Bahara bu şaxta hayandan düşdü?

Çəmənlər saraldı, güllər büzüşdü.

Atıldı dilimdən “qayıt” nidası.

Sən onda küləklər aparan qayıq,

Mənsə tənha qalan həsrət adası. 

                                         N.Kəsəmənli

VARİS:

Mən payızı ona görə sevmirəm ki, o ayrılıq fəslidir. Əksər sevgi ayrılıqları nədənsə məhz payıza təsadüf edir. 

Payız həm də ən sentimental aydır, hissləri ən çox tərpədən, ruhu silkələyən, gözləri ən çox yaşardan aydır.

Məncə, bu ötən payız öz işini tam bitirmədi deyə yazdan bu son günləri borc aldı. 

Termometrdə 2-3 dərəcə kimi hiss edilən 8 dərəcə, şiddətli külək, güclü yağış. Bir dünya qüssə, bir dünya kədər…

Günəşli günlər üçün susqun bir rekviyem…

Amma bu “payızın” o payızdan əsas fərqi də var. Fərq təqvimdəki APREL sözündədir. Bu söz axı NOYABR deyil. Hava nə qədər soyuq olsa da bu söz ipistidir. Ümidlər qədər, arzular qədər. Və bir də sevgi qədər! 

Aprel heç vaxt noyabr kimi sevənləri ayırmaz, ən əsası bax budur!

HARUN SOLTANOV:

Aprel adətən bir barışıqdır. Qışın sərtliyindən yazın həzin yumşaqlığına keçid, sükutdan səsə, bozluqdan yaşılın cingiltisinə.. 

Amma bu dəfə göy üzü öz qərarını dəyişmişdi. Yağış göydən yerə enmirdi, sanki yerə hücum çəkirdi. Hər damla narazılıq kimi düşürdü torpağın sinəsinə. Bu yağışda bahar sükunəti yoxdur. Bir hiddət, bir dağınıqlıq var. Çəmənlərə düşən damcılar nə həyat bəxş edirdi, nə də ümid. Palçıq vardı her tərəfdə, hətta insanların ruhunun ičində belə.

Bakının küləkləri də bu aprel günlərində başqa əsirdi. Axı Bakımın ləqəbi var; "küləklər şəhəri". Artıq bu söz bir coğrafi təsvir deyildi, bir ironiya idi. Sanki şəhərin özü də əsirdi, sanki binaların divarları da bu küləklərin içində titrəyirdi. Külək təkcə saçları qarışdırmırdı, insanalrın düşünclərini də dağıdırdı. Hər burulğan, hər əsinti bir tərəddüd, bir qərarsızlıq, bir içinə qapanmaq hissi gətirirdi..

Bu küləklər bəzən sükunəti boğur, bəzən də sükutu danışdırırdı. Onun səsində elə bil, zamanın özü danışırdı. Keçmişdən qopan fəryadlad, gələcəyin qeyri müəyyən və güvən verməyən pıçıltılarını söyləyirdi qulağlarmıza. Bakı əsrlərini bu küləyə olan müqavimətilə yaşamışdı, inadla dimdik durmuşdu. Amma indi külək də ona-bizə yad idi. Tanımadığımız, bizdən olmayan, şəhərin ruhuna zidd bir nəfəs gəzirdi küçələrimizdə..

Çünki, aprel dəli olub! Başa düşürsünüz? DƏLİ OLUB APREL. Bahar olmalı idi. Amma heç nə öz yerində deyildi. Ağaclar budaqlarını havada yox, sanki suyun altında hərəkət etdirirdi. Quşlar susmuşdu. İnsanlar içərilərə, hətta öz içlərinə çəkilmişdi. Hər şey fərqli idi, biraz qeyri təbii idi. Bəlkə də təbiətin özü artıq insanın ruh halını təsvir edir. Axı biz də sükunəti unutmuşuq.. Biz də fəsilləri çaşdırmırıqmı içimizdə?

Bəlkə də bu şəhər, bu küləklər, bu yağışlar bir aynadır. Aprel ayının yaddan çıxmış şəfqətini, havaların öz mövsumunə etdiyi üsyanı göstərən bir rəsmdir..

MURAD VƏLİXANOV:

Payız həqiqətənmi geri qayıdır? Son iki gündə küləyin möhkəm "əsəbləşməsi", küləyin əsəbləşdiyini görüb onun sakitləşməsi üçün buludun göz yaşı tökməsi… Havanın aprel ayında bu qədər sərt çönməsi fikirlərimi bu cür ifadə etməyə vadar elədi. Havaların düzəldiyini düşünüb vətəninə geri gələn quşlar indi bəlkə də kor-peşman ya yuvalarında yağışın, küləyin qəzəbindən qorunmağa çalışır, ya da  tərk etdiyi ölkələrə geri qayıdır.

Sanki Payız gəlib... İsti, qızmar günlərdən sonra ilıq “payızın” bu ləngərli gəlişi, qədəmlərini asta-asta atması nədənsə, mənə bir əsərdən başqa bir əsərə, yaxud nəzmdən nəsrə keçidi xatırladır. Payızın bu jesti həm həyatımıza, həm də təbiətə dəyişiklik, yenilik gətirir.

KÜBRA QULİYEVA

Baharda başlayan o qəribə payızın səsində yağış da vardı… Səni aparan küləklərin izinə damla-damla qarışan bir kədər yağışı. Hər damla sənin adını deyirdi pəncərəmin şüşəsində. Sanki göy üzünün belə sənə bir həsrəti vardı, sənin yoxluğuna ağlayırdı səssizcə. Mən o yağışın altında səninlə birgə islanmaq istəyirdim, amma indi tək qalıram — və hər damla, içimdəki boşluğu bir az daha dərinləşdirir.

Yağış səssiz deyildi, dostum. O, bizim yarımçıq qalan sözlərimizi deyirdi, sənə çatmayan məktubların sətirlərini. Çəmənlər saralmış, güllər büzüşmüş, amma qəlbimdəki sevda hələ də yaşıl qalmışdı — sənə dair. O yaşıl, indi hər yağışda boğulur, sənə toxuna bilmədikcə bir az daha solur.

Əllərimi göyə açıb səni dilədim — sanki göy üzü bir cavab verəcəkmiş kimi. Amma səssizlikdən başqa heç nə eşitmədim. Qayıtmadın. Sən onda küləklər aparan bir qayıq, mən isə sahilində yağışla ağlayan bir ada. Bu ada hələ də səni gözləyir, səninlə islanmaq üçün bir bahar daha istəyir, sənli bir bahar. Amma bilirəm… artıq hər yazda payız var, hər ümiddə bir az kədər. Çünki sənsiz yaz — yalnız bir mövsüm deyil, bitməyən bir yoxluqdur.

ÜLVİYYƏ ƏBÜLFƏZQIZI:

Günəşin nəfəsi torpağı qışın soyuq sığalından yenicə xilas etmişdi. Torpaq  amansız şaxtadan sonra Günəşin ilıq nəfəsinin mərhəmətini heyranlıqla seyr edirdi və  Günəşə minnətdarlıq üçün ağacları ağ çiçəklərlə bəzədi, ağacların çiçək donu Günəşin çox xoşuna gəlirdi. Hələ yasəmən çiçəkləri torpağın Günəşə sevgisini çatdıran gözəl çaparlar idi.

Bu gözəlliyi, sevgini qısqanan " dəli külək" də vardı.

O, Günəş və torpaq sevgisinə mane olmaq üçün ömür boyu əsməyə hazır idi. Günəşi qara buludlara əsir edib, var gücü ilə buludları topa halına gətirmək niyyətində idi. Beləcə o, niyyətinə çatdı, dayanmadan yağan yağış yenicə açılan çiçəklərə sərtliklə toxunurdu, Günəş əlləri bağlı oturmuşdu, acizləşmişdi. Torpaq onu var gücü ilə səsləsə də, Günəş əsirlikdən qurtula bilmirdi. Torpağın Günəşə olan sevgisindən ciyəri odlanırdı, yağışı içdikcə özünə gəlirdi, yağışı sevgi ilə dərin qatlarına qəbul edirdi. Külək anladı ki, Torpaq və Günəş sevgisini yoxetmə gücündə deyil. Buludlar da yorulmuşdu, küləyin fitnəsi onları da usandırmışdı.

Bir azdan göyqurşağı səmanı yeddi rəngin möcüzəvi sehri ilə ovsunlayacaqdı..

Günəşi örtsə də qara buludlar, 

Yenə Günəş adlı bir qüdrəti var. (Nizami Gəncəvi)

İNCİ MƏMMƏDZADƏ:

Yaz fəsli adətən insanlarda təravət, yenilik və ümid hissi oyadır. Qışın sərtliyindən sonra təbiətin canlanması, ağacların tumurcuqlaması, torpağın oyanması insan ruhuna da bir dirilik gətirir. Ancaq bəzən bu sakit və gözəl mənzərəni qəfil yağan sərt yaz yağışları pozur. Gözlənilmədən göy üzünü qaplayan buludlar, ildırımın səsi və güclü yağış damlaları yazın zərifliyinə sərtlik qatır.

Yaz yağışı fərqlidir – o nə payızın sakit çisəyi, nə də qışın buz kimi dolusudur. O, öz içində həm həyat, həm də təlatüm daşıyır. Bəzən sanki göy üzündə toplanan duyğular bir anda boşalır, yağışla birgə torpağa tökülür. Bu sərt yağışlar torpağı yuyar, təbiəti təmizləyər, çiçəkləri bəzən əyib, bəzən isə daha da qüvvətləndirər. Təbiətin bu sərt anları bizə göstərir ki, həyat təkcə sakitlikdən ibarət deyil; dəyişkənlik də onun bir parçasıdır.

Bu cür yağışlar həm də insana dərs verir. Bəzən həyatda da yaz fəslindəki kimi hər şey yaxşı gedərkən, qəfil çətinliklər ortaya çıxır. Lakin bu çətinliklər keçicidir. Necə ki, sərt yaz yağışı tez keçər və yerini yenidən günəşə buraxar, eləcə də həyatdakı çətin anlar da keçər və arxasınca yenidən ümid doğar.

Yazın sərt yağışı təbiətin bizə verdiyi həm vizual, həm də fəlsəfi bir dərsdir. O, həm gözəllik, həm də sınaq daşıyır, lakin nəticədə yenilənməyə, təmizlənməyə aparır.

NİGAR XANƏLİYEVA:

Aprel… Adı yaz olsa da, özü payız kimi soyuq. Bu ayın yağışı da qəribədir — göydən deyil, sanki içdən yağır. Və onun baxışları… elə bu aprel kimi — nə tam qış, nə də yaza çatan bir istilik.

Nə vaxtsa sığınmaq istədiyim o baxışlar indi üşüdür məni. Gözlərindəki səssizlik bir şaxta kimi içimi dondurur. Nəfəsi yox, amma havası var o baxışların — sərt, üzümə çırpılan, çəmənləri saraldan, gülləri büzüşdürən bir hava.

Nə zamansa bahar deyə inanmışdım ona — içimi isidən, ruhumu oyadan. Amma indi anlayıram ki, o da bir küləkmiş. Gözlənilmədən gələn, heç bir xəbər vermədən gedən. “Qayıt” deməyə dəyməyəcək qədər qərarlı bir gediş…

Sən onda küləklər aparan qayıq idin. Baxışlarınla belə uzaqlaşdın məndən. Gözlərin danışmır artıq — danışsa da, mənim dilimlə deyil.

Mən isə tənha qalmışam… İçimdə səssiz həsrət adası, üstü aprel yağışı ilə islanmış. Və hər damla, sənin baxışlarını xatırladır — sərt, soyuq və geri dönməyəcək qədər uzaq…

İMRAN VERDİYEV:

Təbiət də insana oxşayır. O da bəzən mənim kimi, yazında payız yaşayır.

ZƏHRA ALLAHVERDİYEVA:

Yaz günüydü, amma göy üzü başqa cür danışırdı. Bir qaranlıq göy gurultusu şəhəri titrətdi. Yağış elə bil uşaq kimi ağlayırdı. Hər damla torpağa bir xəbər gətirirdi: “Bu gün yaz yoxdu.”

Küçələr dəli bir selin izinə çevrildi. İnsanlar pəncərələrin arxasında, təbiətin qəzəbinə tamaşa edirdi. Çətirlər aciz, ayaqqabılar yorğun, yollar isə susdurulmuşdu. Quşlar səssizcə sığınıb gözləyirdi – bu qeyri-adi yaz gününün sonunu.

Bu, sadəcə yağış deyildi – bu, yazın öz dilində yazdığı bir məktub idi. Və həmin məktubun sonunda yalnız bir cümlə yazılmışdı: "Hər fəsildə günəş olmur."

Ağaclar gül açanda bir mərdimazar yağış-külək olmasa, olmazdı...

İLHAMƏ MƏHƏMMƏDQIZI:

Sənin xəyalına bürünmüş, sonsuz, ülvi arzularla döyünmüş, sevgi nəğmələrinin dalğalarıyla düşüncələr sahilinə çatmış, qəmi-kədəri atmış qəlbimin pıçıltıyla son sözü sənə budur: Ayaz gətirən bu yazın sazağında, qərib axşamında soyuq baxışınla olma bulud, üşüyən qəlbimi ovut, demə mənə: "Məni unut, məni unut".

AYNUR İSMAYILOVA:

Mən isə payızı sevirəm. Çünki o başqadır. Heç bir fəslə bənzəmir, ancaq hər fəsildən bir iz daşıyır. Bir payız qoxusuyla məlhəm tapır yaralar. İndi payız fəsli deyil, ancaq havada payız qoxusu var. Sanki keçmişdən gələrək bizə bir şeylər pıçıldayır. Bəlkə yarım qalmış arzuların səsi gəlir bu qoxudan. Bəlkə də, baş tutmamış görüşləri xatırladır bu qoxu. Bir küçə, bir yarpaq, bir rüzgar və yağış ilə payızın xatirələri yenidən səhnəyə çıxır. Mənim üçün bu dəyişim sadəcə xatirələri oyatdı içimdə. Küləklə birlikdə keçmişdən nəsə gəlib toxundu mənə. Və düşündüm ki, hər şey yolunda kimi göründüyü zaman belə, bu yol həqiqətən doğrudurmu?

HARUN SOLTANOV:

Mənsə deyirəm ki, Aprel  noyabrın səsini daşıyır. Və hər leysan yuyulmamış bir vicdanın üstündə qaynayır. Külək sadəcə ağacları əymir, xatirələri də silkələyir. Əgər bir şəhər küləkdən doğulubsa, onun insanları da əsənlərə bənzəyir. Heç vaxt yerində durmaz, heç vaxt tam bağışlamaz..

Bəzən təbiət belə ikrahla gülər... İnsanlar kimi. Dodağı təbəssüm, içi tüstü. Səsi bahar amma ruhu buz..

Hər fəsil sadəcə bir haldır. Dəyişən, keçici bir hal. İnsan haldan hala düşməkçün yaradılmyıb ki. Sadəcə dərk etmək lazımdır ki, biz də bu təbiətin özüyük. Dəyişməkçün yaradılmasaq belə bu bizim yaradılışımızda var. Yəni, qismən də olsa bu dəyişiklik az da olsa daxilimizdə olan "mən"də var..

Təbiətin heç kimə və heç nəyə borcu yoxdu. Sadəcə biz hər şeyə gecikmişik..

İndi sən de. Kim kimə məzar olacağ? Biz təbiətə, yoxsa təbiət bizə?

Bu adlar yalnız kağız üzərində yazıla bilər. Čünki gerçəkdə adların mənası yox, səssizliyi var..

Təbiət heç kəsə heç nə vəd etməz məncə. Çünki o bizi eşitməz. Biz onu seyr edərik, lakin o bizə baxmaz. Yaz fəsli əgər içimizi isitmirsə, deməli o yaz deyil.

Aprel sükutun tərs üzü, əksidir. Baxırsan ki, gül açır. Münasibətlər kimi. Amma sual yaranır: O gül yaşamaq üçünmü açır, yoxsa ölmək üçünmu?

NAİL ZEYNİYEV:

Külək də bir tərəfdən, yağış da bir tərəfdən,

Küsmə, qurbanın olum, bağışla bir tərəfdən.

Bağışla, bu qış səni tək qoydum, soyuq oldu,

Ümidlərim böyüdü, yelkənli qayıq oldu.

Sənə doğru yol aldı xəyallarım, amalım,

Eşqə aşina oldum, yüksəldikcə kamalım.

Könül quşum göylərə pərvazlanmaq istədi,

Xəzər coşdu, qaynadı, alovlanmaq istədi.

Bahar gəldi, çəmənlər oyandı, çiçək açdı,

Bax, bu bağçamızdakı ilk boy atan ağacdı.

Onun pöhrələrindən sənə çələng hörmüşəm,

Daha şeir yazmasam, bil, dərdindən ölmüşəm...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(17.04.2025)

Əli Çağla, “Ədəbiyyat və incəsənət”, Güney Azərbaycan təmsilçisi

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun təşkilati  dəstəyi ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalında həyata keçirilən “Güney Azərbaycan Ədəbiyyatının təbliği” layihəsində bu gün sizlərə Süməyyə Xanməhəmmədinin şeirləritəqdim ediləcək.

Son bir ildə böyük oxucu auditoriyası toplayan və hər iki Azərbaycanda sevilərək izlənən layihəmiz davam edir. 

1.

Bu mənəm

Əlində bir çamadan yolçuluq

Üz-gözü palçıqlı qaranlığa bulaşan!

Bu mənəm...

Gözlərimin dibinə qədər

Çalır pəltək bir yazını Şopen əllərim

Ucalır səssizliyim.

İstədiyim qədər dayanır

İstəmədiyim qədər yola düşür məndən öncə bu mən!..

Yaşadıqca ölür məndə bir şey

Otururam səsimin önündə

Duymur məni heç...

Çizir Pikasso əllərin

Saçlarımın buruq-buruq yollarını...

Dar-düdük bir geyim çəkirəm beynimin əyninə...

Makyajlanır kitablarımdakı qadınlar.

Üşüyürəm damı, divarı darıxmalarımı...

Bağrıma basdığım soyuq tavanları sanki

Yalnız düşüncələrimiz öpə biləcəklər bir-birlərini...

2.

Bir kürə fırladır başımı

Qara dəliklərin içinə!

Nəslimi kökləyirəm

Bir əsri oyandırıb

Paltosunu

Çəliyini götürüb

Gözlüyünü taxıram

Olmayan qızımın gəlincikləri ilə

İçimi çantaya töküb

Dünyanın bütün erkəkləri ilə qaçıram bu şəhərdən!

Məndən sonra

Olursa...

Sadəcə

Balaca bir devrim olur!..

3.

Və...

Gedir taksi

Gündüzü

Qırmızı çıraqdan sovuşur!

Boş bir qadın...

Tüstülədir şəhəri külqabı dibində!

Gecənin boğazından

Sallanır külək

Saçlarını

Uçurtma uçurdur!

Gedir taksi

Ağrıyır boylu bir kişini

Şüşələr dodağını əmir

Dəsmal çəkir gözlərinə

Fallarını heç zaman almadığı uşaqlar!

Yol gedir caddə

Saralır matikləri

Bir boş qadın

Kortaj olur insandan

Tikələnir gözləri

Önəmli deyil qanı

Pozitiv yoxsa neqativ!

Eşit ölçüdə

Bulunur dodaqları!

4.

Ləhləyir çərçivəmdə gözlərin

Çeynəyib uduram yolları

Qapanırıq

Sadəcə ortamızda bir körpə qanayır

Barmaqlarının üzülməsini görmədən!

Pozuruq oyuncaqlarının

Pozlu qadının!

Heç belə şaşırmadan!

Yuxularına qatırıq ölüm dadını

Geyinirik döyüş paltarlarına

Dördüncü dünya savaşında!

Heç belə vecimizə almadan

Qafamızı gəmiririk!

Qapımızdakı itin heykəli pozulur

Səni

Hər gün başqa bir dekorda tamsındığında

Söküb dağıdır bizi

Və səni düyünlədiyim buxçanı!

5.

Yolları başımdan asıram

Kimisə gövdəmi soruşur

Barmaqlarımın üzərində yeriyir.

Uşaqlarımı məndə doğan

Qarğanmış bir peyğəmbərlə

Yel küçələri özü ilə aparır

Sözcüklərimin dekorası pozulduğundan qar yağır...

Mən isə doqquz aylığının yanında

Sabah üçün şal ilə papaq toxuyuram.

Özümü taxçadan götürüb

Ən uşaqyana qadının əli ilə

Qarın bumu üstündə rəsimlənirəm

Oğlumun doğulması ilə su olan,

Küçənin başındakı qar adamı sayaq...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(17.04.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

İqlim dəyişiklikləri və ekoloji problemlər, bu günümüzün ən önəmli qlobal məsələlərindən biridir. Bu məsələlər, yer üzündəki təbii sistemlərin pozulması və insanların həyatına olan təsirləri ilə bağlı geniş müzakirələrə səbəb olur. İqlim dəyişikliyi, ekosistemlərə və insanların həyatına ciddi təsir göstərə biləcək bir problemdir və bu məsələnin həlli çox vaxt sürətli və birgə fəaliyyət tələb edir.

İqlim Dəyişiklikləri:

İqlim dəyişiklikləri, yerin atmosferindəki uzunmüddətli dəyişiklikləri və bu dəyişikliklərin planetin ekosisteminə və həyat şərtlərinə təsirini ifadə edir. Bu dəyişikliklərin əsas səbəbi insan fəaliyyətidir, xüsusilə sənayeləşmə və fosil yanacaqların (neft, kömür, təbii qaz) yandırılması ilə bağlı emissiyalardır.

1. Qlobal istiləşmə:

Qlobal istiləşmə, planetin orta temperaturunun artmasını nəzərdə tutur. Bu proses, atmosferə buraxılan qazlar (karbon dioksid, metan, nitrojen oksidləri və s.) nəticəsində istilik enerjisinin tutulmasına səbəb olur. Bu, iqlim şərtlərinin dəyişməsinə və təbii fəlakətlərin artmasına yol açır.

2. Qlobal istiləşmənin təsirləri:

*Buzlaqların əriməsi və dəniz səviyyəsinin qalxması:*

Yüksələn temperatur nəticəsində, qütb bölgələrindəki buzlaqlar və dağ buzları əriməyə başlayır. Bu, dəniz səviyyəsinin yüksəlməsinə və sahil bölgələrindəki ərazilərin su altında qalmasına səbəb olur.

*Ekstremal hava hadisələri:*

Qlobal istiləşmə, tropik fırtınaların, qasırğaların, quraqlıqların, sel və digər ekstremal hava hadisələrinin artmasına səbəb olur.

*Əkinçilik və su təchizatı:*

Quraqlıqlar və iqlim dəyişiklikləri nəticəsində suyun təchizatı və əkinçilik sahələri əhəmiyyətli dərəcədə təsirlənir. Bu, qida təhlükəsizliyinə və kənd təsərrüfatına ciddi təsir edir.

Ekoloji Problemlər:

İqlim dəyişikliklərinin gətirdiyi ekoloji problemlər, təbiətə və insan həyatına birbaşa təsir göstərir. İnsan fəaliyyəti ekosistemləri təhdid edir, biyoçeşidliliyi azaldır və ekosistem xidmətlərini zəiflədir.

*1. Çirklənmə:*

*Hava çirkliliyi:*

Sənaye fəaliyyəti, nəqliyyat vasitələrinin istifadəsi və enerji istehsalı nəticəsində havada zəhərli maddələr (karbon monoksid, azot oksidləri, kükürd dioksid və s.) yığılır. Bu çirkləndirici maddələr yalnız sağlamlıq problemləri yaratmır, həm də iqlim dəyişikliyinə təsir edir.

*Su çirkliliyi:*

Kimyəvi maddələrin və plastiklərin su hövzələrinə atılması, su təchizatı üçün həyati əhəmiyyətə malik olan təbii resursları çirkləndirir.

*Torpaq çirkliliyi:*

Kimyəvi gübrələr, pestisidlər və sənaye tullantıları torpağı çirkləndirir və bu da bitkilərin və heyvanların sağ qalmasına təhlükə yaradır.

*2. Biyoçeşidlik itkisi:*

İqlim dəyişiklikləri və ekosistemlərin pozulması nəticəsində, bir çox növün həyat mühiti itir, bu da onların yox olmasına gətirib çıxarır. Təbii ekosistemlərdəki biyoçeşidlik, insanların qida zəncirindəki rolunu oynayır və ekosistemlərin davamlılığını təmin edir.

*3. Meşələrin kəsilməsi:*

Meşələr, karbon dioksidi udmaq və oksigen istehsal etmək baxımından vacibdir. Ancaq meşələrin kəsilməsi, əkinçilik və şəhərsalma səbəbiylə meşə sahələrinin azalması, ekosistemi ciddi şəkildə təhdid edir.

*4. Su ehtiyatlarının azalması:*

Artan əhali və sənayeləşmə nəticəsində təbii su ehtiyatları azalır. İqlim dəyişiklikləri ilə bağlı quraqlıqlar və suyun qeyri-bərabər paylanması su təchizatını çətinləşdirir.

İqlim Dəyişiklikləri və Ekoloji Problemlərin Qarşısının Alınması:

*1. Fosil Yanacaqların Azaldılması:*

Fosil yanacaqların istifadəsinin azaldılması və təmiz enerji mənbələrinin istifadəsinin artırılması. Günəş enerjisi, külək enerjisi və hidrogen kimi bərpa olunan enerji mənbələri bu sahədə mühüm addımlar atmağa kömək edir.

*2. Yaşıl İnfrastruktur:*

Yaşıl şəhərlər və şəhərsalma layihələri təbiətə uyğun inkişafı təşviq edir. Bu, həm də karbon emissiyalarını azaldır və təbii ekosistemləri qoruyur.

*3. Meşəçilik və Bərpa:*

Meşələrin qorunması və bərpası, atmosferdən karbon dioksidi udmaq üçün vacib bir yanaşmadır. Ağaçların əkilməsi və ya mövcud meşələrin qorunması həm iqlim dəyişikliklərinə, həm də ekosistemlərə müsbət təsir edir.

*4. Təkrar İstifadə və Geri Dönüşüm:*

Plastiklər və digər tullantıların təkrar istifadəsi və geri dönüştürülməsi, çirklənmənin qarşısını almağa kömək edir. Bu, həmçinin təbii resursların israfını azaldır.

*5. Beynəlxalq Sazişlər və Kooperasiya:*

Qlobal səviyyədə iqlim dəyişiklikləri ilə mübarizə üçün beynəlxalq əməkdaşlıq önəmlidir. Paris İqlim Razılaşması kimi sazişlər, ölkələrə iqlim dəyişiklikləri ilə mübarizədə qarşılıqlı məsuliyyət götürməyə imkan verir.

_İqlim Dəyişiklikləri və Ekoloji Problemlərlə Mübarizədə Hər Kəsin Rolu:_

*Fərdi səviyyədə:*

Hər kəs gündəlik həyatında enerji təchizatını optimallaşdırmaq, təkrar istifadə etmək, tullantıları azaltmaq və təmiz enerji mənbələrinə keçid etməklə iqlim dəyişikliyinə qarşı mübarizəyə qatılmağa kömək edə bilər.

*Sosial və siyasi səviyyədə:*

Hökumətlər və beynəlxalq təşkilatlar iqlim dəyişikliklərinin qarşısını almaq üçün qanunvericilik və siyasətlər tətbiq etməli, təmiz enerji investisiyalarını dəstəkləməlidir.

İqlim dəyişikliyi və ekoloji problemlərlə bağlı mübarizə, qlobal səviyyədə çoxşaxəli və uzunmüddətli bir yanaşma tələb edir. Bu mövzuda hər bir fərdin və təşkilatın fəaliyyətləri çox önəmlidir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(17.04.2025)

Hacı Abbas Əli oğlu Bağırov, provizor-həkim, Tibb üzrə fəlsəfə doktoru. Qələbə Tibb Mərkəzi MMC-nin direktoru. “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün. 

Nərimanlı kəndini şərəfləndirən ziyalı şəxsiyyətlərdən biri 17 aprel 1962-ci ildə Bakı şəhərində dünyaya göz açan  Elşən Qurbanovdur. Professor Elşən Qurbanov dünyanın nüfuzlu dairələrində tanınmış böyük azərbaycanlı alimdir. 

O, Azərbaycan, İnqilis, Rus dillərini mükəmməl; Türk, Yapon dillərini yüksək səviyyədə bilir. 1979-1984-cu ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin Fizika fakültəsində Magistr dərəcəsi, 1986-1990-cı ildə Sankt Peterburq Dövlət Texniki Universitetində “Neft və Qaz Qurğularının hidrodinamikası, layihələndirməsi və tikintisi” üzrə Fəlsəfə Doktoru (Ph.D.) dərəcəsi almışdır. 1994-1996-cı ildə Yaponiyanın Tsukuba Universitetinin, Sosial və İqtisadi Planlaşdırma fakultəsində “Beynəlxalq Müştərək Müəssisələrin və Multi-Milli Korporasiyaların İdarəolunması” üzrə xüsusi proqramın Fəlsəfə Magistri (Yaponiyanın MBA uyğunluğu) dərəcəsi almağa müvəffəq olmuşdur. 

1996-1998-ci ildə Tsukuba Universitetin (Yaponiya) “İdarəetmə Elmləri və Sosial Siyasət” İnstitutunda “Yapon şirkətlərinin qeyri müəyyən bazarlarda investisiyaları”-nı araşdıraraq doktorluq dərəcəsini müdafiə edib. Yaponiyada elmi işi müdafiə etmiş ilk Azərbaycan vətəndaşı olaraq, 1998-ci ilin fevral ayında Tokio şəhərində Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevlə görüş zamanı onun doktorluq işi Ümummilli Liderə Yaponiya rəsmi nümayəndələri tərəfindən  şəxsən təqdim olunaraq yüksək səviyyədə təqdir edilmişdir. 

2011-- 2013-cü illərdə London İqtisadiyyət Məktəbində (London School of Economics) “Beynəlxalq İqtisadiyyat və Xarici Siyasət” mövzusunda Böyük Britaniyanın Diplomatları üçün Xüsusi Proqramın məzunudur. 

Professor Elşən Mahmud oğlu Qurbanovun əmək fəaliyyəti çoxşaxəlidir və dünyanın harasında olursa olsun, Azərbaycan adına ucalıq gətirən lahiyələrin müəllifi və icraçısı kimi şöhrət qazanmışdır. 1983-cü ildən Dövlət Neft Şirkətinin Layihə institunda Neft və Qaz qurğularının rəqəmsal layihələşdirilməsi departamentində mühəndislikdən başlayıb, SOCAR-da işlədiyi müddətdə Azəri-Çiraq-Günəşli layihəsinin İqtisadi əsaslandırılmasının koordinatoru olmaqla bərabər Xarici İnvestisiyalar İdarəsinin Marketing və Kontraktlar Departamentinin Müdir müavini işləmişdir.

1998-ci ildən İTOCHU Korporasiyasının Azərbaycanda Nümayəndəsinin müavini, sonra isə Yapon Azərbaycan Neft Əməliyyət Şirkətinin (JAOC) STƏM, Əməliyyatlar, Dövlət və İctimaiyyətlə Əlaqələr üzrə Baş Koordinatoru olmuşdur. 2005-ci ildən AZPROMO-nun İxrac üzrə direktoru, AZPROMO-nun Qazaxıstanda Nümayəndəliyin rəhbəri, sonra isə 2010-cu ildən Alternativ və Bərpaolunan Enerji Mənbələri üzrə Dövlət Agentliyinin “Strateji İnkişaf və İnvestisiya Layihələri” departamentinin müdiri olub. 

2011-ci ildən Azərbaycanda Böyük Britaniya Səfirliyinin Enerji Sektoru və İqtisadi məsələlər üzrə baş müşaviri olaraq Böyük Britaniyanın maliyyə qurumları ilə əlaqələr, iri miqyaslı layihələrin inkişafı və Dövlət orqanları ilə əlaqələr üzrə məsul şəxs olub. 2013-cü ildən Şotlandiyanın Ariot Vott Universiteti və Baki Ali Neft Məktəbinin professoru olaraq “Neftkimya sektorunda Biznesin və Layihələrin idarəolunması və İnkişafı”, “Neft Sektorunun İqtisadiyyatı və Layihələrinin İnkişafı” və “Strateji İdarəetmə” mövzularında aparıcı lektor olub.

2015-ci ildən özəl sektorda Maşınqayırma, Mühəndislik və Kənd təsərrüfatı sahələrində innovativ və Hi-Tech layihələrinin maliyyələşdirilməsi və inkişafına rəhbərlik edib. 2018-ci ildən Azərbaycan Respublikası Kiçik və Orta Biznesin İnkişafı Agentliyinin İdarə Heyəti Sədrinin müşaviri vəzifəsinə təyin edilmişdir. 2020-ci ilin Yanvarından Biznesin İnkişafında Rahat Güvənli Əməkdaşlıq – BİRGƏ investisiya şirkətinin Baş Direktoru olmuşdur. 2020-ci ilin Sentyabrından Azərbacan Memarlıq və İnşaat Universitetinin Biznesin İqtisadiyyatı və Menecment kafedrasının, sonra isə Layihələrin İdarə olunması kafedrasının professorudur.  Dünya Bankı, BMT İnkişaf Programı və Avropa İttifaqının və yerli qrant əsaslı təhsil və təlim, energetika, emal və sairə bu kimi sektorlarda bir sıra layihələrin iştirakçısı və rəhbəri olub.

2013-cü ildən mütəmadi olaraq Bakı Ali Neft Məktəbi, Heriot Watt Universiteti, Jeneva Biznes Məktəbi, Qərb Universiteti dəvət olunmuş professor və Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universitetinin Biznesin İqtisadiyyatı və Menecment kafedrasının professoru vəzifəsində işləyib. Dörd Magistr və bir Doktorantın elmi rəhbəridir. Respublika televiziyasının bir sıra kanallarında iqtisadiyyat, energetika, alternativ enerji və beynəlxalq əlaqələr üzrə aparıcı şərhçidir. Yaponiyada təhsil almış Azərbaycanlı məzunların assosiasiyasının təsisçisi və uzun müddət sədri olub. İtisadiyyat, Biznes, İdarəetmə, Maliyyə, Birbaşa İnvestisiyalar, Alternativ və bərpa olunan enerji, Neft və Qaz və yeni texnologiyalar sahələrdə yetmişdən artıq elmi məqalələr, məruzələr, rəsmi və məxfi hesabatların və üç kitabın müəllifidir. Beynəlxalq Neft Mühəndisləri (SPE) cəmiyyətinin üzvüdür.

Birinci Qarabağ Müharibəsi  başlayan zaman Elşən Qurbanov da bir çox vətənpərvər insanlar kimi könüllü olaraq Vətən uğrunda döyüşlərdə iştirak etmişdir. Birinci Qarabağ müharibəsi veteranıdır. Ailəlidir. 3 övladı var.

Bu cür şəxsiyyətlər Azərbaycanın adını uca edənlərdir deyə onlar barədə cəmiyyət yetərincə məlumatlanmalıdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(17.04.2025)

İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

Oğuz rayonunun ərazisi tarixi abidələrlə yanaşı, təbii abidələrlə də zəngindir.  Rayon uca dağları, dərin dərələri, sıx meşələri, təbii qoruq və kolluqları, şirin sulu çayları, şəlalələri, qayaları, zəngin bitki örtüyünə malik subalp və alp çəmənləri, təbii mağara və kahaları ilə də turistləri cəlb edir.

Belə təbii mağaralardan biri də Baş Daşağıl kəndinin girişində, Uluçayın qərb tərəfində, nəhəng qayaların altında yaranmış təbii “Uğan” mağarasıdır. Uğan mağarası ibtidai insanların ilk sığınacaq yerlərindən sayılır. Turistlərin ən çox maraq göstərdiyi məkanlardan biridir Uğan mağarası.

 “Uğan” toponiminin mənası haqqında maraqlı fikirlər vardır. Xalq etomologiyasına və bəzi tədqiqatçıların fikrinə görə "Uğ" və ya "ağ" Günəşi simvolizə edir.  Digər ehtimala görə isə "uğultu”, qulağa gələn sürəkli səs mənasındadır. Bəzi türk dilli xalqlarda isə "uğan-oğan" sülh tanrısının adıdır.

Tədqiqatçıların çoxu isə “uğan” sözünü “Tanrı” kimi izah edirlər. Rus tədqiqatçısıA.K.Borovkov XV əsrdə yaşamış Tali İmaninin əsərindəki "uğan" sözünü "tanrı" kimi tərcümə etmişdir. Tədqiqatçı Pava -de-Kurteyl 1870-ci ildə Parisdə çap olunan əsərində, Fətəli şah Qacar "Kitabi-lüğəti-ətrakiyə" əsərində "uğan" ifadəsini "tanrı" kimi mənalandırmışlar. Qədim türk dilli abidələrin görkəmli tədqiqatçısı Radlov "uğan" sözünün uyğur və cağatay mənşəli olub "tanrı” anlamında işləndiyini qeyd etmişdir. Mirəli Seyidov XI əsrdə yaşamış Yusif Balasaqunlunun "Kutadqu bilik", XIII-XIV əsrlərdə yaşamış Əl- Xarəzminin "Məhəbbətnamə" və Abdullah-əl Qütbinin "Xosrov və Şirin" əsərlərində "uğan" ifadəsinin "tanrı" mənasında işlənildiyini bildirir. Türkoloq A.Zayonçikovski də Abdullah əl-Qütbinin adı çəkilən əsərindəki sözlərin lüğətini hazırlayarkən "uğan" sözünü "tanrı” kimi tərcümə etmişdir. P.M. Melioranski 1900-cü ildə Peterburqda nəşr etdirdiyi "Arabskiy filoloq o turetskom yazıke" əsərində XIV əsr müəllifi ibn Mühənnanın əsərlərində rast gəlinən "uğan" sözünün də "tanrı" mənasında işlənildiyi göstərilmişdir. 

Lakin sonralar türk dillərində "uğan" sözü əvvəlki mənasını itirmiş və tədricən tanrının sifətlərindən, keyfiyyətlərindən birinə çevrilmişdir.  

 Dilçi-alim, filologiya elmləri doktoruİ.Cəfərsoy “Türk dillərində teonim və etnonimlər” (2010) adlı əsərində yazır: “Uğan Xəzər nəsillərindən biridir. Xəzər xaqanı Yusif Kür Tuba (Kordova) xəlifəsinin vəziri milliyyətcə yevrey olan Xasday ibn-Şafruta məktubunda yazır ki, Uğan Xəzər nəslidir. Onların qalası, silahlı qüvvələri var. Qədim mənbələrdə Ukan adlandırılan uğanlar Troya dövründə Anadoluda yaşayırdılar. Bu barədə er.əv.18-ci əsrə aid Xett mixiyazılı mətnlərində bilgilər vardır. Həmin mətnlər Türkiyənin Boğaz köy muzeyində saxlanır. Uğanlar xettlərlə, daha sonra yunanlarla vuruşa-vuruşa Anadoludan Albaniyaya köçdülər. Albaniya tarixinin anti-türk tərcüməçiləri Uğan etnonimini Oqen kimi oxuyurlar. Onlardan fərqlı olaraq akademik Meşşanınov yazır ki, o xalqın adı Ukan olmuşdur. Ərəblər Albaniyanı tutanda uğanlar onlara tabe olmadılar, Qafqaz dağlarının o üzünə köçüb özlərilə eyni kökdən olan Xəzər xaqanlarına qoşuldular. Uğan teonim mənşəli etnonimdir, yəni o, əvvəlcə tanrı adı olmuş, sonra etnik ada çevrilmişdir. Mahmud Kaşğari yazır ki, türklər qadir allah nidasının sinonimi kimi Ukan Tenqri ifadəsini işlədirlər. Uğan kəndləri, qalaları dağılıb yer üzündən silinmiş, yalnız Oğuz bölgəsində Uğan mağarası qalmışdır”.

Bir sıra tədqiqatçılar "onqon" (totem) sözünü də "uğan"la (Allahla) əlaqələndirirlər. Mirəli Seyidov, İ.N.Berezin, D.K.Zelenin, İ.Əbdülqadir onqonla "uğan" ifadələrinin eyni kökdən olduğunu qeyd edirlər. Həmin mağara ilə bağlı görkəmli folklorşünas Sədnik Paşayev tərəfindən qeydə alınmış əfsanə yuxarıda irəli sürülən mülahizələrin inandırıcı olmasını daha da gücləndirir. Həmin əfsanəyə görə Oğuz rayonunun Baş Daşağıl kəndi yaxınlığında yerləşən dağdakı mağarada nəhəng bir çöl atı yaşayırmış. Kəhərsiz yaşayan bu at mağaranın qabağındakı qara qayaya sürtünər, yeddi ildən sonra biri gecə, biri də gündüz rəngində bir cüt qulun doğarmış. Mirəli Seyidovun fikrincə, bu əfsanə başdan-başa mifik təsəvvürlərlə, əski inamla bağlıdır. Mifik təsəvvürlərə görə daş bala verir, dölləndirirdi. Qədim zamanlarda türk xalqlarında atın önəmli olduğunu nəzərə alsaq, yol tanrısının nəhəng çöl atı şəklində onqon kimi qəbul edilməsi heç də təəccüblü olmamalıdır.

Həmçinin əfsanəvi atın dağdakı mağarada yaşaması dağa inamla səsləşir. “Türk xaqlarında belə bir inam varmış ki, qəhrəmanların atları Günəşdən gəlir. Onda bu nəhəng, əfsanəvi çöl atı da Günəşlə bağlı ola bilər. Çöl atının qara qayadan dölləşməsi daşa inamla səsləşir. Əski təsəvvürdə belə bir inam varmış ki, daş uşaq verir, dölləndirir. Nəhayət, əfsanədə Günəşlə bağlı atın gündüz və gecə rəngində qulun doğması məsələsinə qalanda göstərildi ki, at Günəşdən gəlib. Elə bu inama görə də at gecə və gündüz rəngində bala verirmiş. Sözsüz ki, balaların gecə (qara), gündüz (ağ) rəngində olması ilə xalq günəşin gecə-gündüz yaratmasını göz qarşısına gətirmiş və beləliklə də əksliklər, dual təşkilat quruluşu qanunlarını da vermişdir. Bəllidir ki, gecə-gündüz, qara-ağ dual təşkilat və əksliklər anlayışı ilə sıx bağlıdır”.

Bu mağara barədə daha geniş yazmaq olardı. Amma yaxşısı budur ki, gəlib öz gözlərinizlə görün! Çünki görməyə dəyər!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(17.04.2025)

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Mehriban, sadə, təkəbbürdən uzaq adamdır. İnsanlara sevgiylə yanaşmağı, diqqət göstərməyi bacarır. Axırıncı dəfə onunla Şuşada görüşmüşdük. Yüz ilin dostları kimi bir-birimizdən hal-əhval tutub ayrıldıq. Amma çoxdandır ki, yollarımız kəsişmir...

“Mən mətbuat xidmətinə rəhbər təyin olunanda bəziləri deyib ki, biz onu tanımırıq. Bəli, bu mümkündür. Çünki nə mənim onları tanımaq, nə də onların məni tanımaq kimi borcumuz yoxdur. Təklif etmişəm ki, gəlin oturaq, tanış olaq. Çalışıram ki, hər kəslə münasibətlərimi yüksək səviyyədə qurum. Məndən əvvəl bu vəzifədə çalışan adam hər kəslə dost olan adam idi. O, bu dünyadan düşmən qazanmayıb getdi. Mən də çalışıram işimi dostluq konteksti üzərində qurum. Hazırda narazı insanlarla hansı layihələr üzərindən çalışmalı olmağın yollarını axtarıram. İstəyirəm birgə əməkdaşlıq edərək, dostluq münasibəti yaradım. Yəni barışdırıcı mövqe tutmaq istəyirəm...”- söyləyir.

O, 17 aprel 1980-ci ildə anadan olub. 1997-ci ildən mətbuatdadır. Müxtəlif qəzetlərdə müxtəlif vəzifələrdə işləyib. Qəzetdə şöbə müdiri də olub, redaktor, baş redaktor vəzifələrində də çalışıb. Şair və jurnalistdir. 2001-ci ildə işıq üzü görən ilk kitabı "O dünyaya məktublar" adlanır. Ümumilikdə beşdən çox kitabın, eləcə də beşə yaxın şeirlər audio kitabının müəllifidir. "Aşk olsun" adlı türkcə şeirlər kitabı 2017-ci ildə Türkiyədə, "The World Smells Love" şeirlər kitabı isə 2021-ci ildə ingilis dilində nəşr olunub. 2010-cu ildən hər il 5 iyun tarixində keçirilən Şairlər Günü layihəsinin ideya müəllifi və təşkilatçısıdır. Hazırda Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin mətbuat xidmətinə rəhbərlik edir...

Deyir ki:- “Ağdam deyəndə mənim yarımçıq qalmış arzularım, orada qoyub gəldiyim uşaqlığım yadıma düşür. Ən çox xatırladığım, məzəli də olsa, uşaqlıq sevgim, bir də başıma yağan qəlpələr, gözümün önündə alışıb-yanan evlərdir. Birinci sinfə gedəndə yüzə qədər sayıb beş almağım, müəllimimin alnımdan öpməyi, sevdiyim iki qızın arasında qalmağım- hamısı yadımdadır. İki qızı bəyənmişdim, bilmirdim ki, hansını sevim. Sonra gözümün qabağında alışıb-yanan Ağdam passajını xatırlayıram. İndi hansısa ticarət mərkəzinin təmtəraqlı açılış mərasimini görəndə mənə gülməli gəlir. Çünki Ağdamda olan ticarət mərkəzi heç bir yerdə yox idi. Ağdam çox imkanlı bir bölgə idi...”

Sovet hökuməti dağılandan sonra ölkəmizdə fəaliyyət göstərən kitab mağazalarının hamısının təyinatını dəyişdirib müxtəlif obyektlərə çevirdilər. Kitab oxuyanların sayı kəskin azaldı. Nə ictimai nəqliyyatda, nə parklarda, demək olar ki, heç yerdə əlində kitab tutub oxuyanlara rast gəlmirdik. Yarıcırılmış kitabları ancaq zibil qutularında, ağacdibində və s. yerlərdə görmək olardı. Doğrudur, tələbələr texniki kitabları mütaliə edirdilər, amma kitabxanalarda bədii kitabları isə toz basırdı. Bir sözlə, kitab urvatdan düşmüşdü. Sevindirici haldır ki, bir sıra soydaşlarımızın hesabına kitab oxumaq ənənəsi yenidən bərpa olmağa başlayıb. Həmin soydaşlarımızdan biri də haqqında söhbət açdığım Xəyal Rzadır. Bəli, onun təşkil etdiyi Türk Dünyası Ədəbiyyat və Kitab Festivalı məhz bu nəcib işə xidmət göstərir. Doğrudur, həftəboyu davam edən bu tədbirlərdə Bakı əhalisinin az bir hissəsi iştirak edir, amma necə deyərlər, başlanğıc olduğu üçün buna da şükür etmək lazımdır. İnanın ki, ötən otuz ildə Azərbaycanda kitaba bu qədər dəyər verilməyib...

Ümumiyyətlə, Xəyal Rzanın fəaliyyəti çox rəngarəngdir. Onun haqqında çox danışmaq olar. Bir şair kimi qələmə aldığı onlarla gözəl poeziya nümunələri var. Bir jurnalist kimi isə karyerası uğurlu olub. Bir vaxtlar 8 səhifə həcmində, həftədə 4 dəfə, 20 min tirajla çap olunan “Sensasiya” qəzeti onun əsas meydanına çevrilib. O, bu qəzetdə “O dünyaya məktublar” başlığı altında dərc olunan yazıları vasitəsilə məşhurlaşıb. Və sözügedən qəzetdə müxbir vəzifəsindən başlayaraq, baş redaktora qədər yüksələ bilib...

...Bəli, Xəyal Rza xəyalları gerçəkləşdirən adamlardandır...

Bu gün - aprelin 17-si Xəyal bəyin 45 yaşı tamam olur. Onu bu münasibətlə təbrik edir, yaradıcılıq uğurları arzulayırıq...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(17.04.2025)

Nemət Tahir, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qarabağ təmsilçisi

Qarabağ torpağının yaddaşını, müharibəsini yaşadan, tarixini lentə alan və gələcək nəsillərə ötürən insanlardan biri də Şakir Məmmədovdur. Onun yaratdığı "Arxiv Tv Qarabağ" kanalı, təkcə bir media platforması deyil, həm də bir xalqın keçmişinə olan sevgi və ehtiramın təcəssümüdür.​

Şakir Məmmədovun arxivindən bəhs edən videolar Qarabağ və Ağdamın keçmişini əks etdirən qiymətli görüntülərlə doludur. 1990-cı illərdən bu günə qədər toplanan materiallar Qarabağ bölgəsinin tarixini əks etdirir.​ "Arxiv Tv Qarabağ" kanalında yayımlanan görüntülərdə bölgənin mədəniyyətini, adət-ənənələrini və gündəlik həyatını, müharibə dövrünün çətinliyini görə bilərik.​ Şakir Məmmədov həm media sahəsində, həm də sosial şəbəkələrdə də fəallığı ilə seçilir. Onun Facebook səhifəsində də Qarabağ və Ağdamla bağlı arxiv materialları paylaşılır.​ Bu kanal  Qarabağın tarixini, mədəniyyətini və insanlarını gələcək nəsillərə çatdırmaq üçün əvəzsiz bir mənbədir.

Şakir Məmmədovun əməyi, təkcə bir jurnalistin işi yox, həm də bir vətənpərvərin missiyasıdır.​ Qarabağın hər daşı, hər ağacı, hər insanı bu arxivdə öz yerini tapır. Bu, bütün Azərbaycanın yaddaşıdır.​ Şakir Məmmədovun yaratdığı bu arxiv, gələcək nəsillər üçün bir xəzinədir. Onun əməyi, tariximizin unudulmaması və gələcək nəsillərə ötürülməsi üçün əvəzsizdir.​ "Arxiv Tv Qarabağ" kanalı media platforması olmaqla yanaşı, bir xalqın yaddaşının qoruyucusudur. Bu kanal Qarabağın keçmişini, bu gününü və gələcəyini birləşdirən bir körpüdür. Onun yaratdığı arxiv, gələcək nəsillər üçün bir xəzinədir.​
Şakir Məmmədovla müsahibəni sizə təqdim edirəm.

-Salam, Şakir əmi, zəhmət olmasa, özünüz haqqında oxucularımıza məlumat verin.

 -Mən-Şakir Məmmədov 1966-cı ildə may ayının 13-də Ağdam rayonunun Qiyaslı kəndində anadan olmuşam. Qiyaslı kənd tam orta məktəbinin 10-cu sinfini 1983-cü ildə bitirb, Gəncə Kənd Təsərrüfatı İnstitutuna daxil olmuşam, 1988-ci ildə həmin ali məktəbi bitirmişəm. elə həmin ildə Ağdam Şampan zavodunda işə başlamışam. 1989-cu ildə ailə qurmuşam. 1993-cü ildən məlum səbəblərdən Bakıda yaşamışam. 1994-cü ildən 2006-cı ilə kimi Azərbaycan Televiziyasının Qarabağ üzrə xüsusi teleoperatoru olmuşam. 2006-cı ildən 2011-ci ilə kimi C. Naxçıvanski adına Hərbi liseydə operator işləmişəm. 2011-ci ildən isə bu günə kimi müxtəlif istiqamətlərdə şəxsi repartyor fəaliyyəti ilə məşğulam. Ailəliyəm, iki övladım, 1 nəvəm var.  Hal-hazırda “Arxiv Tv Qarabağ” youtube kanalının rəhbəriyəm.

-Çox gözəl,  necə oldu ki, videooperator olmağa qərar verdiniz, kəndimizin tədbirlərini, sonra isə Qarabağ döyüşlərini çəkməyə başladınız ? Çünki biz bilirik ki, keçən əsrin sonlarında Azərbaycanda videokamera hər adamda olmurdu. Məsələn, Ağdamda bir neçə şəxsdə var idi, biri də siz idiniz.

-Deməli, 1989-cu ildə bizim toyumuzda video çəkiliş oldu. Həmin vaxtdan mənim videokameraya böyük marağım yarandı. Atam rəhmətlik də mənim həvəsimi görüb videokamera almaq üçün mənə maddi dəstək oldu. Ondan sonra öz kəndimizdə, Ağdamda tanıyanlar, xəbəri olanlar məni el şənliklərinə, ad günlərinə çağırırdı. İnan səmimiyyətimə, o qədər həvəsim var idi ki, əksər tədbirləri ödənişsiz çəkirdim ki, bu sənəti öyrənim. Hətta kaseti də özüm alırdım.
Bildiyimiz kimi, 1988-ci ildən başlayan Qarabağda erməni separatizmi 1990-ci illərdə artıq müharibəyə çevrildi. Mən də hər bir qarabağlı kimi könüllü silaha sarıldım. Ağdamda Şirin Mirzəyev tərəfindən yaradılmış Qiyaslı könüllü batalyonunda döyüşlərə qatıldım. Onu da deyim ki, Şirin Mirzəyevin yaratdığı bu batalyonu müasir Azərbaycan tarixində ilk nizami ordu hesab etmək olar. Mənim əsas silahım kameram idi. O igidlərin arzularını, igidliyini, şücaətini lentə alırdım.

-Bəli, elə növbəti sualım da bu istiqamətdədir: Ən yadda qalan çəkilişləriniz haqqında bizə danışa bilərsinizmi?

-1991-ci ildə Ağdamın Qiyaslı kəndində 20 Yanvar hadisələrinin 1-ci ilini yad etmək üçün tədbir keçirilirdi. Rayon rəhbərliyi də iştirak edirdi. Qiyaslı məscidində ehsan verildi. Şəhidlərimiz yad edildi. Mənim ilk çəkilişim idi. Bu tarixi anlar idi.. İkinci ən yadda qalan çəkilişim Şahbulaqda rəhmətlik polkovnik-leytenant Şirin  Mirzəyevin bizim Qiyaslı rotası ilə görüşə gəlməsi idi. Yaxşı ki, bunu çəkmişəm.7 dəqiqə 20 saniyəlik kadrlar çox dəyərlidir. 1992-ci ildə Şirin Mirzəyev şəhid oldu, yuxarıdan qərar verildi ki, onun  yaratdığı könüllü batalyon ləğv edilsin. Bu zaman mən və silah yoldaşlarım buna etiraz etdik. Dedik ki, biz indiyə kimi bir manat maaş almamışıq və öz torpağımız üçün vuruşuruq. Yenə təmənnasız vuruşmağa hazırıq. Bu mənim çəkilişlərimdə də var. Düzdür, həmin vaxt ləğv etmədilər. Amma üstündən bir neçə ay keçəndən sonra könüllü batalyon ləğv edildi. Allahverdi Bağırov, Canpolad Rzayev və digərləri şəhid oldu. Ağdamın vuran qollarını bir-bir kəsdilər və Ağdam işğal olundu…(gözləri dolur, qəhərdən danışa bilmir).
Ağdamla bağlı son çəkilişim oldu. 21 iyulda Ağdamın Şampan zavodunu ermənilər vurdular. Ora təhlükəli olsa da, çəkiliş etdim. 1993-cü ilin iyunundan sonra Bərdədə yerləşdik, çox ümidli idik ki, tezliklə qayıdacağıq. Amma 30 il gözləməli olduq. Həmin vaxt Bərdədə yerləşən qaçqınlar üçün çadır düşərgələrini çəkdim. Ergi kəndində Milli Qəhərəman İbad Hüseynovun və kəşfiyyat dəstəsinin tarixi çəkilişini etdim. İbadgil 5 qardaşdır və hamısı Qarabağ müharibəsində can qoyublar. Sonra həmin çəkilişi İbadın özünə də təqdim etdim. Sonra Bakıya getdim, Ağası Hun ilə Azərbaycan Televiziyasına getdik. Orada Allahverdi Əsədovla görüşdük. İş elə gətirdi ki, Az.TV-nin Qarabağ üzrə xüsusi teleoperatoru oldum. 1994-cü ildə mart ayı əks həmlə əməliyyatı olmalı idi. Həmin vaxt döyüşdən əvvəl həmin hərbçiləri çəkdim. Bu da tarixi anlar idi. Onlardan şəhid olanlar oldu, son görüntülərini və danışıqlarını mən çəkdim. (yenə danışa bilmir, qəhərlənir). Ruhları şad olsun. Ən yadda qalan çəkilişlərdən biri də 1994-cü ildə mart ayının 14-də Ağdamın Kökəltmə deyilən ərazisində baş verdi. Əraziyə getdik, mövqeylərimizi çəkdik. Bizimkilər əks hücuma keçmişdilər. Tank və toplardan düşmənə atəş açılırdı. Bir neçə yaralını çəkdim. Onların içində özü Qarabağ qazisi, qardaşı birinci Qarabağ müharibəsində itkin düşmüş, oğlu isə 2020-ci ildə Murovdağ istiqamətində şəhid olmuş Mehman Göyüşov da var idi. Bundan sonra  düşmənin atdığı mərmi  düz bizim durduğumuz yerə düşdü. Bu zaman qəlpə rəhmətlik Cabiri ağır yaraladı. Əslində kameranı yerə qoyub ona kömək etmək istədim. Amma yoldaşlar çox idi. Həm də ölümcül yara idi. Özümdə güc tapıb onun şəhid olma anını lentə ala bildim. Bu, Qarabağ müharibələri tarixindən təkrar olmunmayan səhnə idi. Mən bir qəhrəmanın həyat və şəhidlik arasındakı məsafəsini çəkə bilmişdim…(yenə qəhər boğur, gözləri dolur.)

-Allah şəhidlərimizə rəhmət eləsin! Elə bil an olubmu ki, fikirləşmisiniz ki, bu çox tarixi və vacib anlardır, bunu lentə alım, amma çəkə bilməmisiniz?

-Çox sağ olun, çox yaxşı sualdır. Ümumiyytlə, 12 iyun- 23 iyul 1993-cü il tarixiləri Ağdam uğurundə qızğın döyüşlərin getdiyi bir vaxtlardır. 22 iyulda şəhər işğal olunur. Uzundərə istiqamətindən Bərdəyə sarı gedirik.Yol boyu insan axını, top, mərmi səsləri, uşaq qışqırtısı, qadınların fəryadı, şəhər yanır… (qəhərlənir….) Həmişə də kamera yanımda olur. Nə qədər cəhd elədim ki, çəkiliş edim, sanki qollarım qırılmışdı, özümdə deyildim, edə bilmədim. Maşını saxlayıb dikə çıxdım. Bu xalqımın başına gətirilən müsibəti, yanan doğma şəhərimi çəkə bilmədim…

-Çox ağırdır… Şakir əmi , 3 il özünüz döyüşmüsünüz, 15 ilə yaxın isə hərbi repartyor olmusunuz. Çəkilişlər zamanı ən çox sizi təəccübləndirən, təsir edən  nə olub?

-Qardaş oğlu, ürəyimi oxuyursan, bunu deməliyəm. Çox məqamlar olubdur. Birini deyim, 1994-cü ilin may ayının 12-də atəşkəs elan edildi. Bir müddət sonra ermənilər atəşkəsi bütün cəbhəboyu pozmuşdu. Bu zaman biz səfirliklərin nümayəndələri ilə cəhbə xəttinə getdik. Goranboyun Tatqarayoyunlu kəndi istiqamətində ordumuzun mövqeylərində olduq. Bu zaman erməni postu  ilə çox yaxın idik. Müşahidə və çəkiliş  zamanı bir leytenant gəlib girdi mənimlə düşmən postunun arasına və mənə dedi ki, siz kamera çəkirsiniz, sizi vurarlar. Təsəvvür edirsiniz, bizim necə qeyrətli oğullarımız var? Öz-özümə dedim ki, İlahi, dünyanın harasında bu cür ordu var? Öz vətəndaşını qorumaq üçün ona canını sipər edən oğullar, vallah, hər millətdə olmur. Bizim 1-ci Qarabağ müharibəsində də bu cür oğullarımız çox idi. Təəssüf ki, vahid komandanlıq olmadı. Yoxsa biz nə bu qədər itki verərdik, nə də torpaqlarımız işğal olunardı.

-Şakir əmi, necə oldu ki, “Arxiv Tv Qarabağ” youtube kanalını yaratmaq qərarına gəldiniz?

-Hə, deməli, videokasetlər uzun müddət qalanda görüntülər öz effektini itirir. Biz hər dəfə Ağdamın işğal günlərində Bakıda Şəhidlər xiyabanına yığışırdıq. Yoldaşlara müraciət etdik. Diskə köçürdük. İnsanlar məndən özlərinin və doğmalarının görüntülərini  istəyirdilər. Köçürüb verirdim. Bir daha səmimi deyim, mən bu işləri təmənnasız etmişəm. Sonra fikirləşdim ki, bu videoları həm qorumaq üçün, həm də təkcə Azərbaycandan yox, xaricdən olanların da baxması üçün youtube kanalını yaratdım. Əlimdəki videoları ora yerləşdirdim, böyük səs-küyə səbəb oldu. Hətta bəzi videolara 1 milyon baxış var. Bu məni xoşbəxt edir.

Kanalı linkini sizinlə bölüşürük: https://www.youtube.com/c/ArxivTvQaraba%C4%9F

-Çox şükür bu günə, Qarabağımız, Ağdamımız 2020-ci ildə azad oldu. 30 ildən sonra Ağdama ayaq basmaq, orada yenidən çəkiliş etmək necə hissdir? Zəhmət olmasa, təsüratlarınızı bizimlə bölüşün.

-Çox şükür, 2021-ci ilin sentyabrında Mirzəyevçilərlə (Şirin Mirzəyevin könüllü dəstəsində olanlar özünü belə adlandırır), şəhid polkovnik Raquf Orucovun həyat yoldaşı, bacımız Sevinc xanımın, Şirin Mirzəyevin həyat yoldaşı Flora anamızın  iştirakı ilə 30 nəfərlə Ağdama getdik. 836 nömrəli hərbi hissənin yaradıldığı yerə getməli idik. Əlmədədli kəndindəki Peşə məktəbinə getdik. Bərdədən başladım çəkməyə, həm də izah etməyə... Yol boyu, sevinc, qürurur, kədər, fərəh və s. dünyada elə bir hiss yox idi ki, mən o hissi yaşamayım… Ağdamın şəhidlər xiyabanına gəldik. Dəhşətə gəldim. Goreşənlər bütün şəhidlərin qəbirlərini eşmişdilər…(Kədərdən səsi batır, gözləri yaşarır). Qiyaslı və Ağdam məscidində olduq, ziyarət edib qayıtdıq… O torpaqlar uğrunda şəhid olanlar, torpağın həsrəti ilə bu dünyada köçənlər gəldilər gözümün qabağın... Çox şükür ki, qiasası aldıq, xarabalıq da olsa, şəhid şəhərimizə-Ağdamımıza qovuşduq. Mənə bu günləri görmək qismət oldu.

-Şakir əmi, vaxt ayırıb xatirələrinizi bölüşdüyünüz üçün təşəkkür edirəm. Son olaraq, indiki fəaliyyətiniz haqqında danışın və arzularınızı dilə gətiririn.

-Qardaş oğlu, yaradıcı adamlar kövrək olur. Mən sizə təşəkkür edirəm ki, vaxt ayırıb gəldiniz. Bilirisniz, keçmişi hamı danışmalıdır ki, gələcək nəslin xəbəri olsun. Həm döyüşçülər, həm mülki şahidlər, həm bizim kimi reportyorlar öz gördüklərini, eşitdiklərini, etdikləri danışmalıdır ki, biz sayıq olaq. Biz qalib gəlmişik, amma müharibə bitməyib, düşmən yatmayıbdır. İndi mən şəhidlərimizin anım günlərinin çəkilişlərini edirəm. 1-ci Qarabağ müharibəsi qaziləri ilə Vətən müharibəsi qazilərinin görüşlərini təşkil edirik. Bu zamana da mən çəkilişlər edirəm. Sağ olsun, Şamil Əbilov və digər qazi qardaşımız, bu işdə bizə dəstək olur. Rayon rəhbəri, cənab  Vaqif Həsənov da çox sağ olsun, bu işdə bizə həm mənəvi, həm də maddi dəstək olan şəxsdir. Qiyaslı və digər kəndlərdən çəkilişlər edirəm…  Bilirsən, qardaş oğlu, Dünən bu gün üçün, bu gün isə sabah üçün tarxidir! Bu tarixi lentə almalıyıq ki, gələcək nəsilə miras qalsın. Unutmayaq, unutsaq, yenə bu müsibətlər başımza gələcək. Ən böyük arzum budur ki, Qarabağdakı kəndlərlə yanaşı, qəbiristanlıqlar, gorgahlarımız bərpa olunsun. Yurd yeri o zaman doğmalaşır ki, orada sənin əzizlərin uyuyur. Onları ziyarət edə bilirsən. Buna görə, insanlarımız kəndlərə gedəndə gedib təmənnasız çəkiliş edirəm. Qoy mənim də gələcək qarşısında bir xidmətim olsun. Mən belə düşünürəm, belə yanaşıram: “Yaşadanlar yaşayacaqdır!”

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(17.04.2025)

Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının birgə Türk dünyasından izlər layihəsindəyik. Bu gün Mahmud Kaşğaridən və onun “Divanü Lüğat-it-Türk” əsərindən danışacağıq.

Mahmud Kaşğari XI əsrdə yaşamış böyük türkoloq və leksikoqrafdır. Onun “Divanü Lüğat-it-Türk” əsəri, türk dillərinin zənginliyini və müxtəlifliyini əks etdirən ilk ensiklopedik lüğətdir. Əsərdə yalnız dilçilik deyil, həm də coğrafiya, etnoqrafiya və mədəniyyət sahələrində dəyərli məlumatlar yer alır. Bu məqalədə, Kaşğarinin əsərindəki coğrafi təsvirlərin və xəritənin müasir coğrafiya və etnoqrafiya ilə müqayisəli təhlili aparılacaq.

 “Divanü Lüğat-it-Türk”də coğrafi təsvirlər və xəritə

 Kaşğari əsərində türklərin yaşadığı əraziləri və bu ərazilərdəki tayfaları ətraflı şəkildə təsvir etmişdir. Əsərdə yer alan xəritə, türklərin yaşadığı bölgələri göstərən ilk türk mənşəli coğrafi xəritədir. Bu xəritədə Balasaqun şəhəri mərkəz olaraq göstərilmiş və ətrafında müxtəlif türk tayfalarının yerləşdiyi ərazilər təsvir olunmuşdur.

  Müasir coğrafiya ilə müqayisə

 Kaşğarinin xəritəsində və təsvirlərində yer alan bölgələr, müasir coğrafiya ilə müqayisə edildikdə, bəzi fərqliliklər müşahidə olunur. Məsələn, Kaşğari, türklərin yaşadığı əraziləri Rum sərhədindən Xəzər dənizinə qədər olan torpaqlar kimi təsvir etmişdir. Bu, müasir dövrdə Türkiyə, Azərbaycan, Qazaxıstan, Türkmənistan və digər Orta Asiya ölkələrini əhatə edir. Bu təsvir, türklərin geniş coğrafi ərazilərdə yaşadığını və bu ərazilərin mədəniyyət və dil baxımından zənginliyini göstərir.

Etnoqrafik məlumatların müasir etnoqrafiya ilə müqayisəsi

 Kaşğari əsərində müxtəlif türk tayfalarının adlarını, yaşayış yerlərini, adət-ənənələrini və dillərini qeyd etmişdir. Bu məlumatlar, müasir etnoqrafiya ilə müqayisə edildikdə, bəzi tayfaların hələ də mövcud olduğunu və onların mədəniyyətlərinin qorunduğunu göstərir. Məsələn, Oğuz, Qıpçaq, Uygur kimi tayfaların adları və mədəniyyətləri bu gün də müxtəlif türk xalqları arasında yaşamaqdadır.

Nəticə

 Mahmud Kaşğarinin “Divanü Lüğat-it-Türk” əsərindəki coğrafi təsvirlər və xəritə, yalnız dilçilik deyil, həm də coğrafiya və etnoqrafiya sahələrində dəyərli məlumatlar təqdim edir. Bu məlumatların müasir coğrafiya və etnoqrafiya ilə müqayisəli təhlili, türk xalqlarının tarixini və mədəniyyətini daha dərindən anlamağa kömək edir. Kaşğarinin əsəri, bu sahələrdə aparılacaq gələcək tədqiqatlar üçün zəngin bir mənbədir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(17.04.2025)