“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı PORTAL AKADEMİYASInda növbəti, üçüncü abituriyent kurslarına davam edir. Həyatda necə uğur qazanmalı, hədəfi necə seçməli, hədəfə doğru necə irəliləməli, necə lider olmalı – bu sayaq suallar hər birinizi düşündürür, bilirik. Onlara PORTAL AKADEMİYASI məşğələlərinə qatılmaqla çavab tapacaqsınız.

 

Rubrikanı millət vəkili, motivasiya spikeri, yazıçı Əlibala Məhərrəmzadə aparır.                    

 

Uorren Baffetdən «Uğur qazanmaq qaydaları». Hər gün cəmi bir qayda. Çünki bu qaydalar sadəcə oxuyub üstündən keçmək üçün deyil, yaddaşa yazıb əməl etmək üçündür.

 

7-ci qayda:

 

Ən xırda şeylərə belə diqqət edin və onlardan öz maraqlarınız üçün istifadə eləyin

 

«Həmişə xırda şeylərə diqqət etsəniz yaxşıca qənaət etmiş olacaqsınız. Bir yaxşı nümunə gətirim: Mənim bir tanışım evinin küçə divarlarını rəngləmək qərarına gəlmişdi, o bunu çox ağılla etdi. 4 divarın hamısını yox, yalnız əsas küçəyə baxan divarı rənglədi».

 

 

***

Daha əvvəl təqdim edilən qaydalar:

 

1-ci qayda:

Unutmayın – həmişə özünə investisiya qoymaq lazımdır!

«Hər gün öz xarakterinzin zəif cəhətləri üzərində çalışın, onları daha yaxşı edin, öz qabiliyyət və bacarıqlarınızı inkişaf etdirin. Özünə investisiya qoymaq həmişə universitetlərə təhsil haqqı ödəmək anlamında deyil. Mənim iki diplomum var, amma mən onları çərçivəyə salıb divardan asmıram. Mən hətta bilmirəm ki, onları hara qoymuşam».

 

2-ci qayda

«Yox!» deməyi öyrənin

«Siz «yox» deməyi öyrənməsəniz, heç vaxt öz zamanınızı tam olaraq idarə edə, ona nəzarət edə bilməyəcəksiniz».

 

3-cü qayda:

Heç vaxt başqalarına qulaq asmayın

«Çalışın, başqalarının düşüncəsinə əsaslanan qərar qəbul etməyəsiniz. Karyeramın əvvəlində mənə yalnız uğursuzluq vəd edirdilər. Hətta mən investorlardan 100 min dollar toplamağı bacaranda da həmin şəxslərin  fikirləri dəyişməmişdi. Təsəvvür edin, 10 ildən sonra bu pullar mənə 100 milyon dollar gətirəndə onların sifətlərinin ifadələri nə cür oldu.

Özünüzə yalnız öz daxili şkalanız ilə qiymət verin!»

 

4-cü qayda

Cəld və məhsuldar hərəkət edin

«Qərarı çox uzadıb çox düşünməyin. Həmişə çalışın, hər şeyin məğzini cəld, zamanında anlayasınız. Sonradan başa düşəcəksiniz ki, bu, pul qazanmağın yeganə vasitəsidir».

 

5-ci qayda:

Çalışın, öz gəlirlərinizi təkrar investisiyaya qoyasınız

«Öz ilk biznesinizlə qazandığınız pulu çalışın xərcləməyəsiniz, işin inkişafına qoyasınız. Haçansa mən dostumla bərbərxanada oyun avtomatı quraşdırıb bir qədər pul qazanmışdım. Amma bu pulu digər yeniyetmələr kimi xərcləmədik, dövriyyəyə buraxdıq. Nəticədə, 26 yaşda artıq mənim 1,4 milyon dollarım var idi».

 

6-cı qayda

Hər şey barədə əvvəlcədən razılaşın

«İstənilən işi başlayanda dərhal  maliyyə məsələsində razılaşın. Bunu etməsəniz, böyük ehtimalla siz aldadılacaqsınız. Bu dərsi mən yeniyetməlik vaxtımda əxz eləmişəm. Necəsə, mənim babam məndən və dostumdan mağazasını təmizləməyi xahiş etmişdi. Biz 5 saat ərzində süpürgələrlə işlədik, yeşikləri daşıdıq. İş qurtaranda babam bizim ikimizə cəmi 90 sent ödədi. Həmin anda şəraitin ədalətsizliyindən mən çox sarsılmışdım».

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.02.2025)

 

Əli Çağla, “Ədəbiyyat və incəsənət”, Güney Azərbaycan təmsilçisi

 

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun təşkilati  dəstəyi ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalında həyata keçirilən “Güney Azərbaycan Ədəbiyyatının təbliği” layihəsində bu gün sizlərə Fərhad Kədxudayinin şeirlərini təqdim edəcək.

Son bir ildə böyük oxucu auditoriyası toplayan və hər iki Azərbaycanda sevilərək izlənən layihəmiz davam edir. 

 

I.

 

Şallaq-şallaq 

Fırtına 

Qamçı-qamçı 

Fəlsəfə 

Heç atlar tanımasın Nitsşeni,

Tanışsalar da; 

Dişləri ilə cilov dəmiri tək əskidən elə-belədir; 

Quru yarpaqlar miniş ala bilər fırtınadan 

Yüksüz olarmış uçuşlar 

Yel 

Toz

Hava...

Yox olacaqmış bir təcziyə 

İlgiləri itirir sətirlər 

Uçuş-uçuş 

Burax bir uçaqlıq 

Uşaqları! 

Əhli dayçaları! 

"Politika" əkib "Samsunet" dərsinlər. 

Zaman alverində atlar an...lamadan

Düyünlənəcəyik ölmədən

Hələ qoy çatsınlar satlıq uçuşlar 

Pomadalarını tökərlər suya sözcüklər 

Gerçək-gerçək. 

Bəzək yaraşa bilməyən ruhum 

A...T...Alıq adasında 

Atılmaq...

At...

Qanadlı sözcükmüş ilkdən 

Nə bığ var 

Nə samsunet. 

 

II.

 

Saçların 

Qurşun ovuntuları 

Diblərinə yollandığım baxışlar! 

İşıqsız, 

Kölgəsiz 

Uzanan sözcüklərlə 

Ölçüldük! 

 

III. 

 

Başarılmaz bir sözcük kimi atladılar bizi 

Köçürülmədik heç dilə

Hamı bilə-bilə.

Yaşam olduq içimizdə nisgilə! 

 

IV. 

 

Sənin kimi bildiklərim...

İşıq,

Qar, 

Günəş, 

Yel 

Görüşmədən düşür. 

Bir dözüm sənsizlikdə sancılıram 

İki sünbül acıxıram. 

Uçüncü sətirdə 

Hörülürəm, qırılmadan sınır

Sınır

- Al əridim körpələr acıxmadan - 

Dəmir də qızıl əriyirmiş səninlə

Sənin üçün öldüklərim... 

Uğur,

Torpaq, 

Dən, 

Bir Yakərim balasına

Sən də sına

S...I...N...A

 

V. 

 

Döşüm son dövrün qasırğası 

Şəhər burulur

Kromozomlar qırılır metro yollarından 

Durağı uçuran vaqonların topuğu,

Düyün bağlamış yaşam yarğısından. 

Duraq dönür,

Zibilə qatlanmış qadınların qarnında

Qələm utanan bir təngdə 

Quru bir heykələm. 

Meydan quşları

Dimdiklədikcə baxışlarımı 

Yağış dolur xiyabanın deşiklərinə

Keçəri yolçular başmaqlarını qoruyarkən, 

Addım-addım atlayırlar səni 

Üzləri tökülür yerə

Ovcu açılır üz maskalarının

Qurtuluşa boyun gəlirlər səni, 

Geyimlər,

Ax, 

O sən 

Bilmədiyin sən! 

Arxayın barmaq ucları ilə bir düymədə

Bir seçimsən!

Səni keçdiyindən bu xiyaban 

Uzaqlığı da ay işığı satırlar çərçilər

Qorxuram; 

Sahibsizliyə bənzəyir

Özgürlük, 

Bir fahişə gözlərinin 

İçində eş sevgisi tək!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.02.2025)

 

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Qarabağ müharibəsində Şəhid olan igidlərimizi fəxr və qürurla anırıq. Allah rəhmət eləsin, Amin.

 

Qarabağın Kirs deyilən qalın meşələri, bu meşələrdə Alyanlı adlı bir oba və bu obanın da Bağdad adlı çox sayılan bir bəyi vardı. Bağdad bəyin rəiyyətdən fərqli olaraq Damlıca adlı bir mülkü var idi. Bu torpaqları özü şumlar, mahalda ən yaxşı at onda olardı. Xanım adlı qızı var idi və onun yeganə övladı idi. 

Alyanlı meşələrinin digər tərəfində Şahmar bəy yaşayırdı. Lakin yaxşı biri deyildi, namərd idi. O Bağdad bəyi çağırtdırıb Damlıca mülkünü ona satmasını dedi, amma yox cavabı aldı. Şahmar bəy isə geri durmadı. Ona həmin gün "bağışla, bilmədim xətrinə dəyər" dedi. Amma sonra onu doğratdırıb öldürdü. Alyanlı camaatı bunu sübut edə bilmədi. Gizlincə öz gədələrinə adam öldürtmək Şahmarın peşəsi idi. Daha sonra Şahmar saxta qəbələ ilə sübut etdi ki, Damlıca mülkü onun babasınındır. Şuşada oturan qəza naçalniki, Gəncədə oturan qubernator onun dostları idi. Mülkü alıb verdilər ona. 

Gülnisə qadın dedi: Bağdad bəyin oğlu olsaydı qanı yerdə qalmazdı. Xanım - ah-vay etmə desə də, ürəyinin odu sönmür, anasının oğul barədəki sözləri onu yandırırdı.

Bir dəfə Gülnisə Dünyamalı kişinin arvadıyla Şuşa bazarına yavanlıq satmağa getdiyini eşidir. Çoxdan çirişlərə yığıb saxladığı yağı, motalları ata yükləyir və iki də öyəc erkək ayırır, qızınıda qoşur onlara deyir : sən də onlarla get, bunları sat və özünə paltarlıq və çəkmə al. 

Xanım apardıqlarını satdı, köhnə müştəriləri baqqal Tağıya tapança almasını dedi. Tağı tapançanı alır. Alyanlının qadınlarından kişi kimi tüfəng - tapança atanları da vardır.  Qız özünə bir dəst ipək paltarlıq, qırmızı ipək kəlağayı və bir cüt çəkmə də aldı. Anası tapançanı görəndə təəccüblənmir, amma qızından soruşdu ki atmağın qaydasını bilirmi? Qızı bildiyini dedi.

Meşəli dağın döşündəki dar cığırla atını sürəndə kolların arasından Xanım çıxıb qarşısında durdu. İpək çarqatın altında gizlətdiyi tapançanı çıxarıb Şahmar bəyin düz sinəsinə sıxdı. Oğlanları, qardaşları öldürənin kim olduğunu tapa bilmədi. Bağdad bəyin də oğlu, qardaşı, əmisi, dayısı oğlu yoxdu, qızından və yoldaşından da şübhələnmədilər. Damlıca mülkü Şahmarın oğlanlarına qaldı. Xanım evləndi. 3 oğlu, 3 də qızı oldu, Gülnisə isə vəfat etdi.

Şuşa naçalnikinə, Gəncə qubernatoruna şikayət etsə də Xanım Damlıca mülkünü ala bilmədi. O da Tiflis şəhərinə getdi. Qafqaz canişinin iqamətgahını soraqlaşıb tapdı. Canişin dilmancı vasitəsilə ilə qadını dinlədi "ərizəni qoy get, baxarıq" dedi. Xanım qayıtdı geri, gözlədi, lakin cavab gəlmədi.

Yenidən Tiflisə gəldi, məlum oldu ki ərizəsi kağızların altında qalıb. "Get baxarıq" deyildi, geri qayıtdı. Sonra cavab gəldi ki tutarlı dəlil olmadığından ərizə rədd olundu. Xanım da Şuşadakı vəkil Fərəc bəyə neçə manat verib uzun ərizə yazdırdı. Alyanlı ilə qonşu olan kəndlərin mötəbər qocalarını şahid olaraq göstərdi. Babasından qalan qəbələnin üzünü çıxartdırdı, üz tutdu yenidən Tiflisə. 

Canişin onu görəndə təəccübləndi, kağızları alıb özü baxdı. Xanım dilmanca dedi ki ağaya de, bu dəfə də rədd cavabı versə padşahın yanına gedəcəm. Canişin gülümsədi, acığı tutmadı. Qadının xəbəri yox idi ki canişin padşahın yaxın qohumudur. Dilmanca xoş əhvalla dedi: onu başa sal ki, özüm imperatordan xahiş edəcəm ki, mülkünü özünə qaytarsınlar. Onun Xanımın təmkinindən, cəsarətindən, iradəsindən xoşu gəlmişdi. Və vəd düz çıxdı. Mülkü ona qaytardılar. 

 

İndi isə sizə Bağdad bəyin qız nəvələrindən danışım. Deməli o özü yaraşıqlı idi, elə qızlar da ona oxşamışdılar.

Xanım qızlarına əməlli- başlı cehiz düzəltdi. İlk öncə böyük qızı evləndirdi. Bu oğlanın adı Hacışükür idi. Ağıllı oğlan idi. Bir dəfə Alyanlıdakı qohumlarına qonaq gedəndə Bəyazı (böyük qız) görüb bəyəndi, elə Bəyaz da həmçinin. Və onlar evləndilər.

 

İlyas Əfəndiyevin “Geriyə baxma, qoca” romanında,  Möhnət qocanın nağıllarından. Xanım arvadla Damlıca mülkünün əhvalatı.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.02.2025)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Nurlana İşıq, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

 

 

Bu cazibədar söz haqqında bütün filosoflar fikir deyiblər, çünki onlar da xoşbəxtliyin açarını tapmaq axtarışına çıxıblar. Bəlkə də, bu haqda ən rasional fikri dahi Nizami Gəncəvi deyib: “Kim ki öz-özünü düşmüşdür başa/ Ona ölüm yoxdur, o ölməz haşa...”

 

İnsanlar bu hissi dadmağı çox sevirlər, daim məmnun qalmaq istəyirlər, baxmayaraq ki, həyat hadisələri həmişə xoşbəxtlik hissi gətirmir. İnsanların xoşbəxtlik haqqındakı fikirləri müxtəlifdir. Xoşbəxtlik həyatın əsas mənasını tapmaq və insanlarla düzgün münasibət qurmaqdır.

 

Bir çox insan özünü yaradıcılıqda tapır. Bu zaman düşünmək, azad seçim etmək  imkanı daha çox olur. Özünü tapan insanların həmişə əsas məşğuliyyəti var və onlar dünyanı dərk etdikcə xoşbəxtliy nərdivanına addım- addım çıxa bilirlər. Bu, sanki bir nəsnə toxumağa bənzəyir, sonda ortaya dəyərli iş qoyub məqsədə çatırsan.

 

İnsan münasibətləri xoşbəxtliyin təməl sütunudur. Çünki ailə bağları və əsl dostluqlar insanı həyata daha çox bağlayır və çətin zamanlarda insan ruhunu çökməyə qoymur. Bütün qədim və müqəddəs kitablarda “insanı insan xilas edəcək“ fikri əsas götürülüb. Bu kitabları yazan dahilər ona görə müqəddəsdirlər ki, onlar öz dərin müşahidə və fəhmləri sayəsində insanlığın keçdiyi yolları izləyə biliblər və gələcək nəsillərə xoşbəxt yaşamaq üçün düzgün qanunlar qoyub gediblər.

 

İnsanoğlu həm sevdiyi işlə məşğul olub bu dünyada nəyəsə xidmət edirsə, həm də ətrafına düzgün niyyətli adamları toplaya bilirsə, xoşbəxtliyin nədə olduğunu çoxdan anlayıbdır.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.02.2025)

 

 

“Üzeyir Hacıbəyli barədə yazılar – “Görkəmli pedaqoq” başlığı ilə növbəti – ikinci yazını diqqətinizə təqdim edirik.

 

İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi.“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

 

 

Ü.Hacıbəylinin ana dilli məktəb və dərsliklər barədə fikirləri

 

Ana dilinə, onun öyrənilməsinə, dilin saflığının qorunmasına və məktəblərdə təlim dilinə çevrilməsinə xüsusi önəm verən Üzeyir bəy ana dilində məktəblərin olmamasından acı-acı şikayətlənərək deyirdi ki, Bakı kimi müsəlman şəhərində bir türk ibtidai məktəbi belə yoxdur. Onun fikrincə, milli məktəbin vəzifəsi ana dilini uşaqlara mümkün qədər mükəmməl öyrətməklə yanaşı, digər dilləri də onlara təlim etməkdir.  O yazırdı: “Hər bir millətin ki, bəqasına (varlığına)  baş səbəb onun dilidir və dilinin tərəqqisidir. Bir millətin ki, dili batdı, onda o millətin özü də batar…İnsan öz dilini bilməyəndə din də gedir, dil də gedir, millət də gedir…Bizim türk lisanımız (Azərbaycan türkcəsi) Avropa üləma (alim) və filosoflarının rəyinə nəzərən, ən kamil bir dildir ki, onun vasitəsilə insan ən ali fkirlərini və ən dəqiq hisslərini bəyanə qadirdir. Böylə bir zəngin lisanın sahibi olub da, ondan istifadə etməməyin özü böyük bir bədbəxtlikdir…Dilimizi öyrənməliyiz, öz rifah və səadətimiz üçün öyrənməliyiz, öz mədəniyyət və mərifətimiz üçün öyrənməliyiz ki, öz ehtiyacatımızın bəyanına qadir olaq... Öyrənməliyiz ki, Avropanın bütün aləmə car edən ülum (elm) və finünun (fənlərin) hər bir qismi meydanında dahilər çıxardıb, istiqbalımızı (gələcəyimizi) hər cəhətdən təminə çalışaq.” Buna görə də yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi Ü.Hacıbəyli israrla yazırdı ki, “Məktəb açıb bütün elmləri öz ana dilimizdə tədris və təlim etmək indi bizim əməllərimizin ən ümdəsidir”. Ü.Hacıbəyli “İkinci il”, “Məktəb məsələsi”, “Müəllim içtimaiyyəti haqqında” və s. məqalələrində hamılıqla ümumtəhsil hüququnu müdafiə edirdi.

O,  ali təhsili, o cümlədən ana dilli ali təhsili də vacib sayırdı. 1909-cu ildə

“Tərəqqi” jurnalında bu barədə belə yazırdı: “Bizim nə qədər təhsili-ali görmüş adamlarımız olsa, bir o qədər millətimizdən ötrü yaxşıdır, əks surətdə camaatımızın halı yaman olar, ayaq altında qalarıq, məhv və nabud olarıq…”.

Ü.Hacıbəylinin ana dilli dərsliklərin rolu və onların tərtibi, tərbiyə məsələləri barədə fikirləri də maraqlı və aktualdır. Məktəblərimizdəki dərsliklərin keyfiyyəti və məzmunu, dərslik catışmazlıqları onu Qori seminariyasında oxuduğu illərdən ciddi narahat edirdi. Hələ seminariyada oxuyarkən “Mən gələcəkdə nə iş görəcəyəm?” mövzusunda yazdığı inşada qeyd etmişdi ki, “Mən məktəblərimiz üçün ana dilində hesab, coğrafiya və s. dərs kitabları tərtib edəcəyəm”. (İbtidai məktəblər üçün həmin “Hesab məsələləri” dərsliyi 1907-ci ildə çap olunmuş, dahi M.Ə.Rəsulzadə və görkəmli maarifçi İ.Qaspıralı mətbuat səhifələrində bu  dərsliyə yüksək qiymət vermişdilər) O, deyirdi: “Kitabsızlıq dərdi istər məktəb, mədrəsə şagirdlərimiz üçün, istər camaatımız üçün doğrudan da böyük bir dərddir". Üzeyir bəy dərslik tərtib edərkən tərbiyə prinsiplərini, elm, bilik və əxlaqın qarşılıqlı əlaqəsini düzgün nəzərə almağı dönə-dönə xatırladırdı. 1909-cu ildə “İrşad” qəzetində yazırdı: “Uşaqların həm qəlbini, həm ağlını, həm də zövqünü tərbiyə edəcək dərslikləri olmalıdır. Dərsliklərə ictimai-tərbiyəvi əhəmiyyəti olan, uşaqlarda yüksək əxlaqi sifətlər və mədəniyyət aşılayan material daxil edilməlidir”. “İkinci il” məqaləsində isə göstərirdi ki, uşağın təlim və tədrisi yaxından uzağa, məlumdan qeyri-məluma getmək yolu ilə olmalıdır. Bu fikirlər bu gün dərslik yazanların qulağında bir sırğa olmalıdır.

 

Növbəti yazının mövzusu belə olacaq : “Ü.Hacıbəyli müəllim haqqında”

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.02.2025)

 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə BİRİ İKİSİNDƏ layihəsində bu gün şeir vaxtıdır, sizlərə Pərvin Əliyevanın şeirləri təqdim ediləcək.

 

 

AVQUST İSTİSİ

 

Göyqurşağı yeddi rəng, bir də meyxoş sərinlik;

Ürəyin ki kövrəkdir, sən, ey günəş qəlbli qız,

Sən, ey günəş üzlü qız, sən ey gecə saçlı qız,

İçində yırtıcı hiss qarışdırır qütbləri,

Bir də avqust istisi.

 

Gecə zülmət, ay da yox, görünür nə də ulduz,

İşığa gəzir ilbiz.

Dincəlir qarışqalar bircə, onlar xəbərsiz

Pərişan adamlardan.

Sayıram iki, üç, dörd – dərd əlindən bezarsan,

Bir də avqust istisi.

 

Gəzir xoşbəxt çağların yenə gözündə xülya,

Üryan qalan qəlbinin yasını saxlayırsan.

Gündüzlər baş qatırsan, gecələr – qisas hissi;

Axı sən ki bilirsən, dərd adamı yandırar,

Bir də avqust istisi.

 

Analar can çəkişir, balalar intizarda;

Bakı boyda şəhərdə

"Azadlıq" heykəlinə ancaq baxıb keçən var.

Ürəklər qan qırmızı, qan rəngli plakatlar,

Bir də avqust istisi.

 

Xəyalımin önündə dimdik durur o səhnə,

Yanır korun-korun od – ürəyin necə gəldi?!

Bircə sözün bəs idi zərbəni endirməyə

və məni öldürməyə,

Bir də avqust istisi.

 

Məni o incilərin,

məni o gündüzlərin bircəsində sevindir.

Sözüm – haray nidası...

Məni "xoşbəxtlik" adlı ömür talasına at,

Məni kəmənd atına, məni arzuma yetir.

Qoy yandırsın sevdanın şux alovu, yanğısı,

Bir də avqust istisi.

 

 

İNSANXANADA İNSAN

 

İnsanxanada insan

Yeknəsəq mühazirə deyir:

Dünyanın küçələri bir-birindən fərqlidir,

Yollar müasir asfalt, yollar – işıqlı plakatlar.

İllərin o tayından gün sayır,

Mərcantək görünən ömür tabutdan ağır,

Tikə-tikə talaşalar dönür külə.

İl ildən ağır gəlir,

Kindən qalaq qurub bir tay təkəbbür,

Hopub iliklərinə saxtakarlıq.

Adamlar köntöy daşdır elə bil,

Tükənmək bilmir vəzifə ədası

Nakəsi, nadanı böyüdüb edirlər qəhrəman...

 

İnsanxanada

Bir yaşıl dəryadır dünya;

Azına qismət qızıl xalı,

Çoxuna qismət köhnə həsir...

İnsanxanada

İnsan tutulmadı bir məhəbbət yağışına,

Nə tufanı, nə yeli var.

Bu hökmü verə bilmirəm,

İstixana effekti yandırır hamını.

 

İnsanxanada insan

Yeknəsəq mühazirə deyir:

Çözələnir min ilin bayatısı –

Didir varlığını dəryada ümman.

Bu dünyanın

Əsli-Kərəm, Leyli-Məcnun naləsi var.

O qədim xarababazar –

Nə gözləyirsən ondan?!

Yüzlərlə biganədən barmaq sayı laləzar

Doğulur, yaradır, yaşadır

Hər qarış torpaqda, sal daş üstündə.

Dönür, min yarpaqlı çiçəyə dönür,

Olur, gül ətirli gülabdan əfzəl.

Fəqət atəş içindədir,

Fəqət od içindədir,

Köksündəki nəhrlər – səadət piyaləsi...

 

İnsanxanada ildə bir dəfə

İnsanoğlu tən olsa,

Axı dünya dağılmaz.

Şair də gözəl deyir:

"Necə görsün işığı gündən qaçan yarasa?!".

İnsanxanada istixana effekti –

Günəşdən qorxan da yanır,

Günəşə gen olan da.

Ürəyində qəlpədir şöhrət, qılınc kimi kəsir

və səslər:

" – Mən şərqəm!

– Mən qərbəm!".

 

 

“HƏYAT” QƏZETİ

 

Napalm bombaları kimi yandırır bəzi sözlər;

Fotoşəkilllər köksündə asılan

Vyetnam muzeyidir.

 

Baxdıqca hər dəfə bir göz yanır oyuğunda,

Bütün qitələrdən səslər eşidirsən.

Dünyada hər 10 saniyədən bir

kimsə QİÇS-ə necə yoluxursa,

Bəlkə də, hər 5 saniyədən bir

kimsə ölür öz içində tənhalıqdan...

 

Bu, "Mond" qəzetinin

40 il əvvəlki sayında yoxdur,

Bu, "Həyat" qəzetidir,

Bu, bütün dövrlərin üstündəki

qan qırmızı oxradır.

 

İndi demirəm, alkoqoldan, heroindən

ölür adamlar – onlar bilinəndir.

Bilinməyənlər –

Bu qəddar kapitalizmin

hərgünkü sinə dəftəridir.

 

Kaş ki sərxoşluqla mübarizədən çox

Huşyarlıqdan danışıla...

 

Canlı mələklər

Hər cümə axşamı bir yorğun ağacın

qaralığında yalquzağa dönənləri

Nər qolları ilə qaldıralar.

 

Napalm bombaları kimi yandırmasın bəzi sözlər.

O dəhşətli fotoşəkillər köksündən asılmasın,

Dönməsin Vyetnam muzeyinə!

Deməsinlər, hər kölgəli qəlb bir insan günahıdır...

 

 

***

 

Bu nəhəng qələbəlikdə

şəhərlər,

yollar,

küçələr

adamla dolu.

Qəribə hərarət,

həsrət,

həsəd,

ağrı...

Yaşamaq ümidi ilə

müdhiş çırpınışda

bir yığın adamın

eyni hekayəsi var...

 

 

***

 

Hərdən bir göz qırpımında olur hər şey,

Boylanır bir göz də öz içindən

çiçək bükümü kimi

içindəki qırmızılıqdan xəbərsiz.

 

Hərdən daha çox arzulayarsan təqdir,

Qəribə şeylər istəyər könlün.

Xəta ardınca xəta edərsən,

Yumarsan gözlərini böyük boşluğa.

 

Utanarsan acgözlüklə yediyin həsəd hissindən

Çevrilib bir göz də içindən baxar xısın-xısın,

Sıxılarsan içindəki qırmızılıqdan.

 

Hərdən bir göz qırpımında olur hər şey,

Hər şey elə biraz da yarıda qalmış nağıl,

Heç nə yox imiş kimi.

Yandırır adamı köz kimi,

udur adamı torpaq kimi

və hər şey bitir.

 

Göydən üç alma düşmür,

Göydən od da yağmır, göydən alov da,

ancaq dönür bir ovuc duaya insan...

 

 

BİRCƏCİK YER KÜRƏSİNDƏ

 

Hələ neçə yuxulardan keçəcəyik,

Yozacağıq:

Bu körpədir,

Bu körpüdür.

Gözlərimizdə canlanacaq

Neçə sima, neçə xislət.

Barmaqlarımız neçə mürəkkəb tutacaq,

Yazacaq, hey yazacaq!

Biri doğru, biri yalan...

 

Yaracaq neçə sübhü

Mürəkkəb rəngindəki kor ilan,

Bəlkə də, ən adi, ən adi şeydən

O ilan çata bilməmiş ən xoşbəxt günə,

Neçə qəlbi yıxacaq zəhərli  sözlə.

 

Hələ neçə yuxulardan keçəcəyik,

Yozacağıq:

Ömrümüz haqqa yetənə kimi

Bir planetdə, bircəcik yer kürəsində

Bacı-qardaş adamlar

Asılacaqlar bir-birinin ayağından,

Utanacaq yer üzü.

 

Hələ neçə yuxulardan keçəcəyik,

Yozacağıq:

Fikir davasında böyük və azad,

Xoşbəxt və bədbəxt olan kim?!

Çapacağıq hər sözün üzərinə gürzümüzlə,

Üzəcəyik hamımız hansısa nəhrlərdə,

Ta ki, qalib, ya da məğlub olanacan.

 

Hələ neçə yuxulardan keçəcəyik,

Yozacağıq:

Bu körpədir,

Bu körpüdür...

Sonra və sonra biləcəyik,

Biri qafil gənclik, biri körpə qocalıqdır,

Könlü ilə söhbət edir hamısı.

Hansısa sətirdə çəkirdi can şirəsi,

Biri şirin, biri acı.

Bilirəm, yaşamağa heç kim tapmayacaq macal.

Yuxuların ömrü

elə insan ömrü kimi qısadır...

 

 

QUYUDAN SƏS

 

Sonra başladı həyat,

Əvvəldən heç nə olmamış kimi.

Ya ağac dibində

Dünyanı yaradan süjet var,

Ya quyu dibində

Vəbaya tutulanlar

Qurban – günahsızdır.

 

Bu Leyla əvvəlki deyil,

Dünya elə əvvəlkidir.

Sevincinin hamısı qəzəb,

Qonur qanadlarına uçan yerdən,

Barmağının ucunda sənə sarı qaçan ömrün

Möcüzə işləri var.

 

Kişilərin zavalına gəlib bu dünya,

Qızıl-qırmızı qandır.

Qadınların baxışları yara olub,

Qalıbdır yaddaşında. 

 

Bu Leyla əvvəlki deyil,

Dünya elə əvvəlkidir.

Nə insan, nə də dünya

Həyatın mənalı yerini görür.

Bu quyu qat-qat dərindir,

Qaranlıqda ruhi dinclik, məftunluq. 

 

İşıq da iztirab, işıq da həyat. 

Ömrünün aramca bir vaxtı

Vaxt sənə dar!

Zərrə illərin bərəkəti yox,

soyuqdur, soyuq.

Haradasa bir xatirə qanıqara qırılır,

Gündə yüz yol  ölür, quyudakı səs.

 

 

***

 

Savaşmaq ön cəbhədir,

bütün cəbhələrdə savaş – yaşamaq!

Təpələnirsən bəzən, olsan da dağ,

yarı yıxılmış ev kimi.

 

Ancaq heç nəyi saxlamır həyat

öz rəngindən –

cənnət və cəhənnəmdən başqa.

İlahi!

Mən necə də inanıram;

Bəzən tənhalıqdan da ucalmaq olur…

 

Bu səbr, bu səbat məni insan edəcək,

Göldə bir atəş səsitək itəcək…

 

 

***

 

Bir sidqi-ürəklə sevinmək gəlir içimdən,

hamının əvəzinə itaətsizlik göstərmək istəyirəm

XXI əsr uşaqları kimi –

Onlar çox sərbəstdir,

Hamısı nə istədiyini bilir.

 

Bu sırada sanki təkcə əyləşmişik,

çiynimizin üstündən getdiyimiz yolun

hara olduğunu bilmirik.

Görürəm ki, qupqurudur hər şey,

adamların sözü təpimiş haldadır.

Adamların dodaqlarında səadət pıçıltıları,

baxışlarında divar sərtliyi,

bu ahəngdən bir şey dadmaq arzusu...

 

Qızıl boyunbağı kimi keçirək boynumuza xatirələri,

nə vaxtsa anamızın tapaqçada südlə bişirdiyi qənddən dadaq,

keçmişdən soraq kimi ağzımız dada gəlsin.

 

 

Kimsə qəhərləndi,

kimsə dilləndi…

Bu vaxtı ötənəcən,

bu yolu keçənəcən

kəskin şəkildə danışqan adama dönəcəyik hamımız.

Yaddaşımızdakı boş otaqlar

dağınıq halda.

Xəlvəti üstümüzə soyuqlar qonar,

Yamyaşıl dünyanın alaçığında –

it mırıltıları,

dibçək dibləri,

cavabsız məktublar…

Bir də gözü ilə

keçmişini silmək istəyən milyonlarla adam…

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.02.2025)

Murad Vəlixanov, “Ədəbiyyat və İncəsənət”  

 

Məhşur rejissor və aktyor Ramiz Əzizbəylinin ekran əsəri olan  “Bəxt üzüyü” filmi haqqında danışmaq istəyirəm. Film 1991-ci ildə çəkilmişdir. Xalq şairi Vaqif Səmədoğlunun eyni adlı dram əsərinin ekran həllidir.

 

Hadisələr hal-hazırda da insanların yayada həvəslə üz tutduğu məhşur Pirşağı bağlarında üç ailə və bir müharibə veteranının bir araya gəlməsi ilə başlayır. Saranın bəxt üzüyünü itirməsi isə filmin duzu, bibəri olur. Hər kəs bir-birini ittiham edərkən sülhsevərliliyi və ağsaqqallıq funksiyasını yerinə yetirən Tanrıbəy dayı və öz hayında olub  “xoşbaxtlıx” axtarışında olan şair Moşu Göyəzənlinin varlığı filmə rəng qatmışdır. Film hər nə qədər komediya janrı üzərində yazılsa da,  əslində bitkin bir tragikomediyadır, insanların öz-özlərini və ya ətrafındakıları aldatması və əlçatmaz şeylərin axtarışına çıxması aşkar görünür. Bu filmin görünən və görünməyən tərəfləri də az deyil. Məsələn, Saranın bəxt üzüyünü qab yuduğu sırada su kranının kənarına qoyub, qonşularını oğurluqda ittiham etməsi indiki zamanda bəzi insanların nə qədər huşsuz və yaddaşsız olduqlarını aşkara çıxarır. Eyni zamanda içki düşkünü  olub ailəsindən bixəbər “ailə başçısı” ilə bağlıda ayrıca danışmağa dəyər. Hər nə qədər başı daşa dəyəndən sonra özünə gəlsə belə  “sonrakı peşmançılığın faydası yoxdur”  məsəli burda öz yerini tapır.

Gələk şair Moşu Göyəzənliyə. Yazının əvvəlində də qeyd etdiyim kimi, insan oğlu hər zaman əlçatmaz şeylərin arxasıyca düşməyə meyilli bir varlıqdır.  Şair Moşu da öz aləmində “xoşbaxtlığı”n qafiyəsini dəftərində, şeirlərində axtarmağa çalışır. Amma axıradək də tapa bilmir.

Filmi izlədikcə görürsən ki, hərə öz hayındadır. Heç kimin heç nədən nə xəbəri, nə də anlayışı var. Bu, əslində indiki insanların açıq şəkildə büruzə verdikləri xüsusiyyətdir. Hər kəsi günahlandırmaq, ətrafımıza olmayan şey üstündə ləkə yaxmaq və sonda da heç nə olmamış kimi  qarşımızdakının boynuna sarılmaq. Gəlin, qarşımızdakının da nə və ya nələr düşündüyünə diqqət yetirək, qəlb qırmadan danışmağı bacaraq və ən önəmlisi, qarşımızdakının bizim kimi eyni ampluanı daşıdığını - insan olduğunu unutmayaq. 

 

“Ədəbiyyat və İncəsənət”  

(11.02.2025)

 

Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

 Anam... Bu sadə, lakin mənim üçün dünyalar qədər dəyərli olan söz, həyatımın ən müqəddəs mənasıdır. O, yalnız məni dünyaya gətirən insan deyil, həm də mənim ilk müəllimim, sirdaşım və ən güclü dayağımdır. Ona qarşı olan duyğularımı sözlərlə ifadə etmək nə qədər çətin olsa da, qəlbimdəki sevgi, minnətdarlıq və ehtiramı dilə gətirməyə çalışacağam.

 

 Anamın varlığı mənim üçün bir günəş kimidir. Onun gözlərindəki sevgi və qayğı mənim üçün ən böyük təsəlli mənbəyi olub. Ona qarşı hiss etdiyim minnətdarlıq ölçüyəgəlməzdir. O, mənə həyatın çətinliklərinə boyun əyməməyi, mübarizə aparmağı öyrədib. Anamın hər bir nəsihəti, hər bir sözü mənim üçün həyat dərsi olub. Onun məsləhətləri sayəsində səhvlərimdən dərs almış, düzgün yolu tapmışam. Mən böyüdükcə anamın əziyyətlərini daha yaxşı anlayıram və ona olan hörmətim, sevgim daha da artır.

 Amma bəzən, fərqinə varmadan onu incitdiyim anlar da olub. Yeniyetməlik çağında hər kəs kimi mən də öz fikirlərimi müdafiə edərkən onun qayğısını bəlkə də tam anlamırdım. İllər keçdikcə isə başa düşdüm ki, anamın dediyi hər bir söz arxasında saf sevgi və qorxu var idi – mənim üçün, mənim gələcəyim üçün.

 Anamın üzündəki bir təbəssüm üçün, onun gözlərində xoşbəxtliyi görmək üçün hər şeyi etməyə hazıram. Çünki o, mənim anamdır – məni sevən, mənə həyat verən, məni bu dünyada ən çox anlayan insandır.

  Anam... Bu kəlmə mənim üçün sadəcə bir ad deyil, o, varlığımın ən dərin qatlarına toxunan, zamanın içində dayanmadan böyüyən bir duyğudur. Hər bir insanın həyatda sığındığı bir liman var, mənim limanım isə anamın qəlbidir. O qəlb ki, içində məni qoruyan bir nur daşıyır, istər fırtınalar qopsun, istər yollar qarışsın – o nur heç vaxt sönmür.

 Anamın mənim üçün nə demək olduğunu izah etməyə çalışarkən sözlər kiçilir, məna daralır, çünki bu duyğu ölçüyəgəlməzdir. Onun mənə bəxş etdiyi həyat təkcə fiziki varlığımın deyil, həm də ruhumun təməlidir. Anam mənim üçün sevgini və fədakarlığı özündə birləşdirən bir zaman metaforasıdır. Uşaqlığımda o, vaxtını mənim üçün dayandırırdı – hər gecə yuxusuz qalıb mənim rahat yatmağıma çalışır, hər səhər gülümsəyərək məni yeni günə oyadırdı. İndi isə mən böyüdükcə anlayıram ki, o illər sadəcə zaman deyilmiş – o, anamın mənə bəxş etdiyi öz həyatının parçaları imiş.

 Anamın qayğısı və sevgisi gözlə görünməyən, amma hər an hiss olunan bir külək kimidir. İnsan bəzən küləyin varlığını yalnız dayandıqda anlayır – eləcə də anamın fədakarlığını, onun sarsılmaz sevgisini anlamaq üçün insan zamanla böyüməlidir. Bizim uşaqlıqda “adi” hesab etdiyimiz hər şey – bişirdiyi yeməklər, çəkdiyi narahatçılıqlar, yağışlı günlərdə əlimizi sıxmağı – əslində sonsuz bir sevginin ifadəsi imiş.

 Bəzən düşünürəm, anamın sevgisi sonsuz bir dairəyə bənzəyir. Mən ondan doğuldum, o isə məni sevgisi ilə yoğurdu. O, məni həyata gətirdi, mən isə onun sevgisini daşıyan bir zaman yolçusuna çevrildim. Əslində, biz heç vaxt ayrılmırıq – çünki onun verdiyi sevgi mənim hər hüceyrəmdə yaşayır, düşüncələrimdə çiçək açır. O, mənim varlığımın ən incə tellərinə toxunub və mən bu tellərin hər birini ürəyimdə qoruyuram.

 Bəlkə də bir gün yollarımız bir qədər uzaqlaşacaq, həyat bizi fərqli istiqamətlərə aparacaq. Amma mən bilirəm ki, anamın sevgisi mənim varlığımda əbədiyyən qalacaq. Çünki ana sevgisi zamana tabe olmur, o, sonsuzluğa yazılmış bir şeirdir. Və mən bu şeiri ömrüm boyu oxuyacağam.

 Hər zaman dediyim kimi, Nigarı Nigar edən, ərköyünlüyünün, dəli-doluluğunun və hədsiz özünəinamının səbəbi sənsən. Sən heç saralıb-solmayan cənnət çiçəyi, mələklərin nuru və bəyazısan. Ruhumun özü, mənim ən dərin eşqimsən. Minnətdarlığım sənə yaşadığım ömrün uzunluğu qədər olacaq. Mən səni özümdən də çox sevirəm.

 Sənə sonsuz təşəkkürlər, əziz Anam!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.02.2025)

                                                      

 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Oxucularımızın yaradıcılığı rubrikasında bu dəfə sizlərə Firuzə Quliyevanın şeirlərini təqdim edir. Firuzə Naxçıvan Dövlət Universiteti Tarix-filologiya fakültəsinin Filologiya ixtisası üzrə II kurs tələbəsidir. Həmişəki təkrarlama: nəzərə alaq ki, bunlar ilk qələm təcrübələridir. Amma biz Firuzənin poeziyasında heç kəsə bənzəməmək ritmini çox bəyəndik.

 

 

Sən nəyimsən?

 

Əllərim qəlbimdə gəzir...

Susayıb qara gözlərinə

Gülün susadığı kimi.

Son səsin işləyib qəlbimə,

Uzaq ölkələrə çıxıram səfərə.

Şəklin gözümün önündə

Yaşıllarımda dolaşır.

 

Gözün kimi bax uşaqlığıma,

Qoru onu yad doğmalardan

İnsan saydıqlarımdan.

Mehman ol qəlb otağıma

Ac qalmışam qucağına

Bahar qoxulu yurd-yuvama.

 

Sən nəyimsən?

Dodaqlarımda batmayan günəş?

Parıldayan aylı gecəm?

Tanrım qədər sevdiyim?

Ey doğma insan!

Musiqim sən, yaram sən,

Min bir dərdə davam sən.

 

 

Ey bəxtsiz kədərim!

 

Qabırğanla yandırdığın can ocağımı tik!

Bir ovuc torpaqlıq canıma and iç!

Sənin şəklini məndən qoparır

Kövrək dənizin qızarmış dalğası.

Günəşin telləri ilə ayaq açır

Ruzigarın portağal qoxusuna.

Yavan sevda küllərini

Şeirlərimin misrasına tökürəm,

Dağların qoynuna köçürəm.

Möhür vurulmuş qəlbimə nə etmək?!

Əzəldən əllərin əlimə divar hörüb

Baxışım qapında toxunulmaz alma...

Çalmasın başımda dərdsiz musiqi

Qoca dünya ilə savaşım,

Eyni yurd, bir cüt yad gözə nifrətim bitsin.

Qorxularımı azad etdim

Yansın budağımdakı yasəmənimlə.

Qürbətdə gözü yol çəkir gönlümün,

Məktublarımın canı parçalanır

Dözülməz başısoyuq məhbəsdə.

Mən görərəm əslimi güzgüsüz,

Təki əksim mən, surətim sən qalsın!

 

 

Gəlməyin gülüşümün zirvəsinə qar gətirdi

 

Zəhər dadıram hər sözündə

Necə şəkər qatım həsrətinə?

Hansı tərəfə dönüm, İlahi!?

Yastığımın nəmini külək sovursun.

Qəlbimin hansı nöqtəsinə ağı deyim?

Nidayla dolu nifrət bəsləyim?

Gecələr yuxunda laylamı oxuyum?

Qızılgülün içində yatasan

Sevgi mülkündən birdəfəlik qopasan.

Gözlərimə olan susuzluğun

Boş stəkana ümidindən damır.

Sinoptikdən aldığım soraq

Gəldiyin günə yozdurur.

Gövdəsi tumurcuq bağçası çiçəyin

Köksündə neçə qəlpə izi var.

Canımı parə-parə

Çarmaxda mələklərə ehsan verirəm.

 

 

***

İki qaşının arasındakı məsafənin

Qırışları bağlayır gecə ilə gündüzü.

İki heca söz qalır dillərdə dastan...

İlahi! Görəsən düşünürmü məni.

Dəsmalındakı həsrət baharının

Ürəyimdə damğa izi var.

Çəpərlərini çeynəyib qaçmır mənzilinə

Dilsiz quyunu ev bilirmiş özünə.

Bağçam fırtına xəncəri ilə boyalı

Küllərindən doğulan kədər dəmində.

İç! Qansız şərabını sorğusuz.

Ləzzətlə mənim sağlığıma iç!

Gizləyir qəlbim qəlbini gözlərimdə,

Sorğulama! İtirəm sözlərində.

Neçə çinarlar əkirəm çatlaq əllərimə.

İki ayrı məbədin məhəbbət toru

Kirpiklərin qovşağında qovuşar bəlkə.

 

 

***

Ah qəlb!

Olum ya ölüm?

Yoxsa tək sual?

Göz yaşı əl tutmur hisslərə

Bəlkə kirpiklər çətir olar dərdlərə.

Yoxsa yağış damlaları gizlər hissləri

Qəlb unudarmı bəs olub keçənləri?

Balaca şzahzadə qədər sevərsən gülünü,

İnanarsan yoxdur onun qədəri.

Ulduzlarla tay tutarsan tək tikanını

Qəlb yaralayan, uzanan ümmanını.

Ah axmaqlıq!

Tək rəsm tablosu boyanır bəyəm?

Gözlər boyanmazı yalana?

İnanmazmı olmazlara?

Ya olmayacaq xəyallara dalmazmı?

Dəlicə qanad açmazmı səmaya?

Çox cavab gizlənir suallar arxasına!

Ölüm dərman olur oluma!

Bax cavab çıxdı ortaya...

 

 

***

İş Tahir və Zöhrədə deyil

Ruhu bədəndən qoparıb atmaqda

Səssiz çöllərin dərinliklərinə.

Bir daha adını anmağa

Tövbə etmək istəmsizcə.

 

İki gözümün ağrısı işlədikcə qəlbimə,

Kök salsam məbədin ayaqlarına

Yalvarmaq əllərimdən axar gedər

Başqa sevdaları diri tutmağa.

 

İçimə işləyən əllərin boğur məni,

Yuxularıma çökür haqsızca.

Ənbər qoxan ağzımın tamı

 Qana susayan zəhəri dadır.

 

 

***

Gəl! Pərvanətək gəl!

Evimə qonaq gəl!

Qayğılarımı könlünə elə sıx ki

İncilər tökülüb nəm etməsin çatlaq dodaqlarımı,

Yetim uşaqtək boynubükük qalmasın.

 

Birlikdə gəzək cənnət bağını,

Sənsiz mənə qəlb evim cəhənnəm.

Çəkmə çinar gözlərini gözümdən

İcazə ver sulayım budaqlarını.

 

Hər saniyə şəklinə tamaşa edib də,

Çəkmirəm gözlərimi bəxt üzüyündən,

Güləcək dünya yazdıqlarıma

Anlamayacaq qəlb məbədimi...

 

Şahlar əmr edəcək, fərman yazacaq,

Asacaq boynumdan kəndir ipini

İp təsəlli edərmi

Qandallı taleyimi?

 

Ruh məskənim!

Biz səninlə “Adəm və Həvva” deyilik.

Biz səninlə Yusif və Züleyxayıq

Kədər yollarında...

 

 “Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.02.2025)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəfa Vəli, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Şəki-Zaqatala təmsilçisi

 

Müşahidə qavramı həyatımızın, demək olar ki, hər anında vardır. Çağımızda hər şey dəyişir, özümüz də...  Təbii, səhvlərimiz də, vərdişlərimiz də...

 

Uşaqkən bizə deyirdilər: “Ayıb etməyin, etsəniz də, ayıbınızı çöllərə salmayın!” İndi hamı ayıb edir... Məşhur “Cinayəti yazan qadın” serialında Angela Lensberi`nin canlandırdığı qəhrəman deyirdi: “Hamımızın demək istəmədiyimiz əməllərimiz var....” Yəni ayıb edəni qınamaq fikrində deyiləm. Sadəcə, heyrətimi dilə gətirmək istəyirəm. Ayıb etmək təbiidir, amma indi elə dövrə gəlib çıxmışıq ki, insanlar ayıbından utanmır, onunla fəxr edirlər.

Bəlkə də, mənə qəribə gələn, anlaya bilmədiyim bu fəxarətin bir səbəbi elə müşahidə qavramıdır. Modern insan müşahidə olunduğunun fərqindədir... İnsanların müşahidə edilməkdən qaçacaq yeri qalmamışdır. Texnologiya həyatımızın  hər anına elə daxil olub ki, müşahidə  qavramı birdən-birə, sanki minilliklərin başı üstündən sıçrayıb. Bu cür sürət, təbii, müşahidənin məqsədini də dəyişib.

Bəşər tarixinin ilkin mərhələsində də müşahidə vardı, lakin o vaxt insanlar bir-birlərinin nə etdiyindən xəbərdar olmaq, anlamaq,  öyrənmək məqsədilə  müşahidə aparırdılar.  Zaman keçdikcə, insan şüuru inkişaf etdikcə, idraki qabiliyyətinin əhatəsi genişləndikcə  müşahidə, həm də, nəzarətdə saxlamaq üçün vasitəyə çevrildi.

Və bir gün, internet gəldi bəşərin həyatına. İnsanların hər gün, hər an nizamlı olaraq müşahidə olunması prosesi belə başladı.  Bu gün isə, müşahidə etməyimiz də, müşahidə olunmağımız da adiləşib. “Bəyənmə”, “tıklama”, “görüntüləmə”, “oxunma”, “mesajlaşma”  eqomuzun təminatına çevrilib.  “Status”umuz, “paylaşım”ımız   nəzər cəlb etməyəndə, dərdə düşürük, stresslənirik.  Bunlar vasitəsilə müşahidə olunduğumuz çox vaxt, ağlımızın ucundan belə, keçmir.

Bir mənada müasir cəmiyyəti “müşahidə cəmiyyəti” də adlandıra bilərik.  Hələ 1785-ci ildə ingilis filosof  Ceremi Bentham ( Jeremy Bentham)   panoptikon modelindən danışırdı. “Pan”-“bütün”, “opticon”-“müşahidə etmək” sözlərindən əmələ gələn qavramın izahı belədir: “Bütünü müşahidə etmək”.  Bentham bu modeli həbsxanalarda tətbiq etməyi irəli sürmüşdü. Həmdövrləri filosofun nəzəriyyəsini utopiya adlandırmaqda  gecikmədilər.  Amma  zaman  elə gəldi ki, artıq biz panoptikon cəmiyyətin bir hissəsi olduq...

Hamımız hamımızı izləyirik-bunu könüllü şəkildə edirik. Və hamımız da könüllü şəkildə izlənirik. Qabaq izləyən vicdanımız idi... Uşaqkən sinifdənxaric oxu saatında  oxumuşduq Biləndərin “Allahın məni görmədiyi bir yer tapmadım” dediyi əhvalatı.  İndi isə “kamera var, bunu etməyək...” deyir uşaqlar...  Ac da olsaq, qonşunun  əlimizə uzatdığı yaxmanı götürmürdük: “Evdə yeyib gəlmişik...” “Nə yemisən?” sualını verən az adam tapılırdı, o adamlar haqqında da heç yaxşı fikirləşmirdik. İndi harda nə yesək, çəkib paylaşırıq, hətta o yeməyin bizə neçəyə başa gəldiyini də bilir “bizi tanıyanlar”.

Müşahidə cəmiyyəti haqqında ən yaxşı filmdir “Trumanın şousu” (The Truman show”).  1998-ci ildə  komedik dram janrında çəkilmiş film bir çox mütəxəssis tərəfindən  cəmiyyətlərin analizi istiqamətində dərslik kimi qəbul edildi. Endryu Nikkolun ssenarisi əsasında Peter Veirin çəkdiyi film ABŞ-da 125 milyon dollardan çox, bütün dünyada 264 milyon dollardan çox gəlir gətirdi. Halbuki, büdcəsi, cəmi, 60 milyon dollar idi...

Cim Kerrinin canlandırdığı qəhrəman-Truman Burbank hamımızın prototipidir.   Düzdür, biz doğulduğumuz andan etibarən müşahidə üçün seçilməmişik, amma bununla belə, zamanla könüllü olaraq müşahidə edilən obyektə çevrilirik... Bəlkə də, bu mənada Truman bizdən daha şanslıdır-ən azından, onun  həyatının  konkret anlamı və istiqaməti var...

Filmin ilk 20 dəqiqəsində rejissor və Cim Kerri bizə deyir: “Hər biriniz, həm də, yaxşı reklamçısınız!” Deyilmiyik? Əlbəttə, eləyik! Bizim ölkəmizdə bilmirəm, amma  xarici ölkələrdə belə bir ənənə var: bir tiktoker (“bu da məsləkmi?” sualı ayrıca mövzudur) restorana gedir, sifariş verir, yeyir-içir, -təbii ki, açıq kameranın qarşısında,-sonda  ofisianta kameranı göstərir və deyir: “Sizi pulsuz reklam edirəm, hesab ödəmirəm!”  Məkan sahiblərinin, administratorların içərisində onlarla razılaşanlar da olur, razılaşmayıb, pulunu tələb edən də... Pul tələb edilən məkanın anti-reklamı o andan etibarən başlayır... Düzdür, reklamçılıqda “qara piar da şöhrətdir” inancı var, amma bəs vicdan? Bəs abır? Bəs ayıb?

“Trumanın şousu” ayıbsızlığın cəmiyyət tərəfindən qəbullanmasının anladılmasıdır bir az da.  30 illik həyatı 24 saat canlı yayımlanan Trumanın  bundan xəbəri yoxdur.  Anasının, atasının, arvadının, hətta aşiq olduğu qızın belə, aktyor olduğunu bilmir.  Onun tanıdığı həyat elə budur-nizamlı,  hər gün təkrarlanan...  Hamı onu izləyir...

Corc Oruellin “Böyük qardaş səni izləyir!” şüarından fərqli olaraq, burada izlənən təkcə Truman, izləyən çoxluqdur...Uyğun cümlə qursaq, belə alınardı: “Truman, səni izləyirlər!”   Oruell cəmiyyətin üzünə  tüpürmək cəhdində idisə,  bu film kül silələnmiş vedrəyə dönməliydi... Amma dönmədi!  Hə, kül ələndi cəmiyyətin başına, sadəcə, insanlar bundan utanmadılar, əksinə, zövq aldılar, saçında küldən barmaq qoyası yer tapılmayan belə sevindirdi özünü: “Mən seçilmişəm!”, “Mən fərqliyəm!”

“Trumanın şousu” bizə həm də, televizor asılılığından danışır. 24 saat Trumanı izləyənlərin həyatı televizorun önündə keçir... Və tamaşaçı tərəddüd qarşısında qalır: izlənən daha  şanslıdır, yoxsa izləyən? İzlənənin həyatı daha yaxşıdır, yoxsa izləyənin? 

Filmdə paralel xətt sevgidir... Və biz burada da sevginin üsyankarlığının, boyunəyməzliyinin şahidi oluruq. Truman haqqındakı bu sözləri də Silviya işlədir: “O bir aktyor deyil! O bir məhkumdur!”  Bəli, müşahidə cəmiyyətinin içində hamımız məhkumuq... Geyindiyimizi də, yediyimizi də, hətta salam verəcəyimiz insanları da cəmiyyətə görə seçiriksə, bizə “azad insan” demək olarmı? Yox... 

Ola bilər ki, ilk insanları müşahidə etməyə maraq sövq etmişdi, lakin çağdaşlarımızı müşahidə etməyə və müşahidə olunmaqçün könüllülüyə məcbur edən özlərinin güzgüsünə çevrilə biıməmələri, bu güzgünü başqa yerlərdə/başqa insanlarda axtarmalarıdır.  Klassik ədəbiyyatda aşiqin güzgüsü məşuqun gözləri  idi... Bu istiqamətdən yanaşsaq belə, nəyinsə doğru olmadığını görürük... Tanıdıqlarımız bir yana, tanımadıqlarımıza-sosial şəbəkə dostlarımıza,  bizi “follov” edənlərə aşiq olmağımız  fizikən də, mənən də mümkünsüzdür. Eşq bu deyil axı... Demək, axtardığımız eşq də deyil...

Bəs ehtiyac duyduğumuz nədir? “Trumanın şousu” filminin əvvəlində filmdəki rejissor (Ed Harris) bizə deyir: “...Artıq aktyorları və bizə hiss etdirdikləri o saxta duyğuları izləməkdən bezdik. Ehtişamlı göstərilərdən və xüsusi effektlərdən  yorulduq. İçində olduğumuz dünya bəzi yönləriylə saxta olsa da, Trumanın özündə süni heç nə yoxdur! Ssenari yoxdur, replika yoxdur!  O, həyatın özüdür!”

Truman -“True man” - “həqiqi insan”  adının seçilməsində də bir məna var, mütləq ki.  Başqa yöndən baxsaq, gerçək olan, həqiqi olan lağlağı yeri olmalıdırmı? Hə, bunu da hamımız yaşamışıq... Kimi necə xatırladığınızı soğrulamıram, amma xatirələrimizdəki o gerçək insanlar deyilmi cəmiyyətin dəyəri? Yox... Müşahidə cəmiyyətində saf olmaq, özümüz olmaq şansı tanınmır axı...

Rejissor Trumana saxta dünya yaratmışdı... Bizim saxta dünyamızın ssenari müəllifi də, rejissoru da bizi müşahidə edənlərdir. Qarşılıqlı şəkildə, biz də başqalarının rejissoru, ssenaristi, hətta aktyoruyuq.  Evimizdən kənarda özümüz deyilik... Müşahidə obyekti olduğumuzdan bəri, evimizin içində də  özümüz deyilik...

Və sonda... Filmin son səhnəsində rejissorun  rəssam Rene Maqritin “Ay işığı memarlığı” əsərini canlandırması...  Filmin bizi müşahidəli yuxular görmək arzumuzdan qurtarmaq cəhdi...   Və təəssüf... Çünki keçən 27 il göstərdi ki, şouya baxmaqda da, şou qəhrəmanına çevrilməkdə də pərgardır bəşər.   Hərçənd, film bizə ümid yeri də qoyur: “EŞQ!” Ümidimiz diri olsun, barı, çağdaşlarım!

                                                                        (2025, fevral)

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.02.2025)