Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının birgə Türk dünyasından izlər layihəsindəyik. Bu gün Mahmud Kaşğaridən və onun “Divanü Lüğat-it-Türk” əsərindən danışacağıq.
Mahmud Kaşğari XI əsrdə yaşamış böyük türkoloq və leksikoqrafdır. Onun “Divanü Lüğat-it-Türk” əsəri, türk dillərinin zənginliyini və müxtəlifliyini əks etdirən ilk ensiklopedik lüğətdir. Əsərdə yalnız dilçilik deyil, həm də coğrafiya, etnoqrafiya və mədəniyyət sahələrində dəyərli məlumatlar yer alır. Bu məqalədə, Kaşğarinin əsərindəki coğrafi təsvirlərin və xəritənin müasir coğrafiya və etnoqrafiya ilə müqayisəli təhlili aparılacaq.
“Divanü Lüğat-it-Türk”də coğrafi təsvirlər və xəritə
Kaşğari əsərində türklərin yaşadığı əraziləri və bu ərazilərdəki tayfaları ətraflı şəkildə təsvir etmişdir. Əsərdə yer alan xəritə, türklərin yaşadığı bölgələri göstərən ilk türk mənşəli coğrafi xəritədir. Bu xəritədə Balasaqun şəhəri mərkəz olaraq göstərilmiş və ətrafında müxtəlif türk tayfalarının yerləşdiyi ərazilər təsvir olunmuşdur.
Müasir coğrafiya ilə müqayisə
Kaşğarinin xəritəsində və təsvirlərində yer alan bölgələr, müasir coğrafiya ilə müqayisə edildikdə, bəzi fərqliliklər müşahidə olunur. Məsələn, Kaşğari, türklərin yaşadığı əraziləri Rum sərhədindən Xəzər dənizinə qədər olan torpaqlar kimi təsvir etmişdir. Bu, müasir dövrdə Türkiyə, Azərbaycan, Qazaxıstan, Türkmənistan və digər Orta Asiya ölkələrini əhatə edir. Bu təsvir, türklərin geniş coğrafi ərazilərdə yaşadığını və bu ərazilərin mədəniyyət və dil baxımından zənginliyini göstərir.
Etnoqrafik məlumatların müasir etnoqrafiya ilə müqayisəsi
Kaşğari əsərində müxtəlif türk tayfalarının adlarını, yaşayış yerlərini, adət-ənənələrini və dillərini qeyd etmişdir. Bu məlumatlar, müasir etnoqrafiya ilə müqayisə edildikdə, bəzi tayfaların hələ də mövcud olduğunu və onların mədəniyyətlərinin qorunduğunu göstərir. Məsələn, Oğuz, Qıpçaq, Uygur kimi tayfaların adları və mədəniyyətləri bu gün də müxtəlif türk xalqları arasında yaşamaqdadır.
Nəticə
Mahmud Kaşğarinin “Divanü Lüğat-it-Türk” əsərindəki coğrafi təsvirlər və xəritə, yalnız dilçilik deyil, həm də coğrafiya və etnoqrafiya sahələrində dəyərli məlumatlar təqdim edir. Bu məlumatların müasir coğrafiya və etnoqrafiya ilə müqayisəli təhlili, türk xalqlarının tarixini və mədəniyyətini daha dərindən anlamağa kömək edir. Kaşğarinin əsəri, bu sahələrdə aparılacaq gələcək tədqiqatlar üçün zəngin bir mənbədir.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(17.04.2025)
