BU GÜN MEHRİBAN ƏLƏKBƏRZADƏNİN AD GÜNÜDÜR

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Deyir ki;- “Teatr ali sənət növü olduğu üçün bir növ, elitar sənətdir. Bu sənətin kütlə üçün olması fikri isə, kommunist ideologiyasının yanlış lozunqu idi. Yadınızdadır, bir zamanlar deyilirdi ki, səhnə həyatdan bir pillə yuxarıdır. Amma, mən deyirəm ki, sənət xalq üçün, kütlə üçün deyil. Doğrudur, bu gün tamaşalara müxtəlif tamaşaçılar gəlir, zallar boş deyil, amma məqsədli tamaşaçı yox dərəcəsindədir. Yəni tamaşaçıların əksəriyyəti nəyəsə baxmağa gəlsə də, konkret zövqü və sənət mühakiməsi olanı azdır. Tamaşaçı sənətə əyləncə növü kimi baxırsa, o, tamaşadan heç bir ideya, mesaj ala bilməz...”

İti zəka, zəngin bilik, dərin təfəkkür, hadisələri araşdırmaq qabiliyyəti, olanlara mükəmməl şərh vermək, parlaq istedad hər insana nəsib olmur. Onun ərsəyə gətirdiyi bütün sənədli televiziya filmlərində, səhnə əsərlərində bu keyfiyyətlər açıq-aşkar görünür…

“Hər bir millətin mədəniyyət göstəricisi onun teatra münasibətilə ölçülür. Musiqidə isə bu əsasən simfonik musiqinin dərki kimi qəbul edilir. Burada bir həssas məsələ də var, “haradan filan qədər pul qazana bilərəm”i düşünən adam üçün “Tik-Tok” daha çox maraqlıdır. “Harda daha çox əylənə bilərəm?” deyən insan üçün gecə barları, restoranlar və s. daha cəlbedicidir. Onun üçün teatr və sənət rakursu cəlbedici deyil. Yəni əylənmək, dincəlmək düşüncəsində olan adama teatr təfəkkürü, zövqü yaddır. Digər tərəfdən isə, dövrün zaman anlayışı, vaxta münasibət baxımından bu gün tamaşaçını teatrda saxlaya bilmirik. Məcburiyyətdən tamaşaları qısa zaman çərçivəsinə görə hesablayırıq. Əvvəllər 3 saat, 4 saat nümayiş etdirilən tamaşalarımız vardı. İndi məcburiyyətdən 1 saat, 1 saat 30 dəqiqə, uzağı 2 saatla kifayətlənirik. Tamaşaçını iştirakçıya çevirmək cəhdi mənim əsas istəyimdir. Ötən vaxtlarda bir təcrübə etdim: tamaşanın ən gərgin yerində tamaşaçıdan reaksiyanı almağı yoxladıq. Yəni görüm, bu tamaşaçı səhnəni necə və nə dərəcədə qavrayır? Reaksiyalar heç də teatrı anlayan, sənəti dərk edən tamaşaçıdan xəbər vermirdi. Bizdə emosiyaya təsir var, amma mən şüura təsirdən bəhs edirəm. Ən dəhşətlisi bax budur. Bu sənətdə çalışanların, böyük mənada, dramaturji bazası yox dərəcəsindədirsə, müasir teatr üslubları və formaları haqqında təsəvvürü yoxdursa, özünü bu sənət vasitəsilə köçürə bilmək ifadəsi yoxdursa, demək ki, heç nə yoxdur. Yol da yanlışdır, mövcudluq da. Mənim fikrimcə, bu gün Azərbaycan teatrlarını söküb yenidən yığmaq lazımdır. 26 teatr yox, 10 teatrla qənaətlənmək, ciddi islahatlar aparmaq gərəkdir, bütünlükdə teatra münasibət dəyişməlidir. İdarəetmədən, inikasa qədər. Çünki indiki teatrlarımız 40-cı, 60-cı illərin teatrı deyil. Sürət başqa sürətdir, dövr başqa dövrdür...”- söyləyir.

Gəncədə dünyaya gəlsə də Sumqayıt şəhərində, elə mənim də yaşadığım 8-ci mikrorayonda böyüyüb böya başa çatıb. Yaxşı yadımdadır, atası, rəhmətlik Zaur kişinin "Pobeda” avtomobili də vardı. 

Deyir ki;- “Ailədə atama ən çox bənzəyən mən idim. Və atam ən həlledici məqamlarda mənim “qətiyyətli davranışım”da babama heyrətamiz bənzərlik görürdü. Hərçənd ki, mən xüsusi bir şey hiss etmirdim. Amma atam “eynən atama bənzəyirsən” deyirdi, səndən əla hakim olar. Bu peşəni çox sevirdi deyə məni həkim görmək istəyirdi. Lakin ürəyimin səsi atamın səsindən daha güclü oldu. Çox sonralar peşəmlə bağlı müəyyən məyusluqlar olanda, ürəyimin səsinə qulaq verməyimə görə özümü qınadığım vaxtlar da olub. Amma seçdiyim peşə məni özümü ifadə etməyim üçün əsas vasitə oldu. Anladıqlarımı duymaq, duyduqlarımı anlamaq kimi. Elə seçimlər etməliyik ki, qazandığımız şeylər itirdiklərimizə dəysin. Həmişə seçimi elə etmişəm ki, qazandığım itirdiklərimdən çox olub. Atam isə bu peşəmlə, mənim seçimimlə “Mir Cəfər Bağırov və ya qırmızı terror” filmimdən sonra barışdı. Birdəfəlik qəbul etdi...”

Haqqında söhbət açdığım Mehriban Ələkbərzadə 1982-ci ildə Sumqayıtdakı 17 saylı orta məktəbi başa vurduqdan sonra bir il Sumqayıt Dövlət Dram Teatrında rejissor köməkçisi işləyib. 1983-cü ildə Azərbaycan Dövlət İncəsənət İnstitutunun rejissorluq fakültəsinə daxil olub və 1988-ci ildə oranı uğurla başa vurub. Həmin il təyinatla Lənkəran Dövlət Dram Teatrına göndərilib. 1990-cı ildə Lənkərandan Bakıya qayıtdıqdan sonra "Azərbaycanfilm" kinostudiyasında "Güzgü" qısametrajlı bədii filmini ərsəyə gətirib. 1991-ci ildə Milli Dram Teatrına rejissor köməkçisi ştatına işə götürülüb. 1994-cü ildən isə həmin teatrda quruluşçu rejissor işləyib.

Mehriban xanım müxtəlif vaxtlarda Azərbaycan Dövlət Televiziyasında Nahid Hacızadənin "Yaşa, ey haqq!", Jan Koktonun "İnsan səsi", Marşa Normanın "Gecən xeyirə qalsın, ana", Mehriban Vəzirın "İlğım", Afaq Məsudun "Cəza" əsərlərini tamaşaya hazırlayıb. "Space" televiziyasında özünün həm rejissoru, həm müəllif-aparıcısı olduğu verilişlərdə bir sıra layihələrlə tamaşaçıların zövqünü oxşayıb. 

2017-ci ildə Azərbaycan Dövlət Yuğ Teatrının baş rejissoru vəzifəsinə təyin olunub. Bir müddət orada işlədikdən sonra bir il də Azərbaycan Dövlət Gənc Tamaşaçılar Teatrının baş rejissoru vəzifəsində çalışıb. Hazırda Azərbaycan Dövlət Akademik Milli Teatrının bədii rəhbəridir.

“Deyirlər ki, teatrda rejissor və ya bədii rəhbər kişi peşəsidir. Amma əsla belə deyil. Və mən, ümumiyyətlə, qadın-kişi peşə fərqinin tam əleyhinəyəm! Ortada qol-əzələ gücü yox, intellekt və duyum fərqliliyi söz konusudur. Mədəniyyətin teatr adlı təsisatında səlahiyyətləri öz əlinə alıb, öz iradəsini diktator üsulu ilə hamıya diktə edən bu peşə kişilərin daha çox xoşuna gedir. Əlbəttə ki, onu qadınla paylaşmaq istəmirlər. Bəzən də bu qadın dəsti xəttidir deyən həmkarlarım öz xıncını qadının zəif cins olduğunu vurğulamaqla, onun yaratdığının da zəif olmasını qabartmaq istəyirlər. Qadın rejissorlar məhz bu kişi rejissorlardan həmişə güclü olub. Kişilərdən fərqli olaraq, qadının daha həssas araşdırmaçı gücü xüsusi qısqanclığa səbəb olur. Tələbə vaxtı çox sevdiyim bir rejissor pedaqoqun “Əgər intellektin olmasaydı, sənə deyərdim ki, qadın hara, rejissorluq hara? Amma sənə deyə bilmirəm”- deməsi onda olmasa da, sonralar məndə bu fərqin tam əleyhinə olması mövqeyini formalaşdırdı. İntellekt fərqini cins fərqiylə qarışdıracaq deyilik ki... Fəaliyyətim boyu əmin oldum ki, əksər kişi rejissorlardan intellekt və peşəkarlıqda həm güclüyəm, həm də cəsarətliyəm. Nə qədər təkəbbürlü səslənsə də deyirəm.”- söyləyir.

2003-cü ildə Naxçıvan MR-nın əməkdar incəsənət xadimi, 2013-cü ildə isə Azərbaycan Respublikasının əməkdar incəsənət xadimi fəxri adlarına layiq görülüb. Bir neçə ildir ki, ardıcıl olaraq Prezident mükafatı alır.

Deyir ki;- “Mən mövcud, bəlli, işlənmiş formanı sındırmağa, özümü ifadəyə meylli biriyəm. Bunu bəzən yeni forma, avanqard, yaxud yeni dəb adlandırırlar. Hər zaman anladıqlarımı duymağa, duyduqlarımı işimə qüsursuz köçürməyə çalışıram. Nə necə görünür, necə qəbul olunur mənə maraqlı deyil. Yetər ki, sonuca qane olum.”

Hər kəsin bir daxili dünyası var, - deyirlər. Onun dünyasında haqq-ədalət öz zəhmiylə hökm sürür, həyat tərzini büsbütün nizamlayır. Necə deyərlər, onu düzə düz, əyriyə əyri söyləməyə vadar edir. Həm də rejissor və həm də bədii rəhbər kimi mükəmməldir. Bir sıra tamaşalara, onlarla filmə quruluş verib. Deyir ki, hər hansı bir həqiqəti axtarıb tapmaq istəyirsənsə, sadəcə tarixin boz səhifəsini araşdırmalısan. Yəni gözləməlisən ki, həmin rəngli səhifə nə vaxt bozaracaq. Bozarandan sonra bütün bəzəklər, təhriflər silinəcək. Sadəcə hadisələrin məğzi qalacaq. 2008-ci ilin əvvəllərində mətbuata verdiyi açıqlamasında televiziya fəaliyyətinə son qoyduğunu bildirib. Bunu nə üçün etdiyini bilmirəm, amma Mehriban xanım hər gün "sehirli qutuda" səbirsizliklə gözlədiyimiz, yeri görünən adamdır. Bayağı verilişlərin baş alıb çoxaldığı zamanda onun müəllif proqramı ilə hər hansı bir televiziya kanalında görünməsi həmin telekanala nüfuz gətirməzmi? Bəli, tarixin rəngli səhifəsi bozaranda həqiqət olduğu kimi görünəcək. Onda Mehriban xanım Ələkbərzadəni indikindən də çox sevəcəklər…

Avqustun 4-də Mehriban Ələkbərzadənin növbəti ad günüdür. Onu bu münasibətlə təbrik edir, sevgi və ehtiramımı bildiririk. Çox yaşasın!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(04.09.2023)

 “Ədəbiyyat və incəsənət” portalı “Qiraət saatı”nda Fəxrəddin Qasımoğlunun “Son gecə” detektiv romanının dərcini yekunlaşdırdı. Böyük oxucu marağını və istəyini nəzərə alıb romanın davamı olan “On ikiyə işləmiş” romanının dərcinə başlayırıq.

Özü polis orqanlarında çalışan, ən dəhşətli, tükürpədici cinayətlərdən bilavasitə xəbər tuta bilən müəllifin bu romanı da sizləri sonadək gərginlik içində saxlayacaq.

36–ci dərc

«Karat»ı gecə evdən çıxaran adamın ən azı onun kimi nüfuz sahibi olduğunu ehtimal etdikdən sonra, şübhələrim birbaşa Rəmziyə yönəldi. Bu o demək deyil ki, şəhərdə başqa nüfuz sahibləri yoxdur. Əsla. Bu o deməkdir ki, izinə düşdüyüm və bir çox əlamətlərlə «Karat»ın qatilinin Qılınc Qabulov olduğu təsdiqlənib mənimçün. Qılıncın isə, birbaşa Rəmzi ilə, özü də sıx əlaqədə olduğu müəyyənləşib. «Karat»la ölümündən üç gün əvvəl görüşən adam da əlamətlərinə görə Rəmziyə çox bənzəyir. Əgər Rəmzinin brilyant biznesinin olması təsdiqlənərsə, məhz onun gecə saatlarında «Karat»ı harasa görüşə çağırdığını düşünürəm. Bəlkə də o, bu görüşün vaxtını elə son dəfə parkda görüşərkən, düşünülmüş şəkildə təyin edib.

Hələ bu detalların çoxu məlum olmayanda belə, mən xəstəxanadan veriləcək siyahılarda Qılıncın adının olacağına və Salamın da qonağının məhz Qılınc olduğunu deyəcəyinə çox əmin idim. Faktlar bunu deyirdi. Ancaq gözləmədiyim halda hər şey başqa cür oldu və ortaya hansısa bir Xamməd çıxdı. Əsas çözümün burada olduğunu bilirəm. İndi hər şeyi bir daha ardıcıl düzdükdən sonra bu çözümü tapmağa çalışacağam. Taparamsa və polkovnikdən gələn cavab da müsbət olarsa, qətli açılmış hesab etmək olar.

Bu cinayət çox düşünülmüş şəkildə hazırlanıb. Kimlərəsə mane olan adam aradan götürülür, bütün sübutlar da gənc bir oğlana qarşı yönəldilir. Ancaq iki şey var idi ki, hər şeyi düzgün hesablayan cnayətkarlar bu şeyləri heç cür nəzərə ala bilməzdilər. Elə mənə ipucu verən də məhz bu iki şey oldu.

Telefonun səsi məni fikirlərdən ayırdı.

-Səni istəyirlər, -bayaqdan mənə mane olmamaqçün mətbəxdə oturan Gülü əlində ev telefonunun aparatı içəri girdi. Dəstəyi alıb qulağıma yaxınlaşdırdım:

-Eşidirəm.

-Bəxtiyar, şübhələrində haqlı çıxdın, Rəmzi altı ay əvvəl brilyant biznesinə də qoşulub. Şəhərdə üç zərgərlik mağazası açıb. Malı da ona mağazalardan birinə şərik olmaq şərti ilə qətlə yetirilmiş «Karat» verirmiş.

-Aydındır. Ola bilər axşam ziyarətinizə gəlim.

-Mən yerimdə olacam.

-Sağ olun.

-Sağ ol.

Telefonun dəstəyini jurnal masasının üstünə qoydum. Deməli belə… Qalır tək bir şeyi dəqiqləşdirmək. Tək bir şeyi. Ancaq necə? Zəncirin qırıldığı halqa haradadır? Bu halqanı qıran kimsə var. Onu necə tapmalı… Bunun mütləq bir yolu olmalıdır.

Qəfildən gözüm az əvvəl əlimdən qoyduğum telefon aparatına sataşdı. Ağlıma gələn fikirdən cəld qalxıb pencəyimin ciblərini axtarmağa başladım. Bəli, bunu mən çoxdan yoxlamalı idim. Nəriman müəllimin vizit kartını tapıb tez nömrəni yığdım. Telefona cavab verilən kimi dedim:

-Salam, doktor. Bəxtiyar Nəzərli sizi narahat edir. Zəhmət olmasa deyin, müstəntiq Elbrus Cavadovun istədiyi siyahıları hazırlamağı kimə tapşırmışdız?

Nəriman müəllim fikirləşmədən cavab verdi:

-Bizdə bir xanım var, gəlib-gedənlərin qeydiyyatını o aparır. Ona da tapşırmışdım. Adı Sənəmdir.

-Sənəm indi işdədirmi?

-Bəli.

-İndi deyəcəklərimi heç kim bilməsin. Sənəmin şəxsi işini gətizdirib özünüzdə saxlayın, ancaq gizli. Mən gələnə qədər  də çıxıb getməsin, icazə-zad istəyərsə verməyin. Ola bilər, mənə lazım olsun. Mən çıxıram.

-Yaxşı, Bəxtiyar müəllim, dediyiniz kimi edərəm.

Tez pencəyimi geyinib dəhlizə çıxdım. Ayaqqabılarımı geyinəndə gözucu Gülünün mətbəxin qapısından baxdığını gördüm. Başımı qaldıranda sakitcə üzümə baxıb bircə kəlmə dedi:

-Gözləyəcəm.

-Gələcəm, -mən də həmişəki kimi cavab verib gülümsədim və sürətlə qapıdan çıxdım. Vaxt itirmək olmazdı. Xəstəxananın yolu da xeyli uzaq idi. Binadan bir qədər uzaqlaşandan sonra taksi saxladıb oturdum və ünvanı dedim. Gənc taksi sürücüsü ünvanı eşidən kimi maşını yerindən tərpədib şəhər kənarına istiqamət aldı.

Bir neçə tıxacda ləngisək də, on beş dəqiqədən sonra şəhərkənarı yola çıxa bildik. Sürəti artıran sürücü on iki dəqiqədən sonra məni xəstəxananın yanına çatdırdı. Qapıda İsrafil yox, tanımadığım gözətçi olsa da, Nəriman müəllimin gözlədiyini deyən kimi, dərhal məni içəri buraxdı. Görünür baş həkim tapşırıq veribmiş. Vaxt itirmədən keçib baş həkimin kabinetinin qapısını döydüm və içəri girdim.

-Salam, Nəriman müəllim.

-Salam, xoş gəlmisiz, -baş həkim bir qədər qayğılı görünürdü.

Əyləşib Sənəmin şəxsi işini göstərməsini xahiş etdim. Oturduğu masanın siyirtməsindən çıxardığı qovluğu mənə verən ağsaçlı həkim fikirli-fikirli, sual dolu baxışlarla mənə baxdı.

Bunu görmürmüş kimi qovluğu açıb vərəqləməyə başladım: Sadıxova Sənəm Valid qızı, 1964-cü il təvəllüdlü, anadan olduğu yer Balakən rayonu. Şəxsi işdəki şəkildən mənə bir qədər köklüyə meyilli, sarı saçlı, kifayət qədər yaraşıqlı bir qadın baxırdı. Ünvana nəzər salıb gülümsədim, Qılınc Qabulovun iyirmi yaşına qədər Balakəndə yaşadığı küçə ilə eyni olan küçə… Bu qədər… İndi hər şey yerini aldı. Daha qocaman həkimin narahatçılığına son qoymağın vaxtı idi.

-Nəriman müəllim, siyahının natamam olması barədə bizdə ciddi şübhələr var. Sənəm xanıma hələlik heç bir şey deməyin. Onun bu barədə nə isə bilməməsi çox vacibdir. Bizi maraqlandıran üç nəfər var ki, onların sizin pasiyentiniz olub-olmamasını təsdiqləməyiniz lazımdır. Qəsdən Qılıncla yanaşı biri Xamməd olmaqla, iki ağlıma gələn ad və soyad da çəkib gözlədim.

-Bu dəqiqə, -deyən baş həkim selektorun düyməsini basıb şöbə rəisini yanına çağırdı. Bir azdan kabinetə gələn orta yaşlı qadın həkim dediyim adları eşidəndə bir qədər gözlərini qıyıb fikrə getdi. Sonra əminliklə dedi:

-Qılınc Qabulov bizim çoxdankı pasiyentimizdir. Qalan adlar mənə tanış deyil, dəqiq, belə xəstələrimiz yoxdur.

Cavabın məhz belə olacağına şübhəm yox idi. Nəriman müəllim üzünü şöbə rəisinə tutub soruşdu:

-Qabulovun diaqnozu nədir?

-Hebefrenik şizofreniya.

-Siz çoxdan bu xəstəxanada işləyirsiniz? -şöbə rəisinə sual verdim.

-Bəli, bütün fəaliyyətim bura ilə bağlıdır, iyirmi beş ildən çoxdur ki, bu xəstəxanada işləyirəm. Elə indi adını çəkdiyim Qılınc da o vaxtdan mənim pasiyentimdir.

Maraq dolu baxışlarla bu orta yaşlı qadına baxdım. İllər əvvəlki komissiya üzvlərindən fərqli olaraq, bir vaxtlar güclü mütəxəssis olan Matvey Semyonoviçin aşkar edib gizli saxladığı bu nadir rast gəlinən xəstəliyin simptomlarını sonradan Qılıncı müalicə edən həkim də ortaya çıxara bilmişdi. Deməli, Qılıncın indiyə qədər ruhi xəstə kimi qeydiyyatda qalmasının səbəbi də izahını tapdı.

-Təşəkkür edirəm.

-Buyurun.

Çevrilib Nəriman müəllimə baxdım. Hər şeyi başa düşən ağsaçlı baş həkim baxışlarımı göydə tutdu:

-Narahat olmayın, Aygün xanımın belə hallarla rastlaşdığı ilk dəfə deyil. Bu söhbət kabinetimdən kənara çıxmayacaq.

-Elə isə, onda daha Aygün xanımın vaxtını almayaq.

Şöbə rəisi otaqdan çıxan kimi Nəriman müəllim üzünü mən tutdu:

-Vəziyyət çox ciddidir?

-Düşünürəm ki, hə, -bu qocaman insandan nə isə gizlətmək mənasız idi. Onsuz da bir müddət sonra Sənəm istintaqa ifadə vermək üçün çağırılacaqdı. Onun nə dərəcədə günahkar olması istintaqın gedişində bilinəcəkdi. Ola bilər ki, Sənəmin heç nədən xəbəri yoxdur və Qılınc eyni küçədə böyüdüyü və sonradan burada rastlaşdığı bu qadını hansısa formada aldadıb ondan istifadə edib. Əməliyyat işində buna «kor-koranə istifadə» deyilir - insan əməlinin mahiyyətini və nəticələrini anlamadan kimlərəsə kömək etmiş olur. Ola da bilər ki, başqa səbəblər var. Hər-halda şəkildəki bu göyçək qadının baş vermiş cinayətdə Qılıncla əlbir olduğuna az inanıram.

İndi son bir şey də qaldı. Həlledici addımı atmaq üçün ediləcək son bir şey. Bunun üçün isə təcili Elbrusla görüşməli idim.

-Nəriman müəllim, telefonunuzdan istifadə edə bilərəmmi?

-Əlbəttə, buyurun, -deyən baş həkim masasındakı telefonu mənə tərəf sürüşdürüb qalxıb otaqdan çıxdı.

Elbrus otağında idi. Ona danışmağa imkan verməyib tez dedim.

-Elbrus müəllim, təcili istintaq təcridxanasının yanına gəlin. Mən də indi oraya yollanıram.

Təcrübəli müstəntiqin cavabı qısa oldu:

-Çıxıram.

Dəstəyi yerinə qoyub kabinetdən çıxdım. Nəriman müəllim dəhlizdəki pəncərənin qarşısında durub fikirli-fikirli həyətə baxırdı. Qapının açıldığını eşidən kimi çevrilib mənə tərəf gəldi. Əlimi ona uzatdım:

-Hər şeyə görə sağ olun, doktor. Dəyərli vaxtınızı aldım.

Əlimi sıxan həkim gözümün içinə baxdı:

-Belə başa düşdüm ki, o qətl hadisəsi buradan başlayır?

-Elə deməzdim. Qətlin sizin xəstəxana ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Sadəcə bir işçinizi qurban kimi seçiblər. Başqa bir işçinizin günahının dərəcəsi isə istintaq zamanı aydınlaşacaq.

-Sənəm bizdə çoxdan işləyir. Onu öz qızım kimi bilirəm. Dayısını tanıyıram, həkim kolleqamdır. Nə deyim…

-Hər şey yaxşı olacaq, doktor, -deyib bir daha sağollaşdım və xəstəxanadan çıxdım. Təcili təcridxanaya çatmalı idim. Vaxt az, yol isə uzaq idi. Elbrus yəqin ki, artıq yoldadır. Yenə bir qədər piyada gedib əsas yola çıxdım və səki kənarında dayanmış taksilərdən birinə yaxınlaşdım. Ünvanı deyib qiyməti razılaşdırdıqdan sonra maşına oturdum.

Yarım saatdan sonra taksi təcridxananın qarşısında dayandı. Orada məni gözləyən Elbrusu dərhal gördüm. Maşınının yanında dayanıb ətrafa baxırdı. Yaxınlaşıb görüşdüm.

-İndi sizə telefonumu verəcəm. Oradakı bu şəkli Salama göstərin və onun Xamməd olub-olmadığını soruşun. Mən burada gözləyirəm. Qalan şeyləri qayıdandan sonra danışarıq.

-Başa düşdüm, -deyən müstəntiq telefonumu alaraq maşından qovluğunu götürüb  təcridxananın girişinə tərəf getdi.

İndiki halda telefonumu açıq saxlamaqdan başqa çarə yox idi. Vatsappla nə isə göndərib Elbrusu da hələ sonu məlum olmayan araşdırmanın «iştirakçısı»na çevirmək istəmirdim. Fikrimcə, «Karat»ın həm qatili, həm də qətlinin sifarişçisi artıq məlum idi. İndi sonuncu, ən kiçik bir yoxlamanı da keçirib qatilin adını Elbrusa deyəcəkdim. Sonra nə etmək lazım olduğunu müstəntiq yaxşı bilir. Bu yoxlamanı özümə görə deyil, Elbrusa görə belə təşkil etmişdim. Əslində, onun gətirəcəyi cavab mənə əvvəlcədən bəlli idi. Ancaq bir polis işçisinin, bir müstəntiqin kimisə həbs etməsi üçün tutarlı dəlillər və əsaslar tələb olunur. Digər öyrəndiyim şeyləri Elbrusa danışdıqdan sonra şəkildəki Xammədin Xamməd yox, Qılınc Qabulov olduğunu söyləməyim, fikrimcə, Elbrusun qərar verməsi üçün kifayət edəcəkdi. Cinayət baş verdikdən sonra şübhə altına düşənlərdən birinin özünü uzun müddət başqa adla qələmə verməsi onun bu işdə birbaşa iştirakı olduğunun ən gözəl sübutudur.

Bağda işləyərkən, Qılıncın şəklini çəkməyi lazım bilməmişdim. Mənə onun yaxından çəkilmiş şəkli lazım idi. Üz cizgiləri tam görünən bir şəkli. Qılınc isə qazdan ayıq biri idi və bunu etsəydim dərhal başa düşəcəyinə şübhəm yox idi. Ona görə də lazım olan şəkli həmin bağ evində quraşdırdığım gizli kameranın görüntüləri ötürdüyü monitordan çəkmişdim. Salama göstərməsi üçün Elbrusa verdiyim də həmin şəkil idi.     

Cavadovun təcridxanaya giriş-çıxış üçün nəzərədə tutulan formallıqları aşaraq tez qayıdacağını düşünmüşdüm. Ancaq bu belə olmadı.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(04.08.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə Biri ikisində layihəsində bu gün sizlərə Nəsr silsiləsində sonuncu dəfə gənc yazarın hekayəsini təqdim edirik. Bu dəfə Təvəkkül Boysunardır və onun “Börnaut” hekayəsidir.

Təvəkkül BOYSUNAR

 BÖRNAUT

Şirkət müdiri məni axşamkı iş yeməyinə dəvət eləyəndə əvvəlcə həvəssiz olsam da, restorana çatıb masa arxasına keçəndən sonra əhvalım yavaş-yavaş düzəlməyə başladı, çünki indi bizimlə eyni masada şıq geyimli gözəl xanımlar, yaraşıqlı bəylər əyləşmişdi və onların hamısı böyük şirkətlərdə yüksək vəzifə sahibi idilər.

Qısa tanışlıqdan sonra  sifarişlərimizin birinci hissəsi gətirildi və hər kəs əlini çəngələ atıb yeməyə girişmək istəyəndə qəfildən necə oldusa, danışmağa və masada oturanlara məsləhət verməyə başladım:

– Bir dəqiqə. Çəngəllərinizi işə salmamış, zəhmət olmasa, hamınız bir ağızdan "Bismillahir-rəhmanir-rəhim" deyin.

Masadakıların hamısı əl saxlayıb təəccüblə mənə baxdılar. Dediyim sözdən özüm də çaşdım və susmağa çalışsam da, heç cür bacara bilməyib danışmağa davam elədim:

– Bəli, hamı "Bismillahir-rəhmanir-rəhim" desin. Çünki əks halda cinlər də sizinlə bir yerdə sizin yeməyinizdən yeyəcək və nəticədə doya bilməyəcəksiz.

Cəmi dörd aydır işə düzəldiyim şirkətdə baş direktor məni ən yaxşı işçilərdən biri hesab edirdi, amma indi hardan gəldiyini bəlli edə bilmədiyim, qarşısını da heç cür ala bilmədiyim bu danışığım masadakı adamların təəccüb dolu nəzərlərini üzərimə çəkdikcə mənə elə gəlirdi ki, hər kəsin gözü qarşısında lümlüt qalıb rüsvay olmuşam.

Kiminsə təcili köməyinə ehtiyacım var idi, ancaq masadakı adamlar iş birliyi qurmaq istədiyimiz şirkətin nümayəndələri olduğu üçün mənə yad adamlar idi və onlar sadəcə təəccüb içində gah mənə, gah da bir-birlərinə baxır, arabir yanlarındakı şəxsə nəsə deyirdilər.

Mənsə bu lənətə gəlmiş dilimlə danışmağa hələ də davam edir və bütün çəngəlləri yeməkdən uzaqda tutub hər kəsi özümə qulaq asmağa məcbur edirdim:

– Özü də iş orasındadır ki, cinlər yeyəndə bizim kimi əllərini sabunlayıb yemirlər. Bildiyim qədəriylə, onlar əllərini yeməyə... belə.. necə deyim.. yəni çirkli-çirkli vururlar da. Ona görə deyirəm ki, mütləq "Bismillahir-rəhmanir-rəhim" deyin. Kim istəyər ki, yeməyinə o pis şey bulaşsın? Elə deyil, Minurə xanım?

Yaxınlığımda oturan və adını bilmədiyim qadına baxıb soruşdum və deyəsən, hətta göz vurdum.

Şirkətin direktoru, üzü qızarmış vəziyyətdə mənə baxır, nə edəcəyini bilmirdi. Axırda o:

– Araz bəy, sizə nolub? – deyə yerindən qalxdı, mənə sarı gəldi və qolumdan tutub sanki kömək etməyə çalışırmış kimi masadan qaldırmağa cəhd etdi.
Bu vaxt sanki özümə gəldim və sözlərimi bir-bir xatırlayıb vəziyyətdən çıxmaq üçün gülərək dedim:

– Həsən bəy, narahatlığa əsas yoxdu. Bu, sadəcə bir psixoloji eksperiment idi. Siz Allah, üzrlü hesab edin.

Masadakı şəxslərə təbəssümlə baxıb səliqəli və inandırıcı şəkildə cümləmi tamamladım və hiss etdim ki, deyəsən, vəziyyət düzəlir. Çünki onların bir çoxunun üzündəki çaşqınlıq yavaş-yavaş səngidi və yanımda ayaq üstə dayanmış şirkət direktoru öz yerinə keçdi.

Mənsə gərginliyi daha da azaltmaq üçün sözümə davam elədim:

– Həqiqətən, bağışlayın... Sadəcə, bu psixoloji eksperimenti mütləq müdirin və yad adamların olduğu məkanda etmək lazım idi.

Sonra sözlərimin daha da inandırıcı görsənməsi üçün növbəti cümlələrimi dilə gətirdim, amma hiss etdim ki, deyəsən, məni danışdıran yenə də bayaqkı naməlum qüvvədir:

– Əslində, bunu sirr saxlayırdım, amma mən psixologiya üzrə Nobel mükafatına namizədəm bu il. Namizədliyim artıq təsdiqlənib. Məncə, bu səbəbdən qüsura baxmayıb bağışlaya bilərsiniz mənim bu anormal eksperimentimi.

Hər kəsdən əvvəl şirkət direktorunun təəccüblü səsi gəldi:

– Ciddi deyirsiz, Araz bəy?

– Aha, bəli, inşallah, yaxın zamanlarda nəticələr açıqlanacaq.

Bayaqdan mənə dəli kimi baxan adamların hər biri masa arxasından öz təbəssümlü və nəzakətli təbriklərini ünvanlamağa başladı.

Bir az əvvəl “Minurə xanım” deyə müraciət etdiyim qadın, şirkət direktorunun üzünə baxıb:

– Deməli, Həsən bəy, işinizdəki uğurların sirri həm də bu cür istedadlı kadrlar imiş, hə? – dedi. Qarşılıqlı təbəssümlər masa üstündə o tərəf-bu tərəfə gəzişdi.

Artıq bayaqkı gərginlik keçmişdi. Amma şirkət direktoru:

– Vallah, əməlli-başlı şok yaşadıq. Başlayaq yeməyə, nuş olsun, – deyəndə və hər kəs çəngəllərini götürüb yeməyə girişmək istəyəndə mən ucadan:

– Bismillahir-rəhmanir-rəhim, – deyə qışqırdım və çəngəli balığa necə möhkəm batırdımsa, çəngəl balığın o biri üzündən çıxıb boşqabı cingildətdi. Hamı təzədən mənə baxdı.

Mən yenə özümə gəlib dedim:

– Və bu, sonuncu eksperiment idi. Artıq nöqtə qoyuldu. Amma fikirləşməyin ki, sizə yaşatdığım bu diskomfortu kompensasiya etməyəcəm. Xeyr, elə deyil. İçimdə ciddi bir əminlik var ki, qısa müddət sonra siz belə bir qonaqlıq üçün Azərbaycanın ilk Nobel mükafatçısının evinə yığışacaqsınız.

Masa arxasından müxtəlif səslər, uğur və alqış anlamlı sözlər gəldi.

Gənc və yaraşıqlı bəylərdən biri sual verdi:

– Araz bəy, çox maraqlıdır, namizədliyiniz rəsmi şəkildə təsdiqlənib? Nə əcəb mətbuatda bu haqda heç nə yazılmayıb?

– Aha, əlbəttə, təsdiqlənib. Sadəcə, mən lazımi şəxslərdən xahiş etdim ki, mətbuatda bircə şey də verilməsin bu haqda.

Boynundan yaşıl boyunbağı asılmış gənc qız:

– Niyə? – deyə soruşdu.

– Göz dəyməsin deyə. Dedim, birdən göz dəyər, bütün işlər korlanar. Mənə lazımdımı? Onsuz da nəzərdən möhkəm qorxuram.

Masada kimlərsə güldü, kimlərsə təəccüblə susdu. Danışmağa davam elədim:

– Əslində, mən iki il əvvəl də Nobelə namizəd olmuşdum. Özü də başqa sahədə. Ginekologiya. Qadın cinsiyyət orqanında indiyəcən kəşf olunmamış bir sıra maraqlı sinir nöqtələri tapmışdım və sən demə, bu sinir nöqtələrinə toxunaraq onların sevgi duyğularını müxtəlif istiqamətlərə yönləndirmək olurmuş. Təsəvvür edirsinizmi? Bu, kiçik tapıntı deyildi. Yəni təsəvvür edin ki, təxminən antena kimi də... Necə ki, antenanı sağa-sola tərpədəndə ekran gah aydın, gah bulanıq görsənir, eləcə də qadınların həmin sirli nöqtələrinə toxunanda, məcazi mənada desək, qəlbinə lazımi kişinin siması həkk olunur. Yəni vurulur da ona. O mənada. Siz Allah, üzrlü sayın, başınızı ağrıdıram, sadəcə, kimlərəsə maraqlı olar deyə, dedim. Yəni o kəşf balaca kəşf deyildi də.

Masadakı xanımlardan biri ayağa qalxıb əlindəki kiçik çanta ilə harasa getdi, mənsə nəzarət eləyə bilmədiyim danışığımın itirilmiş cilovunu axtarmaqdan birdəfəlik vaz keçib ağzımdan çıxan sözləri hər kəs kimi dinləməyə davam elədim:

– Həsən bəy, bəs siz hansı sahə üzrə Nobelə namizəd ola bilərsiz, hə?

Şikətin direktoru üzümə baxdı.

– Hə, Həsən bəy? Sizi deyirəm.

Sonra masadakı xanımlardan birinə baxdım və ağlıma gələn ilk adla müraciət elədim:

– Maşın kolleksiyası yığmaq üçün Nobel verirlərmi, hə, Cülyetta xanım? Sizcə, Həsən müəllimə verərlər Nobel buna görə?

Həsən müəllim nəsə dedi, masadakılardan da kimsə nəsə dedi. Onları sanki eşidə bilmirdim. Birdən hansısa qüvvə məni ayağa qaldırdı və sanki sağlıq deyirmişəm kimi, qədəhi əlimə götürüb, yan masalardakı şəxslərin də məni eşidəcəyi qədər uca səslə dedim:

– İcra hakimiyyətindəki işinizdən sonra həbsə düşmüşdüz. Çıxmaq üçün nə qədər xərclədiz, Həsən bəy? Görün nə qədər pulunuz var imiş ki, maşın kolleksiyanızdakı iyirmi üç maşına gərək qalmayıb, – səsimi daha da ucaltdım və digər masalara da baxaraq davam etdim:

– Nəysə, əziz dostlar. Quranda bilirsiz, nə deyir bu haqda?

İndiyəcən heç vaxt öyrənmədiyim və dilimizdəki üç-beş sözündən başqa heç nə bilmədiyim ərəb dilində bir neçə cümləni səliqəli və cəzbedici şəkildə səsləndirdim:

– Vaylul-li kulli əlləzi cəməa mələv-və addədəh. Yəhsəbu ənnə mə ləhu axlədəh. Kəllə ləyumbəzənnə fil-hutaməh.

Beynimin bir tərəfi hər kəs kimi buna təəccüblənərkən, o biri tərəfi də indiyəcən üzünü belə açmadığım Quranın həmin ayəsini tərcümə edib, gözlərini diqqətlə mənə dikən və məni diqqətlə dinləyən yan masalardakı yad adamlara çatdırdı:

– Yəni ki, vay halına o adamların ki, onlar var-dövlət yığarlar, sonra da onu gecə-gündüz sayarlar. Onlar elə bilirlər ki, yığdıqları sərvət onları ölümsüzləşdirir. Elə deyil. Onlar adamı kül eləyən alovun içinə atılacaqlar, – qısa bir fasilə verib davam etdim. – Başa düşdüz? Bax belə. Mənlik bu qədər. Bunu içirəm sizin sağlığınıza, əziz digər masalarda əyləşən yoldaşlar!

Yerimə oturdum.

Aralı masalardan kimlərinsə gülüş səsi gəlirdi. Kimlərsə diqqətlə gözünü dikib sakitcə bizə tərəf baxırdı.

Ağ köynəkli ofisiant mənə yaxınlaşıb qulağıma tərəf əyildi, nəsə dedi, amma həmin an mən onu anlaya bilmədim.

Bir neçə dəqiqə sonra masada yeganə adam mən qalmışdım.

Çaxır sifariş etdim.

Saatlar keçdi...

Gecəyarısı ofisiantlardan biri gəlib:

– Müəllim, restoranı bağlayırıq, siz durmursuz? – deyə soruşdu.

         – Qardaş, mənim yerimi orda salın da, bax orda –  qapının yanında salın. Bu gecə sizdə qalım, olar elə? – dedim.

Səhər üzü gözlərimi evdə açdım. Və telefonumun kontaktındakı son zənglərə baxıb evə necə gətirildiyimi təxmini olaraq başa düşdüm.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(04.08.2023)

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev iyulun 22-də Şuşada “Euronews” televiziyasına müsahibə verib. Müsahibə avqustun 1-də “Euronews”da yayımlanıb. AzərTAC müsahibənin geniş variantını təqdim edir.

Müxbir: Cənab Prezident Əliyev, bizi burada qəbul etdiyinizə görə Sizə çox minnətdarıq. Bu bölgə Cənubi Qafqazın yeni tarixində bəzi ən zorakı epizodların cərəyan etdiyi səhnə olub. Bununla belə, 2020-ci ildəki sülh razılaşmasından sonra gərginlik hələ də tam aradan qalxmayıb. Daimi düşmənçiliyi Siz nə ilə əlaqələndirirsiniz?

Prezident İlham Əliyev: Demək çətindir. Düşünürdüm ki, İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra vəziyyət fərqli olacaq. Biz sülh üçün hazır idik və əslində bir az gözlədik ki, beynəlxalq iştirakçılar bizə müəyyən yeni təkliflər versinlər. Anladıq ki, bir növ boşluqdur. Heç kəs nə etməyi bilmirdi. 2020-ci il noyabrın 10-da Bəyanatı imzaladığımız zaman vəziyyət, əslində, dayanıqlı sülhü təmin etmirdi. O, sülh razılaşması deyildi, Bəyanat idi. Əslində, Ermənistanın kapitulyasiya aktı idi. Buna görə biz Ermənistanla münaqişənin yekun həll variantını tapmaq məqsədilə müəyyən təşəbbüslərlə çıxış etməyə başladıq və ictimaiyyət qarşısında bunu açıqladıq. Elan etdik ki, sülh sazişi imzalanmalıdır. Amma yenə boşluq yarandı. Sonra isə biz sülh sazişinin prinsiplərini müəyyən etdik. Onlar ərazi bütövlüyünün, suverenliyin və beynəlxalq sərhədlərin qarşılıqlı tanınması, sərhədlərin delimitasiyası, gücdən istifadə etməmə və ya güclə təhdid etməmə kimi beynəlxalq hüququn tam məlum prinsipləridir. Bu təklifi biz masa üzərinə qoyduq. Biz 30 illik işğaldan əziyyət çəkmiş və ədaləti güc hesabına bərpa etmiş ölkə olaraq yeni sülh prosesinin müəllifi olduq. Deməzdim ki, hər şey çox rəvan gedir. Amma biz hələ də nikbinik, çünki hazırda biz hər iki ölkənin xarici işlər nazirləri səviyyəsində çox fəal danışıqlar aparırıq.

Müxbir: Elə mən də onu soruşmaq istəyirdim. Sözünüzü kəsdiyimə görə üzr istəyirəm. Siz bu yaxınlarda Brüsseldən qayıtmısınız. Sülh danışıqlarının növbəti raundu keçirildi. Bir çox insan tərəfindən bu danışıqlar Ermənistanla Azərbaycan arasında dayanıqlı sülhə aparan ümid kimi qarşılandı. Ən sonuncu raunddan sonra ümidli olmaq bizim tərəfdən düzgün olardımı?

Prezident İlham Əliyev: Bəli, ümidli olmaq yaxşıdır. Lakin deməliyəm ki, sülh danışıqları xarici işlər nazirləri tərəfindən aparılır. Brüsseldəki görüşlərimiz Avropa İttifaqı Şurasının Prezidenti tərəfindən təşkil olunur. Əslində, həmin görüşlər bizə çox həssas məsələlərə toxunmaq imkanını verir.

Müxbir: Məsələn.

Prezident İlham Əliyev: Sərhədlərin gələcək parametrləri ilə bağlı məsələ, çünki Ermənistanla Azərbaycan arasında sərhəd müəyyən olunmamışdır. Çünki Sovet İttifaqının süqutu ərəfəsində biz təcavüzlə üzləşdik. İndi sərhəd necə olacaq? Yerlərdə real vəziyyət necə olacaq? Kommunikasiyalarla bağlı vəziyyət necə olacaq? Çünki İkinci Qarabağ müharibəsi nəticəsində Ermənistanın imzaladığı sənəddə onun öhdəliyi var ki, bizim eksklavımız olan Naxçıvana çıxışımız olsun. Lakin bu, hələ də baş vermir. Beləliklə, sülh sazişinin əsas bəndləri nazirlər tərəfindən tərtib edilir. Bizim görüş isə hesab edirəm ki, yaxşı mühit yaradır. Lakin əgər biz Ermənistan tərəfindən konstruktiv yanaşma görsək və ən vacibi isə əgər onlar ərazi bütövlüyümüzü mübahisələndirən bütün iddialarını kənara qoysalar, onda biz tezliklə, bəlkə də ilin sonunadək sülh variantını tapa bilərik.

Müxbir: Danışıqlar haqqında sonra daha çox söhbət edəcəyik. Lakin mənim üçün soruşmaq maraqlıdır ki, vəziyyəti nizamlamağa cəhd edən çox beynəlxalq iştirakçı olub. Avropa İttifaqı danışıqlar masasına nəyi gətirir?

Prezident İlham Əliyev: Əslində, 1992-ci ildən etibarən - hələ işğal dövründə aparılan danışıqlar zamanı Avropa İttifaqı vasitəçilik prosesinin bir hissəsi olmayıb. İndi bu, Avropa İttifaqı Şurasının Prezidenti Şarl Mişelin təşəbbüsüdür. O, bizi dəvət etdi və biz dəvəti qəbul etdik. Çünki Azərbaycan ilə Avropa İttifaqının, eləcə də onunla Ermənistanın əməkdaşlıq səviyyəsini nəzərə alsaq, Avropa İttifaqının fəal olması təbiidir. Xüsusən də nəzərə alsaq ki, İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra Minsk qrupu, əslində, fəaliyyət göstərmirdi və indi də göstərmir. Beləliklə, müəyyən beynəlxalq qurum olmalı idi. Düşündüm ki, Avropa İttifaqı ən yaxşı vasitəçi ola bilər, çünki bizim onunla münasibətlərimiz qarşılıqlı hörmətə, etimada və maraqlara söykənir. Bir sözlə, həmin təşəbbüs hazırda çox fəal dialoq formatına çevrilir, çünki biz təkcə Brüsseldə deyil, həmçinin Avropa Siyasi Birliyinin tədbiri çərçivəsində də görüşürük. Sonuncu dəfə görüş Kişineuda baş tutdu. Bunu vacib hesab edirəm, çünki vəziyyətin durğun olmasına imkan vermirik, durğunluq yaranarsa, yenidən bir növ fasiləyə keçərsə, onda biz hər hansı təhlükəli ssenaridən sığortalana bilmərik.

Müxbir: Sizin fikrinizcə, Qərbin, yəni Avropa İttifaqının və həmçinin Birləşmiş Ştatların artan vasitəçiliyi bu regionda daha ənənəvi gücdə – Rusiyada qıcıq yarada bilərmi? Rusiyanın Ukrayna ilə məşğul olması faktı Azərbaycan ilə Ermənistanın ümumi razılığa gəlməsi üçün müəyyən imkan yaradırmı?

Prezident İlham Əliyev: Atəşkəs sazişinin, yəni 2020-ci il 10 noyabr tarixli Bəyanatın vasitəçisi nə Birləşmiş Ştatlar, nə də Avropa İttifaqı deyil, Rusiya olub. Ermənistanın baş naziri ilə ilk görüşlərim Rusiya tərəfindən bu ölkədə təşkil olunmuşdu. Rusiya–Ukrayna müharibəsindən sonra vəziyyət dəyişdi və biz gördük ki, Birləşmiş Ştatlar və Avropa daha fəal oldular. Əslində, prosesin kimin tərəfindən aparılacağı və ya prosesi kimin müəyyən dərəcədə inhisara götürəcəyi bizim üçün böyük fərq etmir. Nəticəyə gəlmək vacibdir. Biz sülh sazişi ilə nəticələnəcək təşəbbüs irəli sürən hər hansı tərəfi dəstəkləyəcəyik. Yeri gəlmişkən, xarici işlər nazirləri arasında Vaşinqtonda danışıqlar aparılıb. Hazırda biz bu ayın sonunda danışıqların raundunu Rusiyada keçirmək barədə Rusiyadan dəvət aldıq və bununla razılaşdıq. Beləliklə, əgər hər hansı digər məkan olarsa, əlbəttə ki, biz razılaşacağıq, çünki bizim üçün razılığa gəlmək və nəticə əldə etmək vacibdir. Əlbəttə, müəyyən siyasi rəqabəti, bəzi iştirakçıların daha fəal olmaq cəhdlərini anlayırıq, lakin biz bunu yalnız alqışlaya bilərik. Əgər sağlam rəqabət olarsa, onun yalnız yaxşı nəticələri olacaq.

Müxbir: Rusiya ilə uzun tarixi və əhatəli münasibətlərinizin olduğunu anlayıram. Sizin fikrinizcə, Rusiyanın hazırda bölgədəki təsiri necədir?

Prezident İlham Əliyev: Bilirsiniz, region haqqında demək mənim üçün çətindir, çünki Cənubi Qafqaz bölgəsi üç ölkədən ibarətdir. Biz Rusiyanın Cənubi Qafqazdakı qonşularımızla qarşılıqlı əlaqələrini, sadəcə, müşahidə edə bilərik. Azərbaycana gəldikdə isə elə də ciddi dəyişiklik yoxdur, çünki bizim Rusiya ilə münasibətlərimiz artıq tarazlaşdırılıb. Onlar bir-birimizin milli maraqlarının və əlbəttə ki, ərazi bütövlüyünün və suverenliyin tanınmasına əsaslanır. Rusiya Azərbaycanın qonşusu və tərəfdaşıdır. Bizim nəzərəçarpan ticari dövriyyəmiz, daşımalar infrastrukturuna aid bir çox layihələrimiz var. Bu, xüsusən də indiki dövrə aiddir. Layihələr enerjinin inkişafına aiddir. Əlbəttə ki, mədəniyyət sahəsi də çox vacibdir.

Müxbir: Hazırda Siz məhz enerji sektorunda Qərblə bir çox razılaşmalar əldə etmisiniz. Elədirmi?

Prezident İlham Əliyev: Bəli, Qərblə razılaşmalar var. Lakin bu, uzun müddət əvvəl əldə edilib, o vaxt biz Bakıdan İtaliyaya vahid boru kəməri sistemini qurmaq təşəbbüsünü irəli sürdük. O, mərhələli şəkildə icra olundu və onun yekun mərhələsi iki ildən çoxdur yekunlaşıb. Artıq iki ildən çoxdur ki, Azərbaycan Avropanın mühüm qaz təchizatçısına çevrilib. Əlbəttə, Rusiyaya qarşı sanksiyalarla bağlı vəziyyət yeni ölçü yaradıb, çünki hazırda enerji sərvətlərimiz heç zaman olmadığı kimi zəruridir. Lakin istənilən addıma gəldikdə, biz onu bir çox il əvvəl imzalanmış müqavilələrimiz və planlarımız əsasında atırıq. Düzdür, hazırda Azərbaycandan əlavə qaz almaq üçün müraciət edən ölkələrin sayı daha çoxdur. Bunu etməyə hazırıq və artıq başlamışıq. Ötən il daha çox ölkə qazımızı almağa başladı. Bu, cari ildə də davam edəcək. Lakin yenə də Rusiya ilə münasibətlərimiz nöqteyi-nəzərindən, Rusiya-Ukrayna müharibəsi başladıqdan sonra çox şey dəyişməyib.

Müxbir: Burada olan vəziyyət haqqında danışaq. Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsi, Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi, ABŞ və Avropa İttifaqı hamısı Laçın dəhlizinin bağlı qaldığı təqdirdə, əhalinin potensial qaydada girova düşmək təhlükəsini qeyd edərək, həmin dəhlizdə hərəkət azadlığına dair zəmanətləri tələb ediblər. Hazırda Laçın dəhlizində baş verənlər haqqında nə deyə bilərsiniz?

Prezident İlham Əliyev: Laçın dəhlizi adlandırılan yol İkinci Qarabağ müharibəsinin bitməsindən sonra fəaliyyətini işğal vaxtında işləyən qaydada təxminən iki il davam etdirmişdir. Bir fərq var idi - o, rus sülhməramlılarının nəzarəti altında idi və bu, üçtərəfli Bəyanatın bir hissəsi idi. Yəni, fəaliyyətdə dayanma, bizim tərəfimizdən hər hansı müdaxilə yox idi. Bununla belə, orada vəziyyət dəyişməyə başladı. Azərbaycanın vətəndaş cəmiyyəti nümayəndələrinin dəhlizə müəyyən dərəcədə nəzarət etmək səyləri ötən il noyabrın əvvəlində Qarabağda təbii sərvətlərin yenidən qeyri-qanuni istismarı ilə bağlı idi. Müharibədən sonra bu proses dayandırılmışdı, çünki qeyri-qanuni idi. Bu sərvət bizə məxsusdur. Bir neçə xarici şirkət qızıl və mis mədənlərimizi qeyri-qanuni olaraq istismar edirdilər. Biz işğal zamanı heç bir şey edə bilmirdik, lakin müharibə başa çatdıqdan sonra aydındır ki, bu fəaliyyət dayandırılmalı idi və dayandırıldı. Amma sonradan - noyabrda həmin proses yenidən başladı. Vətəndaş cəmiyyətinin nümayəndələri rus sülhməramlılarından xahiş etdilər ki, mədənlərdə nəyin baş verdiyini görmək üçün orada monitorinq keçirsinlər. Biz gördük ki, dəmir və qızıl filizi yük maşınlarında rus sülhməramlılarının müşayiəti ilə Qarabağdan Ermənistana daşınır. Həmin yerə getmək hüququmuz təmin edilmədi və beləcə vətəndaş cəmiyyətimizin nümayəndələri yola nəzarət etməyə başladılar. Amma yol yenə də bağlı deyildi, hərəkət azad idi.

Müxbir: Yəni, o, heç vaxt bağlanmamış, hərəkət heç zaman dayandırılmamışdır?

Prezident İlham Əliyev: Xeyr, xeyr!

Müxbir: Onda fikrinizcə, həmin təsisatlar xüsusən də Azərbaycandan niyə bunları soruşurlar? Onlar qeyd edirlər ki, Siz həmin sahənin ətraf hissəsinə cavabdehsiniz. Siz hərəkət etmək azadlığını təmin etməlisiniz. Sizcə, nəyə görə onlar Sizi hədəfləyirlər? 

Prezident İlham Əliyev: Əslində, Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsi bizə öz ismarışını ünvanladı ki, hər hansı hərəkətin pozulmaması üçün biz vətəndaş cəmiyyətinin fəalları ilə danışaq. Biz bunu etdik. Biz Ermənistanla sərhədimizdə sərhəd-keçid məntəqəsini qurduqdan dərhal sonra, - bu, bizim legitim hüququmuzdur və heç kəs tərəfindən, o cümlədən Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsi tərəfindən mübahisələndirilmir, – biz burada Şuşadakı nümayəndəm vasitəsilə QHT nümayəndələri ilə danışdıq ki, həmin aksiyanı dayandırsınlar. Onlar bunu etdilər və getdilər. Hazırda da hərəkət etmək azadlığı bloklanmayıb. Aprelin 23-dən - sərhəd-keçid məntəqəsini qurduğumuz vaxtdan etibarən Qarabağın 2 mindən artıq sakini Ermənistana asan şəkildə gedib-gəlib. Amma iyunun 15-də Ermənistan növbəti hərbi təxribata əl atdı və bizim sərhədçilərimizdən birini yaraladı. 

Araşdırma aparıldığı üçün yol müvəqqəti olaraq bağlansa da, sonra təkrar açıldı. Qırmızı Xaç Komitəsi dava-dərmanın nəqlini və Ermənistanda müalicəyə ehtiyacı olan xəstələrin təxliyəsini bərpa etdi. Lakin əfsuslar olsun ki, Qırmızı Xaç Komitəsinin yük maşınlarının yoxlanılması zamanı siqaret, iPhone-lar və benzin kimi məhsulların qaçaqmalçılıqla keçirilməsi aşkar olundu. Qırmızı Xaç Komitəsi bunu etiraf etdi və bildirdi ki, onlar buna görə heç bir məsuliyyət daşımırlar, çünki... 

Müxbir: Yük maşınları, sadəcə, sürücülər tərəfindən istifadə olunurdu... 

Prezident İlham Əliyev: Bəli, lakin bu yük maşınlarının üzərində Qırmızı Xaçın emblemi var idi və sürücülərin uniformaları üzərində də emblemlər var idi. Beləliklə, yol yenidən bu şəkildə bağlanıldı və biz Qırmızı Xaç Komitəsindən buna son qoyulmasını və bizimlə daha konstruktiv işləməsini xahiş etdik. Çünki əfsuslar olsun ki, bu günə kimi onların Qarabağdakı ofisi Bakı ofisinə yox, İrəvandakı ofisə tabedir. Bu da yolverilməzdir. Çünki bütün dünya Qarabağı Azərbaycanın bir hissəsi kimi tanıyır. Hətta Ermənistanın baş naziri dəfələrlə “Qarabağ Azərbaycandır” söyləyib. Bəs nəyə görə Qırmızı Xaç Komitəsinin Xankəndidəki ofisi Bakı ofisinə yox, İrəvandakı ofisə tabedir? Bu, bizim legitim tələbimizdir.

Müxbir: Laçın dəhlizi, sərhəd-keçid məntəqəsi və bu, çox mühüm keçid yolu məsələsinin indi sülhə əngəl olan əsas maneələrdən biri olduğunu deyərdinizmi? 

Prezident İlham Əliyev: Mən belə düşünmürəm. Çünki Laçın-Xankəndi yolundakı vəziyyət biz aprel ayının 23-də sərhəd-buraxılış məntəqəsi yaradanda dəyişdi. O vaxta kimi bizim sülh razılaşmasına gəlmək üçün iki il yarım vaxtımız var idi. Yeganə əngəl Ermənistanın rəsmi surətdə Qarabağı Azərbaycanın bir hissəsi olaraq tanımaq istəməməsi idi. Bəli, onlar bunu bəyanatlarla, şifahi bəyanatlarla edirdilər. Bu da mövqeyin ifadə edilməsinin bir yolu idi, lakin onlar sənədə imza atmalı idilər. Odur ki, mən bu iki məsələnin bir-biri ilə bağlı olduğunu düşünmürəm. Çünki Ermənistanla aparılan sülh danışıqlarının uğurlu bir ssenari ilə yekunlaşacağına ümid edirəm və bunun yaxın aylarda baş verəcəyinə ümidvaram. 

Müxbir: Düşünürəm ki, indi Sizə ünvanlayacağım suala artıq cavab vermisiniz. Amma mən istənilən halda Sizin burada olduğunuza və Sizə sual vermək üçün çoxlu imkanımın olmayacağına görə yenə bu sualı Sizə vermək istəyirəm. 2020-ci ildə hər iki tərəfdən təxminən 5 min insan tələfatı oldu. Mən burada idim, mən Dağlıq Qarabağa gəlmişdim və həlak olmuş bir çox erməni əsgərlərinin anaları ilə görüşdüm. Həmçinin Azərbaycanda işləyən həmkarlarım sayəsində digər tərəfin, Sizin tərəfin ağrısı və acısının da şahidi oldum. Lakin mən müharibəyə və oğlunun ölümünə görə siyasətçiləri günahlandırdığını deyən bir ana ilə danışdığımı xatırlayıram. O, siyasətçilərin müharibə tələsinə düşmədən məsələləri diplomatik yolla həll etməli olduqlarını deyirdi. Siz missiyanızın nədən ibarət olduğunu deyərdiniz? Missiyanız müharibədə qalib gəlmək, yoxsa dayanıqlı sülhə nail olmaqdır?

Prezident İlham Əliyev: Müharibədə qalib gəlmək mənim həyatımın, siyasi həyatımın missiyası idi. Müharibə də uğurla başa çatdı. Biz bir çox amillərə - siyasi amillərə, işğal edilmiş ərazilərdə hərbçilərimiz üçün bir neçə müdafiə səddinin keçilməsini çətinləşdirən uzunmüddətli infrastruktur layihələrinin olmasına baxmayaraq, müharibədə qalib gəldik. Bəzi yerlərdə onların minalarla dolu beş, digər yerlərdə isə yeddi müdafiə səddi var idi. Yəqin ki, Füzulidən gələndə yolun yuxarıya doğru getdiyini görmüsünüz. Bizim hərbçilərimiz məhz bu yolla buraya gəliblər. Sizin gəldiyiniz, sonradan “Zəfər yolu” adlandırdığım bu yol mövcud deyildi. Bu, bizim hərbçilərimizin Şuşaya doğru necə irəliləməsini göstərən yoldur. Onlar bu qayalı dağlara dırmaşırdılar. Beləliklə, bu amillərə, böyük erməni diasporuna malik bir çox ölkələrin güclü siyasi dəstəyinə baxmayaraq, biz düzgün olanı etdik. Biz ədaləti və ərazi bütövlüyümüzü bərpa etdik. Biz Ermənistanın torpağında savaşmadıq, öz torpağımızda vuruşduq və biz Zəfər çaldıq. Beləliklə, bu, bir nömrəli missiya idi və o, artıq tamamlandı. İndi isə biz sülh haqqında danışırıq. 

Otuzillik işğaldan əziyyət çəkmiş ölkəmizin işğal altında olan əraziləri tamamilə məhv edilmişdir. Şuşada qeyri-qanuni məskunlaşmalar olduğu üçün şəhər tamamilə dağıdılmamışdır. Onlar Orta Şərqdən olan erməniləri burada məskunlaşdırmaq istəyirdilər və burada bir neçə min erməni yaşayırdı. Məhz buna görə heç də bütün şəhərlər dağıdılmamışdır. Lakin Füzuli tamamilə yerlə-yeksan edilmişdir, Ağdamda da vəziyyət eynidir. Demək olar ki, bir milyon azərbaycanlı evindən məhrum olmuşdur. Bütün bu acılara baxmayaraq, biz qisas almadıq. Mən dedim ki, biz qisası döyüş meydanında alacağıq, lakin Ermənistan müharibənin ilk günündən mənim tələb etdiyim bütün ərazilərdən geri çəkiləcəyi tarixləri təqdim edən kimi biz dayandıq və sonra da sülh haqqında danışıqlara başladıq. İndi sülh bizim gündəliyimizdədir. Ermənistan sülh istəyərsə, biz ona nail olacağıq. Çünki bizim Ermənistana qarşı hər hansı bir ərazi iddiamız yoxdur. Biz onların da Azərbaycana qarşı ərazi iddialarının olmamasını istəyirik. Qarabağda, hazırda müvəqqəti olaraq rusiyalı sülhməramlıların nəzarəti altında olan ərazidə yaşayan insanlar Azərbaycanda yaşayırlar. Onlar ölkəmizdəki digər çoxsaylı milli azlıqlar kimi Azərbaycan vətəndaşları olaraq yaşayacaqlarına və ya Azərbaycanı tərk edəcəklərinə dair seçim etməlidirlər. Bu, onların seçimidir. Biz bunu onların buranı tərk etməsini istədiyimizə və ya Ermənistanın bizi etnik təmizləmə siyasəti aparmaqda günahlandırdığına görə etmirik. Biz onlara seçim hüququ veririk. Çünki onlar heç bir hüquqi icazə olmadan ya Ermənistan vətəndaşları olaraq, ya da heç kim tərəfindən tanınmayan dırnaqarası “Dağlıq Qarabağ respublikası”nın vətəndaşları olaraq bizim ərazidə necə yaşaya bilərlər? Hesab edirəm ki, bu, legitim yanaşmadır. Bu yanaşma beynəlxalq təcrübəyə uyğundur. Bu yanaşma separatizmə qarşı mübarizə aparan bir çox Avropa ölkələrində gördüyümüz təcrübəyə uyğundur. İndi biz separatizmə qarşı mübarizə aparmaqda Ukraynaya kömək etmək üçün Avropa və Qərbin necə birləşdiyini görürük. Bəs bizə gəldikdə nəyə görə bizim separatizmə qarşı mübarizəmizə fərqli yanaşma sərgilənir? Nəyə görə Gürcüstanın separatçı regionları ilə bağlı yanaşması Qərb cəmiyyəti və siyasətçiləri tərəfindən tamamilə anlaşılır, lakin bizim eyni mənşədən olan separatizmə son qoymaq üçün legitim istəyimiz sual altına alınır? Nə üçün İspaniya Kataloniyaya referendum keçirməyə icazə vermir, baxmayaraq ki, onların sayı 5, yaxud 6 milyon nəfərdir və yaxınlıqda öz dövləti olan ermənilərdən fərqli olaraq, onların öz dövləti yoxdur. Nə üçün biz separatizmə dözməliyik? Biz bunu etməyəcəyik.

Müxbir: Siz artıq əhaliyə və dövlətlərə mesajlar, o cümlədən təminatlar vermisiniz ki, istəsələr onlara qalmağa icazə veriləcək, onlar qorunacaqlar və burada yaşamağa icazə veriləcək. Bu gün ola bilsin ki, bizi izləyən ermənilərə mesajınız varmı? Şərt deyil bu, hökumət olsun, mən bilirəm, Siz baş nazir Paşinyanla təmasdasınız və ona mesaj göndərmək üçün bizim kameralarımıza ehtiyacınız yoxdur. Bəs ola bilsin ki, bizi izləyən başqa ermənilərə gəlincə necə? Bu gün qarşı tərəfə mesajınız nədən ibarətdir?

Prezident İlham Əliyev: Mən bu barədə düşünməmişəm, çünki həyatımda ilk dəfədir ki, mənə bu sual verilir.

Müxbir: Həqiqətənmi?

Prezident İlham Əliyev: Bəli. Düşünürəm ki, mən sualı iki hissəyə bölərdim. Birincisi, əgər onlar mənim söylədiklərimə qulaq asırlarsa, mənim Ermənistandakı ermənilərə mesajım belədir ki, biz onların dövləti ilə sülh istəyirik, bizim Ermənistana qarşı ərazi iddialarımız yoxdur, baxmayaraq ki, müharibədən əvvəl yüz minlərlə azərbaycanlı Ermənistanda yaşayıb və bütövlüklə etnik təmizləməyə məruz qalıb, onların mədəni və dini irsi tamamilə məhv edilib. Bununla belə, bizim heç bir ərazi iddiamız yoxdur. Lakin biz düşünürük ki, Azərbaycan və Ermənistan əlaqələrini normallaşdıranda və diplomatik əlaqələr quranda, Ermənistandan zorla deportasiya olunmuş azərbaycanlıların qayıtmaq hüququ var. Onlara digər bir mesaj ondan ibarətdir ki, hazırkı geosiyasi vəziyyəti və qüvvələr balansını aydın dərk etmək lazımdır. Uzun illər ərzində Ermənistan liderləri öz xalqını inandırırdılar ki, onlar dünyanın ən güclü ordusuna sahibdirlər, əgər müharibə başlasa, onlar Bakıya gələcəklər, Azərbaycan öz torpaqları uğrunda döyüşməyəcək, azərbaycanlılar artıq işğalla barışıblar. Bütün bu hekayələr tamamilə yanlış idi və təbliğatdan başqa bir şey deyildi. Beləliklə, müharibə bu hekayələri məhv etdi və bu, təkcə bununla bitmədi. O, həmçinin Ermənistan dövlətinin çox sayda ideoloji sütunlarını dağıtdı. Onlar dərk etdilər ki, müharibəni uduzublar və çox güman ki, bu, onlar üçün psixoloji cəhətdən çox ağrılı oldu. İndi biz sülh istədiyimizi deyəndə, bu, ona görə deyil ki, biz zəifik və sülh axtarırıq. Xeyr, onlar bilirlər ki, biz xeyli güclüyük. Bu ona görədir ki, biz tarixin bu qara səhifəsinin bağlanmasını istəyirik. Biz nə bu gün, nə də gələcəkdə başqa bir müharibə istəmirik. 

Erməni icmasına gəlincə, düşünürəm ki, onlar beynəlxalq ictimaiyyətin sülh təşəbbüslərinə qarşı çıxmamalıdırlar. Başa düşməlidirlər ki, əgər onlar Azərbaycanla sülh sazişi imzalamaq istəmirlərsə, gələcəkdə proqnozlaşdırılmayan vəziyyət olacaq. Gördüyümüz kimi, dünyada və regionda geosiyasi vəziyyət çox kəskin şəkildə dəyişir. Onların təhlükəsizliyi ilə bağlı ümidlərinin bir qismi tamamilə yoxa çıxdı. İndi onlar yeni təhlükəsizlik qarantları axtarırlar. Kim bu ərazidə döyüş meydanında Azərbaycanla qarşıdurmaya hazırdır, xüsusilə bizim müharibə zamanı nümayiş etdirdiklərimizdən və müharibədən sonra müdafiə imkanlarımızı artırdığımızdan sonra? Ermənilərə görə bizə qarşı döyüşməyə hazır olan kimsə varmı? Mən buna şübhə edirəm. 

Mənim konkret olaraq bu vəziyyətdə Ermənistan hökumətinə artıq çatdırdığım başqa bir mesaj ondan ibarətdir ki, onlar üçün seçim ən yaxşı və qat-qat yaxşı arasında deyil. Onlar üçün seçim çox pis və qəbulolunan arasındadır ki, qəbulolunan seçim sağlam düşüncəyə, beynəlxalq hüquqa və azərbaycanlıların 30 il ərzində məhrum edildikləri öz torpaqlarında yaşamaq hüququnun tanınmasına əsaslanır. Qarabağdakı ermənilərə xatırlatmaq istərdim ki, biz onlarla təmaslara dərhal başladıq. Faktiki olaraq biz erməni əhalinin yaşadığı bir neçə kənddən keçən yeni Laçın yolunu tikməyə başlayanda xalqlar arasında təmaslar oldu. Mənə məlumat verildi ki, yolun inşası ilə məşğul olan işçilərlə erməni icması arasında təmaslar qurulub və onlar demək olar dərhal dostlaşıblar. Əgər tikintinin birinci ayında rusiyalı sülhməramlılar hər iki tərəfin təhlükəsizliyini təmin edirdilərsə, sonradan onlar, sadəcə olaraq, çıxıb getdilər. Rusiya sülhməramlıları yox idi, onlar asanlıqla ünsiyyət qururdular. Beləliklə, bu, onu göstərir ki, sadə insanların əksəriyyətinin ürəyində bu nifrət yoxdur. 

Qarabağdakı ermənilərə gəlincə, onlar qondarma liderlərinin arxasınca getməməlidirlər. Bu “liderlər”, - hazırkı və bundan əvvəlki “liderlər”, - onlara bütün bu müddət ərzində - müharibədən əvvəl, müharibə zamanı qalib gəldiklərini deyəndə yalan danışıblar. Hətta biz Şuşaya nəzarəti ələ alanda onlar deyirdilər ki, Şuşa onların nəzarəti altındadır. Onlar bunu çox yaxşı bilirlər. Onlar Xankəndidə hakimiyyəti ələ keçirmiş və əsas məqsədi öz maraqlarını güdmək olan bugünkü rejimin girovuna çevrilməməlidirlər. 

Burada, Şuşada işğal dövründə tikilmiş üç villa var. Maraqlanırsınızsa, sizə onları göstərə bilərlər. Bu villalar Qarabağ ermənilərinin liderləri üçün tikilmişdi. Onlar bunu özləri üçün tikmişdilər. Şəhər tamamilə xarabalıqlar içərisində idi. Sizin indi gördükləriniz, o cümlədən bu “Qarabağ” hoteli, icra hakimiyyətinin binası, mehmanxanalar və hər şey bizim yenidənqurma prosesinin başlanğıcıdır. Onlar şəhərin ən yaxşı yerində özləri üçün 3 villa tikiblər. O insanlar ki, bu gün həmin qondarma, tanınmamış respublikaya rəhbərlik edirlər. Qarabağ erməniləri başa düşməlidirlər ki, təhlükəsizlik təminatları, hüquqlarının, o cümlədən təhsil, mədəniyyət, dini, bələdiyyə hüquqlarının təmin edilməsi ilə Azərbaycan cəmiyyətinin bir hissəsi olaraq onlar normal həyat yaşayacaqlar. Onlar manipulyasiyanın girovu olmağa son qoyacaqlar. Həmçinin onlar başa düşməlidirlər ki, bizi saymamağa davam etsələr, bizim mövcud olmadığımız kimi davranmağa davam etsələr və ya “prezidenti”, “nazirləri”, “parlamentariləri” olan qondarma ölkədə yaşayırlarmış kimi davransalar, bu gün olduqları vəziyyət onların xeyrinə dəyişməyəcək. Bütün bunlar yalandır. Biz onlara normal həyat təklif edirik. Düşünürəm ki, onlar mənə qulaq assalar başa düşəcəklər və bilirlər ki, mən sözümə əməl edirəm.

Müxbir: Prezident İlham Əliyev, “Euronews”a müsahibə verdiyiniz üçün təşəkkür edirik.

Prezident İlham Əliyev: Təşəkkür edirəm.

x x x

Müsahibədən sonra Prezident İlham Əliyev “Euronews”un müxbirinə işğal dövründə Şuşada ermənilər tərəfindən gülləbaran edilmiş Azərbaycanın tanınmış şəxsiyyətləri Natəvan, Bülbül və Üzeyir Hacıbəylinin heykəlləri barədə məlumat verdi.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(04.08.2023)

LIDERLIK NƏDİR?         

 “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının oxucuları üçün professor, yazıçı, motivasiya spikeri Əlibala Məhərrəmzadənin “Ev tapşırığı: Uğur düsturunu tapacağıq” layihəsinin təqdimini davam etdiririk.

Bəşər tarixindəki liderlər, beynəlxalq təşkilatların liderləri, ölkələrin liderləri, idarə və müəssisələrin liderləri, partiyaların liderləri, dini qurumların liderləri, idmanda komanda liderləri, media liderləri, incəsənətdə truppa, ansambl liderləri və s. və i.

Bizim qulaqlarımız «lider» kəlməsini addımbaşı eşitməyə alışıb. Bəs nədir bu liderlik? Liderliyin ən bəsit tərifi budur ki, liderlik – qrupda işin təşkilinin elə bir prosesidir ki, bu prosesdə hamının qulaq asdığı, hamının etibar etdiyi şəxs lider kimi çıxış edə bilir. Amma məsələnin mürəkkəb tərəfi də var: «Hamının qulaq asdığı şəxs», «hamının etibar etdiyi şəxs» statusunu necə qazanmaq olar? Bu statusu qazanmaq yolu necədir?

«Liderlik» anlayışı «uğurqazanma» anlayışının həmişə məntiqi davamı hesab olunur. Yəqin ki, yalnız həyatda müəyyən dərəcədə uğur qazana bilən insanlar lider olurlar. Amma bir məsələ də var ki, hər bir uğur qazanan insan da lider ola bilmir. Yəni, qazanılan keyfiyyətlər və vurulan hədəflər həmişə lider olmaq zərurətinə gətirib çıxarmır. Bu mənada, «lider» anlayışı «uğurlu insan» anlayışından daha mükəmməl anlayışdır. «Uğurlu insan» çoxluq təşkil edə bilər, ancaq «lider» məhdud sayda olur.

Adətən, liderlər 2 cür olur: formal və qeyri-formal. Burada birincilər təyin olunurlar, ikinciləri isə qruplar seçir.

Liderlik təlimləri, konsepsiyaları öz əsaslarını XX əsrin əvvəllərindən götürür, növbəti hissədə mən bu barədə ətraflı danışacağam. Hələlik isə onu söyləmək istəyirəm ki, XX əsrin əvvəllərində tədqiqatçılar bəşər tarixini dəyişən ən böyük dühaların, ən böyük liderlərin həyatlarını tədqiq edərək onların ümumi aparıcı xüsusiyyətlərini (məsələn, məqsədyönlülük, qətiyyət, səbirlilik, dözümlülük, güclü iradə, yaxşı hafizə, inandıra bilmək bacarığı, natiqlik istedadı, intellektuallıq, qılığa girmək məharəti, bir qədər hiyləgərlik, lazım olanda sərtlik və s. və i.) müəyyənləşdirməklə «Dahi insanların təlimi»ni yaratmışlar. Ancaq liderliyi liderin şəxsi keyfiyyətlərində axtaran bu təlim uğursuzluğa məruz qalmışdır, belə ki, liderin ümumi portretini yaratmaq mümkün olmamışdır, bu və ya digər liderlərdən hər hansı birinin spesifik aparıcı xüsusiyyətləri digərlərində eyni ilə olmamışdır. Üstəlik, bir liderin digərlərindən daban dabana zidd  özəl xüsusiyyətləri də bu ümumiləşməyə mane olmuşdur.

Bax bundan sonra «liderlik» anlayışının konkret şəraitdən doğması tezisi ilə barışmışlar. Zaman, məkan, iqtisadi və siyasi vəziyyət kimi faktorların «liderin» yaranması prosesindəki həlledici rolu fikir süzgəcinə düşmüşdür.

Və bu həlledici rol oynayan faktorlar bir lideri eyni zamanda həm ucaltmağa, şəninə alqışlar dedirtməyə xidmət etmişdir, həm də yeri gələndə, onu kürsüdən aşağı yuvarlatmış, çirkaba batırmışdır. Bu səbəbdən, liderlik şərəfli olduğu qədər də riskli, təhlükəli bir missiya hesab oluna bilər.

«Liderlik» sahəsindəki tədqiqatların növbəti mərhələsi isə liderliyin sistemlilik nəzəriyyəsi olmuşdur. Burada artıq həm şəxsi keyfiyyətlər, həm şərait anlayışının liderliyin mahiyyətini açmağa tam müvəffəq ola bilməməsi təsdiqlənmiş, lider olmağın qrupdan, əhatədəki insanlardan bilavasitə asılılığı üzə çıxarılmışdır. Burada liderlik və lider qrup dinamikası çərçivəsində nəzərdən keçirilmiş, qrup bir sistem – liderlik isə bu sistemdə münasibətlərin təşkilatçısı hesab edilmişdir.

Sosialist sisteminin dünya üzrə demək olar ki, bütün tanınmış liderlərinin Vladimir Lenindən, İosif Stalindən tutmuş Fidel Kastroya, Mao Tze Duna  qədər hamısı tarixin ayrı-ayrı dönəmlərində müxtəlif zitddiyyətli qiymətlər almışlar. Bir tərəfdən onlar işıqlı cəmiyyət qurucuları, digər tərəfdən ən qatı diktatorlar hesab olunmuşlar, bu da onların münasibətlər təşkilatçısı olduqları qrup sisteminin ikili xarakterindən irəli gəlib.

Oxucularıma mən cəmi bircə misal çəkmək istəyəcəyəm. Ötən əsrin 30-40-cı illəri Sovet imperiyası tarixinin ən acınacaqlı, ən qara illəri hesab olunur. İosif Stalinin rəhbərliyi dövrünə təsadüf edən və stalinizm repressiyaları adını almış, insanların, əsasən, ziyalıların xalq düşməni damğası vurularaq güllələnməsi, həbs edilməsi, sürgün olunması ilə təşəkkül tapan bir prsesdə milyonlarla insan hədəf olmuşdu. Təsəvvür edin ki, təkcə tarixə «böyük terror illəri» kimi düşən 1937-38-ci illərdə SSRİ-də 681692 nəfər güllələnmişdir.

Bu terrordan mənim xalqım da böyük əziyyət çəkmiş, çoxsaylı qurbanlar vermişdir. Xalqın qaymağı məhv edilmişdir. Bura həm dövlət xadimləri, ictimai xadimlər, həm alimlər, pedaqoqlar, həm ədəbiyyat, incəsənət xadimləri daxildir. Haqlarında ayrıca danışmaq mümkün olmasa da mən onlardan bir neçəsinin adını mütləq çəkəcəyəm: Bəkir Çobanzadə, Əhməd Cavad, Hüseyn Cavid, Mikayıl Müşfiq, Ruhulla Axundov, Salman Mümtaz...

Həmin dövrdə Azərbaycana əslən Qubadan olan Mircəfər Bağırov rəhbərlik edirdi. Və sonradan bütün bu qanlı terrorun müəllifi olaraq tarixə məhz bu şəxsin adı düşdü, yeni gələn nəsillər onu lənətlədilər.

Liderliyin riski və təhlükəsi barədə danışmışdım öncə, bünü öz üzərində hiss etməyin ən bariz nümunəsi Mir Cəfər Bağırov sayıla bilər. Təsəvvür edin ki, digər qonşu Qafqaz Respublikaları Gürcüstan və Ermənistandan fərqli olaraq SSRİ rəhbərliyi Azərbaycana o dövrdə etimad göstərmişdi, bu respublikaya yerli insanı rəhbər təyin etmirdilər. Ona görə də, şəxsi keyfiyyətləri, siyasi liderlik plyusları hesabına bu posta yiyələnməyə müvəffəq olan Mir Cəfər Bağırov çox böyük təzyiq altında çalışmağa məhkum idi. Üstəlik, repressiyaların rejissoru SSRİ rəhbərliyi idi, o isə sadəcə icraçı rolundaydı. Bununla belə, xalqına sevgisini bu lider bir neçə olduqca tanınmış ziyalını həbsdən qurtarmaqla, respublikanın iqtisadiyyatına hədsiz xeyir verən çox vacib qərar və direktivlərlə hər halda göstərə bilmişdi, tarix gərək bunu unutmasın. Və bir də, mən əvvəlki hissələrdə Azərbaycanın XIX əsrdə Rusiya imperiyası və İran şahlığı arasında ikiyə bölünməsi barədə sizə danışmışdım. Azərbaycan xalqının iki ən böyük yarası var, bunlardan birincisi, şübhəsiz bu ikiyə bölünmədir (İkincisi isə Dağlıq Qarabağın işğalı). Bax həmin Mircəfər Bağırov 1945-ci ildə Cənubi Azərbaycanda Pişəvərinin başçılığı altında hərəkat yaradaraq qısa müddətdə İranın tərkibində Azərbaycan Demokratik Respublikasını qurmağa müvəffəq oldu. Əfsus ki, SSRİ rəhbərliyindən – Stalindən lazımi dəstək ala bilməyərək, BMT-dən xeyir-dua ala bilməyərək Mircəfər Bağırov öz böyük ideyasını sonadək həyata keçirə bilmədi. Böyük Britaniya və ABŞ-ın dəstəyi ilə İran 1946-cı ilin aprelində Cənubi Azərbaycana 20 diviziya yeridərək Azərbaycan hökumətini devirdi.

Bax budur böyük liderliyin taleyi. Və bu tale, həmişə yeni dövrün, yeni liderlərin, yeni tarixçilərin baxış bucağından asılı olur. Bayaq qeyd etdiyim kimi, istəsələr səni zirvəyə ucaldır, istəsələr isə çirkaba bulayırlar.

Biz liderlik təlimlərinə ümumilikdə toxunduq, növbəti hissələrdə onlar barədə konkret olaraq da danışacağıq. Hələlik isə mütləq onu da qeyd etmək istəyirəm ki, mənim liderlik anlayışına fərqli bir baxış bucağım da var. Düzdür, liderlik üçün müəyyən şəxsi xüsusiyyətlər lazımdır, düzdür, liderlik üçün şərait anlayışının böyük əhəmiyyəti var, düzdür, liderlik üçün qrup, komanda həlledici mahiyyət daşıyır. Amma, məncə, heç bir lider sonradan liderə çevrilmir, lider kimi doğulmaq lazımdır. Elə liderliyə xas intuisiya qabiliyyətini götürək. Bir şeyi intuitiv hiss etmək fitri istedaddır, əksərən, insan ona doğuluşdan malik olur. Məncə, liderlik daha çox bioloji xüsusiyyətdir, insanda anadangəlmə olur. Sonradan bu anadangəlmə xüsusiyyət liderlik konsepsiyasına aid olan yuxarıda sadaladıqlarımız şəxsi xüsusiyyətlərlə, şərait və sistemlilik faktorları ilə birləşəndə, yəni istedad toxumu sağlam və münbit torpağa düşəndə cücərir, liderlər yaranırlar.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(04.08.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qisa fikirlər xəzinəsi rubrikasında bu gün sizə Rey Bredberinin kəlamlarını təqdim edirik.

Oxunmayan kitablar intiqam almağı bacarır.

***

Jül Vern – atamdır. Herbert Uells – çox müdrik əmimdir. Edqar Allan Po – dayım oğludur... Siz indi qohum-əqrəbamı tanıyırsınız...

***

Kitabları yandırmaqdan daha dəhşətli cinayətlər var. Məsələn, onları oxumamaq...

***

Yaşamaq üçün həyatın mənasını arayıb-axtarmağı tərgitmək gərək. Həyat elə özü-özlüyündə cavabdır.

***

Allah-təala bizə ağılı ondan ötrü verib ki, xəlq olunanları araşdırıb öyrənək, daha falçılıq eləyib gələcəkdə bizi nə gözlədiyindən qorxmaq üçün verməyib...

***

Gözlərini geniş aç və elə bir acgözlüklə yaşa ki, sanasan onca saniyə sonra öləcəksən.

***

Mənim üçün ən başlıcası – heyrətlənməkdən qalmamaqdır.

***

Gülümsə ki, fəlakətə keyf yaşatmayasan.

***

Möcüzə baş verən vaxt heç vədə onu şübhə altına almayın.

***

Xeyir Şərrə hər zaman şərr olaraq görsənəcək.

***

Bəşər övladı necə yolunu azmışdısa, elə də qalıbdı.

***

Şərrin bir tək gücü var ki, həmən gücü də ona elə özümüz veririk.

***

Zəngli saata ehtiyac yoxdur, fikirlərim özü məni oyadır...