəbul etməkdir.

Əgər biz öz qismətimizi qəbul etmirsə, mübarizəyə başlamaq lazımdır. Mübarizə, yalnız fiziki deyil, daxili bir prosesdir. İnsanın qismətinə qarşı göstərdiyi mübarizə yalnız fiziki səhnədə deyil, ruhunun dərinliklərində baş verir. Mübarizə etməyin və öz yolunu tapmağın yolu yalnızca müvəffəqiyyətə deyil, həm də özünə qarşı dürüstlük və qəbul etməyi gətirir. Bəzən qismətə qarşı durmaq, öz daxili səsimizə qulaq asmaq və fərqli seçimlər etmək anlamına gəlir. İnsanın bu cür mübarizəsi, sonda ona yeni bir başlanğıc, yeni bir həyat verir.

Yalnız bu mübarizə ilə, qismətinin həqiqi mənasını tapmış oluruq. Qismət, bəlkə də, yalnızca bir yazıdır; amma onu necə oxuyacağımızı və necə yaşayacağımızı seçmək bizim əlimizdədir. Qismət bizimlə gələcəkdə qarşılaşacaq hadisələrin yalnızca bir hissəsidir, amma sülh, daxili barış və özümüzlə harmoniya yaratmaq hər zaman bizim yolumuz olacaq.

Qismət nədir? Əslində, o bizə yalnız sınaqlar təqdim edir. Ancaq necə keçəcəyimizi və onlardan necə güclü çıxacağımızı müəyyən etmək bizim əlimizdədir. Sükut və barış içində yaşamaq, həm qismətə qarşı durmaq, həm də ona qəbul etmək, həyatın ən böyük dərslərindən biridir. Bu yol, sonda özümüzlə tam bir harmoniya və dərin bir sükunət gətirir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.04.2025)

 Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portal ilə birgə Türk xalqlarının mədəniyyəti və iris layihəsində bu dəfə sizlərə türk xalqlarının müxtəlif adətlərindən danışacağıq.

Türk xalqları tarixin müxtəlif dövrlərində böyük coğrafiyalara yayılmış, buna baxmayaraq, bir çox ortaq adət-ənənələrini qoruyub saxlamışdır. Xüsusilə toy, yas və adqoyma mərasimləri türk mədəniyyət sistemində mühüm yer tutur və bu adətlərin kökləri qədim türk inançlarına, şamanizmə, islamlaşmadan əvvəlki və sonrakı dövrlərə dayanır.

Adətlərin mənşəyi:

1. Şamanizm və qədim türk inancları:

• Qədim türklərdə təbiət qüvvələrinə, ruhlara inam əsas idi. Toy, yas və adqoyma mərasimləri bu inamın əlamətləri kimi formalaşmışdı.
• Ruhların razı salınması üçün mərasimlərdə xüsusi ayinlər və dualar edilirdi.
• Gök Tanrı inancı (Göy Tanrı) həyatın əsas dövrlərini – doğum, evlilik və ölümü müqəddəs mərhələlər kimi qəbul edirdi.

2. İslamlaşma və yeni elementlərin gəlişi:

• VIII-IX əsrlərdən sonra türk xalqları İslamı qəbul etdikcə, toy, yas və adqoyma mərasimlərinə İslam elementləri (məsələn, Quran oxunması, ad seçərkən dini motivlərə diqqət) daxil oldu.
• Ancaq köhnə türk adətləri yeni dini çərçivədə yenidən yozularaq yaşamağa davam etdi.

Toy adətləri:

Mənşə:

• Toy — ailə qurmaqla yalnız fərdi həyat deyil, həm də tayfa və icma arasında yeni əlaqələrin qurulması demək idi.
• Qədim türklərdə toy eyni zamanda bir siyasi ittifaq vasitəsi (tayfalararası sülh müqaviləsi) kimi də istifadə olunurdu.

Ortaq elementlər:

• Elçilik: Bütün türk xalqlarında (qazax, qırğız, özbək, azərbaycanlı, türkmən) elçi göndərmək ənənədir.
• Başlıq: Qız tərəfə verilən başlıq (bəy pulu) qədim türklərdə icmaya edilən bir töhfə kimi meydana çıxmışdır.
• Toyun kollektivliyi: Toylarda bütün icmanın iştirakı zəruri sayılırdı — toy sadəcə iki şəxsin deyil, iki tayfanın birləşməsi idi.

Nümunələr:

• Azərbaycan: "Elçi düşmək", "qız bəyənmək", "nişan", "xınayaxdı" mərasimləri.
• Qazaxlar: "Qudalar" (qohum olan ailələr) arasında xüsusi münasibətlər sistemi qurulurdu.
• Qırğızlar: "Kyz kaçırıp" (qız qaçırmaq) adəti — bəzi hallarda razılaşılmış formal toy növü.

Yas adətləri:

Mənşə:

• Qədim türklərdə ölüm sadəcə fiziki yox olma deyil, ruhun başqa dünyaya keçməsi kimi başa düşülürdü.
• Ölüm mərasimləri ruhun təhlükəsiz keçidini təmin etmək məqsədi daşıyırdı.

Ortaq elementlər:

• Ağı: Yas mərasimlərində ölən şəxs üçün ağılar söyləmək geniş yayılmışdı.
• At üstündə dəfn: Göytürk dövründə qəhrəmanlar atları ilə birlikdə dəfn olunurdu.
• Qara geyinmək: Yas tutan insanlar qara geyimlərə üstünlük verirdilər.
• Ölü üçün qurban kəsmək: Əcdadların ruhlarına hörmət üçün heyvan qurbanı kəsilirdi.

Nümunələr:

• Azərbaycan: "Üç", "Yeddi", "Qırx" mərasimləri (ölümdən sonra üçüncü, yeddinci və qırxıncı gün dualar).
• Qazaxlar və Qırğızlar: Ölüm ildönümündə geniş yas mərasimləri ("As") keçirirlər.

Adqoyma adətləri:

Mənşə:

• Qədim türklərdə ad insana xarakter və taleyin verilməsi anlamına gəlirdi.
• Ad seçmək çox məsuliyyətli bir iş hesab olunurdu və adın daşıdığı enerji və mənaya çox ciddi yanaşılırdı.

Ortaq elementlər:

• Böyük şəxslərin adını vermək: Qohumlar və əcdadların adları uşaqlara verilməklə onların ruhən qorunacağına inanılırdı.
• Məna yüklü adlar: Adlar tez-tez təbiət hadisələri, heyvanlar, güclü xüsusiyyətlərlə bağlı olurdu (Börü — qurd, Alp — igid, Ayxan — ay və xan).

Nümunələr:

• Azərbaycan: "Adqoyma mərasimi" (adətən uşağın adını baba, nənə və ya din xadimi verir).
• Qazaxlar: Uşağın adını doğuşdan üç gün sonra ağsaqqal verir.
• Özbəklər və Türkmənlər: Adqoymada Quran oxumaq ənənəsi.

Bənzərliklərin səbəbləri:

• Ortaq mədəni kök: Türklərin hamısı Altay mənşəlidir və ortaq şamanistik dünyagörüşü paylaşırlar.
• İslam dini: İslamın qəbulundan sonra bu ortaq köklər İslam elementləri ilə zənginləşdirilib.
• Tarixi və mədəni qarşılıqlı təsir: Orta Asiyadan Anadoluya, Qafqazdan Balkanlara qədər türk tayfalarının qarşılıqlı təsirləri nəticəsində bu adətlər geniş şəkildə oxşarlaşıb.

Nəticə:

 Türk xalqlarının toy, yas və adqoyma adətləri dərin köklərə malik olmaqla yanaşı, bugünkü dövrdə də həm fərdi, həm də ictimai kimliyin formalaşmasında mühüm rol oynayır. İstər qədim şaman ayinlərinin izləri, istərsə də islamlaşmadan sonra əlavə olunmuş dini motivlər, bu mərasimlərin zəngin və rəngarəng mədəniyyət mirası olduğunu göstərir. Türk xalqları arasında bu adətlərin bənzərliyi onların ortaq tarixi yaddaşının və mədəni əlaqələrinin davamlılığının canlı sübutudur.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.04.2025)

Zahirə Cabir, Əməkdar Mədəniyyət İşçisi, AYB-nin üzvü. “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Yaz fəsli özünü yavaş-yavaş göstərməkdə idi. Tumurcuqlardan çıxan balaca yarpaqlar görünməyə başlamışdı. Çəmənlər yaşıllaşır, rəngarəng çiçəklər açırdı. Ümmüxanım bağda çoxlu çiçəklər əkmişdi. Qızılgül, qərənfil, payız gülləri...

Ağacdan-ağaca, koldan-kola qonan rəngarəng kəpənəklər ötüşür, cəh-cəh vuran quşlar yuva tikməyə, bala çıxarmağa hazırlaşırdı. Bağın içində gəzərkən otların iyi, havanın ətri insana ləzzət verirdi. Ana böyürtkən kollarının dibində bitən bənövşəni dərib iylədi. Sonra yenidən iyləyib onu sanki sinəsinə çəkdi. Oğlunun iyləməsi üçün bənövşəni düz burnuna yaxınlaşdırdı:

-Oğlum, bənövşə balaca olmasına baxmayaraq çox ətirlidir. Amma, vaxtilə bənövşə belə balaca olmayıb. Onun haqqında bir əfsanə eşitmişiməm. İstəyirsən danışım?

-Hə, anacan, danış!

- Əfsanəyə görə bənövşə qızılgüllə dostluq edirmiş. Həmişə qızılgül kolunun dibində yaşayır və öz ətri ilə qızılgülü ruhlandırırmış.  Beləcə onlar mehribancasına birlikdə yaşayırmışlar. Bir gün qızılgül koluna bir bülbül qonaq gəlir. Bu gül ona o qədər xoş gəlir ki, ondan ayrılmaq istəmir. Günlərlə onun başına dolanıb açılması üçün xoş nəğmələr oxuyur. Qızılgüllə bülbül o qədər dostlaşırlar ki, bənövşə yaddan çıxır. Bənövşə çox kədərlənir, boynu əyilir, rəngi solur və az müddətdən sonra özü də solub gedir. O vaxtdan bənövşə daha qızılgüllə dost olmur, həmişə otların arasında, kolların dibində bitir. Bax, bizim bənövşə də böyürtkən kollarına pənah gətirib.

Ana gülləri suladı, alaq etdi. Zeynalabdin  bənövşədən birini dərib iylədi, sonra yerə atdı. Başını günəşə sarı boylayan qırmızı qızılgüllərdən birini dərmək istəyirdi ki, tikanı əlinə batdı. Ağrıdan ufuldadı. Ana oğlunun barmağından tikanı çıxardı. Sonra yerdən bağayarpağı dərib tikan batan yerə bağladı:

- Oğlum, gülü lazımsız yerə dərib atmaq olmaz. Onlar da canlıdır. Bizdən inciyərlər. İstəyirəm ki, böyüyəndə harada yaşasan orada gül-çiçəklik yaradasan. Bax, onda xeyirli iş görmüş olarsan. İnsanlar çiçəklərə baxanda sevinər, dərdi, qəmi unudarlar.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.04.20250

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Dünya musiqisində tenorlar ən elit təbəqə hesab edilir, onlar tarixdə qalırlar, elə bu səbəbdən də, tutalım, pop ulduzlar yaddan çıxırlar, tenorlar isə yaddaşlara həkk olunurlar. Elə çağdaş dünyamızın ən ünlü tenorlarını – xüsusən hazırda bir nömrə olan ispan Plasido Dominqonu unutmaqmı olar?

Və bu sırada ünlü italyan tenoru Alessandro Safina da yer alır. Və aprelin 30-u inanılmazlar baş verəcək, Safina Bakıda konsert verəcək.

Heydər Əliyev Sarayının səhnəsində italiyalı tenor Qara Qarayev adına Azərbaycan kamera orkestrinin müşayiəti ilə çıxış edəcək. Konsert zamanı dünya şöhrətli italyan tenoru, ona uğur gətirən yeni kompozisiyalar və bütün sevilən hitlərini ifa edəcək.

Bu ilahi səsə malik ifaçının tərcümeyi-halına baxanda nəyi görürük? Alessandro Safina hələ uşaqlıqda musiqi ilə maraqlanırdı. O, 17 yaşında Florensiyada konservatoriyaya daxil olur və bir neçə ildən sonra  Avropanın ən yaxşı musiqi teatrlarında solistlik edirdi. Safinanı dünya şöhrətli edən unikal bir səs, təbii cazibə və yaradıcı cəsarəti oldu. 

Böyük müvəffəqiyyət Safinaya Hollandiyada gəldi. Insieme a te albomundan olan Luna singlı, 14 həftə ərzində Hollandiyanın hit parad zirvəsində qaldı. Albom özü burada dördlü platinə çevrildi və daha bir neçə onlarla ölkədə buraxıldı. Alessandro dünyaya Sara Braytman, Elton Con, Yuen Makqreqor, Barbara Hendrix, Sumi Ço ilə gözəl duetlər hədiyyə etdi. Və mən əminəm ki, ilahi səslərin sehrinə düşmək üçün elə bu yazını oxuyub bitirən kimi oxucularım YouTube platformasında bu duetləri dinləyəcəklər.

Bundan əlavə, Safina kinoya da çəkilib və Baz Lurmanın "Moulin Rouge"-u da daxil olmaqla, filmlərin soundtrack-lərinin yazılmasında iştirak edib.

Aprelin 30-u Heydər Əliyev Sarayına gəlib onu dinləməməyə melomanlar üçün heç bir səbəb qalmadı məncə.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.04.2025)