Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Məlum olduğu kimi, ölkəmizdə tezliklə yeni tədris ili başlayacaq. Oxuculara maraqlı olar deyə, dünyada ən demokratik sayılan ABŞ-ın təhsil sistemi haqqında söhbət açmaq istəyirəm. Əvvəlcə onu qeyd edim ki, ABŞ-da vahid təhsil sistemi olmadığından burada vahid qaydalar da yoxdur. Daha doğrusu, hər bir ştatın öz təhsil sistemi vardır və təhsilə aid bütün qaydalar ştat rəhbərliyi səviyyəsində təyin olunur. Ona görə də ABŞ-da təhsil ilinin başlanğıcı və sonu müxtəlif ştatlarda ayrı-ayrı tarixlərə təsadüf edir. Məsələn, Koliforniya ştatında ilk təhsil günü avqustun 15-nə təyin edilibsə, Miçiqan ştatında bu tarix sentyabr ayının ilk həftəsinin birinci gününə düşür. Ümumilikdə ABŞ-da təhsil sistemi dörd pillədən ibarətdir- məktəbəqədər, ibtidai, orta və ali təhsil. Bunu da qeyd edim ki, ABŞ-da ali təhsil sisteminin də ştatlar üzrə müxtəlif özəllikləri vardır.

Məktəbəqədər təhsil - Preschool

Məktəbəqədər təhsil bir sıra ölkələrdə olduğu kimi ABŞ-da da icbari deyil. Amma 4-6 yaşlı uşaqlar iki il müddətində uşaq bağçalarında, məktəbəqədər təhsil mərkəzlərində bu təhsilə yiyələnə bilərlər və bir çox ştatlarda məktəbəqədər təhsil alan uşaqlara sertifikatlar verilir ki, orada uşağın davamiyyəti, davranışı, bacarıqları xüsusi qeyd olunur.

İbtidai təhsil - Elementary school

İbtidai təhsil ABŞ-da məcburidir. Bu proqram beş il davam edir. Uşaqlar 6 yaşından 11 yaşınadək ibtidai təhsil almalıdırlar. İbtidai təhsil müəssisələri dövlətə, hansısa sahibkara və kilsələrə məxsusdur. İbtidai təhsil məktəblərində siniflər uşaqların qabiliyyətinə uyğun yaradılır ki, buraya uşaqların baza göstəriciləri, oxumaq, yazmaq, hesablama qabiliyyətləri daxildir. Və beş il ərzində bütün fənlər bir müəllim tərəfindən tədris olunur. ABŞ üzrə yalnız bir neçə ştatda 4-cü sinifdən sonra bu fənləri müxtəlif müəllimlər tədris edir. Bir daha xatırladırıq ki, tədris proqramı dövlət səviyyəsində deyil, hər ştatın öz rəhbərliyi tərəfindən təyin edilir. İbtidai təhsilə yiyələndikdən sonra şagirdlər orta məktəbə qəbul olunurlar.

Orta təhsil - Middle school, High school

ABŞ-da orta təhsil iki mərhələdən ibarətdir- kiçik orta məktəb (Middle School) və böyük orta məktəb (High school). 

Kiçik orta məktəbdə (Middle School) təhsil üç il nəzərdə tutulub. Burada şagirdlər 11 yaşından 13 yaşınadək 6,7,8-ci siniflərdə təhsil alırlar ki, bu mərhələdə onlara əsasən ingilis dili və digər humanitar fənlər tədris olunur. Bundan sonra yeni mərhələ başlayır.

Böyük orta məktəb (High school) dörd il davam edir və burada şagirdlər 14 yaşından 18 yaşadək 9-12-ci siniflərdə təhsil alırlar. Belə məktəblər şagirdlərə gələcəkdə yiyələnəcəkləri ixtisasa uyğun fənləri daha dərindən mənimsəmələri üçün seçim imkanı verir və şagirdlərin seçiminə uyğun siniflər təşkil olunur. 

Böyük orta məktəbi bitirən şagirdlər buraxılış imtahanları verirlər ki, bu da 1-ci səviyyəli SAT və ya 2-ci səviyyəli SAT adlanır. 1-ci və 2-ci səviyyələr bir-birindən istiqamətinə, mürəkkəbliyinə görə fərqlənirlər. 1-ci səviyyə SAT gələcəkdə kollecə və ya orta səviyyəli universitetlərə qəbul olmaq istəyənlər üçündürsə, 2-ci səviyyə SAT ölkənin nüfuzlu ali təhsil müəssisələrinə qəbul olmağı qarşısına məqsəd qoyanlar üçündür və buraxılış imtahanlarını uğurla verən məzunlara tam orta təhsil haqqında diplom verilir…

Yeri gəlmişkən qarşıdan gələn yeni tədris ili münasibətilə şagirdləri təbrik edir, təhsildə müvəffəqiyyətlər arzulayıram.

Elman EldaroğluABŞ-da ümumtəhsil müəssisələri

Məlum olduğu kimi, ölkəmizdə tezliklə yeni tədris ili başlayacaq. Oxuculara maraqlı olar deyə, dünyada ən demokratik sayılan ABŞ-ın təhsil sistemi haqqında söhbət açmaq istəyirəm. Əvvəlcə onu qeyd edim ki, ABŞ-da vahid təhsil sistemi olmadığından burada vahid qaydalar da yoxdur. Daha doğrusu, hər bir ştatın öz təhsil sistemi vardır və təhsilə aid bütün qaydalar ştat rəhbərliyi səviyyəsində təyin olunur. Ona görə də ABŞ-da təhsil ilinin başlanğıcı və sonu müxtəlif ştatlarda ayrı-ayrı tarixlərə təsadüf edir. Məsələn, Koliforniya ştatında ilk təhsil günü avqustun 15-nə təyin edilibsə, Miçiqan ştatında bu tarix sentyabr ayının ilk həftəsinin birinci gününə düşür. Ümumilikdə ABŞ-da təhsil sistemi dörd pillədən ibarətdir- məktəbəqədər, ibtidai, orta və ali təhsil. Bunu da qeyd edim ki, ABŞ-da ali təhsil sisteminin də ştatlar üzrə müxtəlif özəllikləri vardır.

Məktəbəqədər təhsil - Preschool

Məktəbəqədər təhsil bir sıra ölkələrdə olduğu kimi ABŞ-da da icbari deyil. Amma 4-6 yaşlı uşaqlar iki il müddətində uşaq bağçalarında, məktəbəqədər təhsil mərkəzlərində bu təhsilə yiyələnə bilərlər və bir çox ştatlarda məktəbəqədər təhsil alan uşaqlara sertifikatlar verilir ki, orada uşağın davamiyyəti, davranışı, bacarıqları xüsusi qeyd olunur.

İbtidai təhsil - Elementary school

İbtidai təhsil ABŞ-da məcburidir. Bu proqram beş il davam edir. Uşaqlar 6 yaşından 11 yaşınadək ibtidai təhsil almalıdırlar. İbtidai təhsil müəssisələri dövlətə, hansısa sahibkara və kilsələrə məxsusdur. İbtidai təhsil məktəblərində siniflər uşaqların qabiliyyətinə uyğun yaradılır ki, buraya uşaqların baza göstəriciləri, oxumaq, yazmaq, hesablama qabiliyyətləri daxildir. Və beş il ərzində bütün fənlər bir müəllim tərəfindən tədris olunur. ABŞ üzrə yalnız bir neçə ştatda 4-cü sinifdən sonra bu fənləri müxtəlif müəllimlər tədris edir. Bir daha xatırladırıq ki, tədris proqramı dövlət səviyyəsində deyil, hər ştatın öz rəhbərliyi tərəfindən təyin edilir. İbtidai təhsilə yiyələndikdən sonra şagirdlər orta məktəbə qəbul olunurlar.

Orta təhsil - Middle school, High school

ABŞ-da orta təhsil iki mərhələdən ibarətdir- kiçik orta məktəb (Middle School) və böyük orta məktəb (High school). 

Kiçik orta məktəbdə (Middle School) təhsil üç il nəzərdə tutulub. Burada şagirdlər 11 yaşından 13 yaşınadək 6,7,8-ci siniflərdə təhsil alırlar ki, bu mərhələdə onlara əsasən ingilis dili və digər humanitar fənlər tədris olunur. Bundan sonra yeni mərhələ başlayır.

Böyük orta məktəb (High school) dörd il davam edir və burada şagirdlər 14 yaşından 18 yaşadək 9-12-ci siniflərdə təhsil alırlar. Belə məktəblər şagirdlərə gələcəkdə yiyələnəcəkləri ixtisasa uyğun fənləri daha dərindən mənimsəmələri üçün seçim imkanı verir və şagirdlərin seçiminə uyğun siniflər təşkil olunur. 

Böyük orta məktəbi bitirən şagirdlər buraxılış imtahanları verirlər ki, bu da 1-ci səviyyəli SAT və ya 2-ci səviyyəli SAT adlanır. 1-ci və 2-ci səviyyələr bir-birindən istiqamətinə, mürəkkəbliyinə görə fərqlənirlər. 1-ci səviyyə SAT gələcəkdə kollecə və ya orta səviyyəli universitetlərə qəbul olmaq istəyənlər üçündürsə, 2-ci səviyyə SAT ölkənin nüfuzlu ali təhsil müəssisələrinə qəbul olmağı qarşısına məqsəd qoyanlar üçündür və buraxılış imtahanlarını uğurla verən məzunlara tam orta təhsil haqqında diplom verilir…

Yeri gəlmişkən qarşıdan gələn yeni tədris ili münasibətilə şagirdləri təbrik edir, təhsildə müvəffəqiyyətlər arzulayıram.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(07.09.2023)

CON MAKSVELLİN LİDERLİK QANUNLARINDAN

 “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının oxucuları üçün professor, yazıçı, motivasiya spikeri Əlibala Məhərrəmzadənin “Ev tapşırığı: Uğur düsturunu tapacağıq” layihəsinin təqdimini davam etdiririk. Sizi liderlik nəzəriyyələri ilə tanış etməkdəyik.

«Liderliyin 21 inkaredilməz qanunu» kitabını – Con Maksvellin bu incisini, yəqin ki, oxumayan əz-əz liderə rast gəlmək olar. Rəsmən onun özünün, yaratdığı EQUIP və The John Maxwell Company təşkilatlarının bu günədək liderliyin sirlərini öyrətdiyi 5 milyon müdavimi var. Bu gün ABŞ-ın Vest Poynt Hərbi Akadesmiyasından tutmuş BMT-yədək, nüfuzlu Fortune 500 siyahısındakı əksər şirkətlər təmsil olunmaqla az qala hər bir qurumda Con Maksvelldən liderlik dərsi almış insanlara rast gəlmək olar.

Con Maksvellin təqdim etdiyi liderlik qanunlarının 21-nə də qısaca da olsa nəzər yetirməyimiz vacibdir. Belə ki, öz şəxsi həyatlarında və bizneslərində bu qanunlara əməl etməklə insanlar dərhal fayda əldə edirlər.

Bu kitab lider olmaq istəyən, liderlik eşqi ilə alışıb yanan şəxslər üçün liderlik karyerinə başlamaqçün bir tramplin hesab olunur. Eyni zamanda da o, təcrübəli liderə də liderlik xüsusiyyətlərini daha da yaxşılaşdırmaq imkanı qazandırır. Mən bu kitabdan bəhrələnənlərin siyahısını verməyəcəyəm. Ən azı onu deyə biləcəyəm ki, bu, şəxsən mənim stolüstü kitabımdır. Bu kitabı bir neçə dəfə oxumuş, yüz dəfələrlə də vərəqləmişəm. Bizə ilk baxışda sadə görünən bu mürəkkəbliklərdə birincilik əldə etməyin yolları o qədər asan, mənimsənilən halda göstərilib ki, o yolu getməmək, sadəcə günahdır. Yeri gəlmişkən, ev tapşırığımızda bu qanunları əzbərdən bilmək də yer alır!

Beləliklə, 21 qanun var. Hər gün onlardan biri ilə tanışlığının baş tutacaq. Bu gün sırada 19-cu qanundur:

19.Vaxtın yetişməsi qanunu

«Ardınca insanları nə zaman aparmaq lazım olduğunu bilmək nə etmək və hansı istiqamətdə hərəkət etməyi bilmək qədər vacibdir».

Böyük liderlər gözəl bilirlər ki, insanları öz ardlarınca hansı vaxt aparsınlar. Liderin hər dəfə yeni addım atmaq istəməsi zamanı real olaraq 4 situasiya yarana bilər:

 - Qeyri münasib vaxtda səhv addım atmaq – fəlakət! Təbii ki, belə bir addım fəlakətə aparır.

 - Qeyri münasib vaxtda düz addım atmaq – müqavimət! Müsbət nəticə bəslənsə belə əlverişsiz şəraitin müqaviməti nəticəsində bu addım sonda uğursuzluğa gətirir və xəyal qırıqlığı yaradır.

 - Münasib vaxtda səhv addım atmaq – səhv! Burada da öncə müsbət nəticə qazanmaq elementləri görünsə belə, tam fiasko ilə nəticələnir.

 - Münasib vaxtda düz addım atmaq – uğur! İdeal şərait bax budur, belə vəziyyətdə uğur qazanmaq ehtimalı yüz faizə bərabər olur.

Uğur üçün tək düzgün fəaliyyət göstərmək deyil, bu fəaliyyəti məhz zamanı yetişəndə həyata keçirmək lazımdır ki, bu da vaxtın yetişməsi qanunudur.

***

Digər 18 qanunla isə ötən günlər tanış olmuşdunuz:

1.Tavan qanunu.

«Liderlik qabiliyyətini insanın effektivliyi müəyyənləşdirir».

Şəxsin liderlik effektivliyi tavanla xarakterizə edilir. Şəxsin insanları öz ardınca apara bilmək qabiliyyəti nə qədər azdırsa, onun potensial imkanlar tavanı da o qədər alçaqdır.

Liderlik keyfiyyətləri həmişə individuumun təşkilatda effektivlik tavanı yaratmasını təmin edir. Liderlik güclüdürsə, tavan da yüksək olacaq. Ölkə çətin duruma düşəndə yeni prezident, firma pullarını itirəndə yeni baş direktor, kilsə ziyarət olunmayanda yeni baş pastor, idman komandası ardıcıl məğlubiyyətlərə uğrayanda yeni baş məşqçi axtarışına çıxırlar. Liderliklə effektivlik arasındakı qarşılıqlı əlaqə ən çox idmanda özünü göstərir. Hər bir komandada istedadlar olur. Amma komandaların fərqini məşqçi və bir neçə əsas oyunçunun təmin etdiyi liderlik yaradır. Komandanın effektivliyini dəyişmək üçün məşqçi tərəfindən onun liderlik çəviyyəsini yüksəltmək lazımdır. Bax bu da fəaliyyətdə olan tavan qanunudar.

2.Təsir qanunu

«Liderliyin həqiqi ölçüsü təsirdir».

Əgər insan başqalarına təsir edə bilmirsə, heç vaxt öz ardınca adam apara bilməz. Əsl liderlik heç vaxt hansısa posta təyin olunmaqla baş tutmur, o, yalnız təsir edə bilmək qabiliyyətindən asılıdır.

3.Proses qanunu

«Lider bir gün ərzində deyil, günbəgün olurlar».

Liderə çevrilmək prosesi haradasa aksiya bazarında müvəqqəti kapital investisiyasına bənzəyir. Siz bir günə varidat toplamaq istəyirsinizsə, uğur qazanmağa əsla şansınız yoxdur. Burada ən vacib olan olduqca uzun məsafəyə qaçışda sizin gündəlik hərəkətlərinizdir. Liderlik – çox mürəkkəb məfhumdur. Onun olduqca çox aspektləri var: təcrübə, emosional güc, hörmət, insanlarla ünsiyyət təcrübəsi, nizam-intizam, perspektiv, uzaqgörənlik, vaxtında qərarvermə bacarığı, hücuma keçmə əzmi. Bunların hamısı qeyri-maddi şeylərdir, onları birdən-birə əldə etmək mümkünsüzdür. Məhz buna görə də liderlərə effektiv olmaq üçün belə uzun müddətlik möhkəmlənmə, güclənmə lazım gəlir.

Con Maksvell iddia edir ki, liderliyin bir çox aspektlərini o özü məhz uzun illərdən sonra 51 yaşında hiss etməyə başlayıb. Liderləri digərlərindən fərqləndirən əsas cəhətlər məhz öz bacarıqlarını inkaşaf etdirmək, yaxşılaşdırmaq qabiliyyətidir. Uğurlu liderlər öyrənməyi bacarır və sevirlər. Və öyrənmə prosesi onlarda ömür boyu davam edir.

«İnsan nəyi bilmədiyini bilmirsə, o inkişaf edə bilməz».

Liderlik – inkişaf qanunlarına tabedir.

4.Naviqasiya qanunu

«Gəminin sükanını hər kəs fırlada bilər, ancaq kursu tapmaq üçün lider lazımdır».

Bəzi şturmanlar limanı tərk etməzdən öncə bütün baş tutacaq səyahəti beyin süzgəclərindən keçirə bilirlər. Onlar gözəl bilirlər ki, lazım olan məntəqəyə çatmaq üçün nə qədər güc sərf etmək, komandaya ekspedisiyanın uğur qazanması üçün kimləri salmaq lazımdır. Onlar üfüqdəki maneələri hamıdan tez görürlər.

Lider elə bir şəxsdir ki, başqaları görəndən daha çox görür, başqaları duyandan daha çox duyur.

Bəzən eyni zamanda dörd təyyarənin məhv olmasından danışılır. Bu ona görə olur ki, qırıcı təyyarə dördlükdə sıx halda uçanda mütləq onlardan birinin pilotu aparıcı olur, lider olur. O, öndə gedir, digər üçü ardınca gedərək onun hərəkətlərini təkrarlayır. Bu təkrarlama sonadək, hətta lider sürəti itirib dağa çırpılanda belə davam edir.

Naviqatorlar üçün hər bir keçmiş uğur və uğursuzluq özlüyündə informasiya, müdriklik mənbəyidir. Uğurlar insana özünü daha yaxşı tanımağa, öz bacarıq və istedadına daha çox güvənməyə imkan verir. Uğursuzluqsa səhvləri görüb onların üzərində işləməyə, onları düzəltməyə imkan yaradır.

Naviqatorlar bir çox mənbələrdən informasiya toplayır, aşağı səviyyədə nə baş verdiyini öyrənmək üçün komanda üzvləri ilə daim təmasda olurlar. Onlar situasiyanı dərindən öyrənməyə çalışırlar.

«Əgər siz açıq gözlərlə fəaliyyət göstərməsəniz həyat daim sizə qurşaqdan aşağı gözlənilməz zərbələr vuracaq», - yazır müəllif. O yazır: «Optimizmlə realizmi, intuisiyayla planlaşdırmanı, inamla faktları balanslaşdırmaq çox çətindir. Amma yol göstərən lider kimi effektiv olmaqçün məhz bunlar vacibdir».

Con Maksvell kitabın bu bölümündə öz liderlik fəaliyyətində daim istifadə etdiyi strategiyanı da göstərib:

 - Bütün fəaliyyət ardıcıllığını öncədən düşünmək;

 - məqsədi lokallaşdırmaq və sistemləşdirmək;

 - prioritetləri ünvanlı korrektə etmək;

 - əsas personalı müəyyənləşdirib onu məlumatlandırmaq;

 - planın bəyənilməsi üçün vaxt rezervasiya etmək;

 - reallaşdırmaya fəal qoşulmaq;

 - gözlənilən problemlərə uyğunlaşmaq;

 - uğurları təbii şəkildə görmək və qeyd etmək;

 - hər gün öz planına nəzarət etmək.

Con Maksvellin naviqasiya qanununun əsas məğzi – hazırlıqdır.

5.     E.F.Xatton qanunu.

«Əsl lider danışanda insanlar ona qulaq asır».

Əsl lider təkcə vəzifəyə malik deyil, o, hakimiyyətə malikdir.

«E.F.Xatton» - maliyyə xidməti göstərən kompaniyadar. ABŞ-da belə bir televiziya reklamı var imiş bir zamanlar: Ağzınadək dolu restoranda iki nəfər maliyyə mövzusunda danışırmış. Biri deyirmiş ki, hansısa investisiya barədə filan şey eləmək lazımdır. Bu vaxt ikinci deyirmiş ki, hər şey yaxşıdır, amma mənim brokerim Xatton deyir ki... Həmin an səs-küylü restoranda lal sükut yaranırmış, hamı gözləyirmiş ki, ikinci personal Xattonun sözlərini söyləsin.

Maksvell məhz buna görə öz növbəti qanununu hamının qulaq asdığı Xattonun adı ilə adlandırıb.

Əgər siz əvvəl heç tanımadığınız insan qrupu ilə görüşə gedirsinizsə, cəmi beş dəqiqəyə onların hansının lider olduğunu sezə biləcəksiniz. Kiminsə sualı yarananda bütün qrup uzvləri kimə baxırlar? Kimin sözlərini gözləyirlər? Bax real lider odur.

Vəzifəcə lider birinci danışır, real lidersə sonda.

 - Həqiqi liderlik həmişə daxildən gəlir, xarakterin gücündə özünü göstərir;

 - Liderlik ətrafdakılarla yaxşı əlaqə qura bilmək, güclü çevrəyə malik olmaqdan qaynaqlanır; lazımi adamları tapa bilməklə əlaqələndirilir;

 - Lider çoxlu informasiyaya malik olur;

 - Liderlik intuisiya qabiliyyəti tələb edir;

 - Liderlik təcrübədən qaynaqlanır;

Maksvell Xatton qanununun məğzini dərk etməkçün liderlik arzusunda olan insana məsləhət görür ki, özü-özünə bu sualları versin:

 - Mən danışanda insanlar həqiqətənmi məni dinləyirlər?

 - Onlar bu mövzuda başqa birisinin də danışmasını arzulamırlar ki?

6.Möhkəm özül qanunu

«Liderliyin əsası etibardır»

Sistematik olaraq yaxşı qərarlar qəbul edən, öz hesabına qələbələr yazan lider komandasının etibar kreditini daim yüksəldir. O, hətta nöqsan buraxanda belə etibarına xələl gətirmir.

Özünə etibar qazanmaqçun liderdə kompetentlik, xarakter, habelə ətrafındakılarla əlaqə yaradıb müntəzəm bu əlaqəni saxlamaq bacarığı olmalıdır.

General Şvartskopf yazır: «Liderlik strategiya və xarakterin güclü birliyidir. Əgər siz bu iki keyfiyyətdən birindən imtina etməyə məcbursunuzsa, onda yaxşısı budur strategiyasız qalın».

Liderin xarakteri güclü olanda insanlar ona etibar edirlər, eləcə də onlarda çalışdıqları təşkilatın gözəl gələcəyinə böyük inamları yaranır. Güclü xarakter – liderin möhkəm özül üzərində bərqərar olması deməkdir.

Liderlər necə olur ki, özlərinə hörmət qazanırlar? Ağıllı qərarlar qəbul edəndə, öz səhvlərini etiraf edəndə, bir də ardıcıllarının, təşkilatının maraqlarını öz şəxsi maraqlarından üstün tutanda.

Liderin möhkəm xarakteri ardıcılları arasında ona etibar yaradır. Amma elə ki, lider ümidləri doğrultmur, o, insanları ardınca aparmaq qabiliyyətini itirir. Möhkəm özül qanunu məhz budur.

7.Hörmət qanunu.

«İnsanlar təbii şəkildə elə bir liderin ardınca gedirlər ki, o, onlardan güclü olur».

1820-ci ildə ABŞ-ın cənubundakı Merilend ştatında anadan olan Qarriet Tabmen adlı zənci qadın cəmi 30 yaşında liderə çevrilərək Peyğəmbərin şərəfinə Musa adlandırıldı. Xırda mehmanxanalarda döşəmələri silən, zibil daşıyan, hədsiz dərəcədə yoxsul olan, savadı olmayan, yeniyetməliyində iş yerində sahibkar tərəfindən başına dəmir parçası ilə vurularaq ağır zədə alıb sağlamlığını belə itirən bir qadının lider olmaq ehtimalı neçə faiz ola bilər? Əlbəttə ki, sıfır deyəcəksiniz.

O dövrdə qara dərililər cənub ştatlarında qul hesab edilirdilər. Bununla əsla razılaşmayaraq «ya azadlıq, ya ölüm» devizi ilə Tabmen şimala – Filadelfiyaya qaçır. Özü azad olur, ancaq Merilenddə qalan qohumlarını da azadlığa çıxarmaq fikri ilə yaşayır. Tezliklə gizli dəmir yolu vasitəsilə gedib onları da Filadelfiyaya gətirə bilir. Bundan sonra qadın hər bahar həyatı ilə risk edərək cənub ştatlarına gedib çox sayda zənciləri xilas edərək Şimala gətirməyə başlayır. O, qorxu bilməz birinə çevrilir, onun liderliyi isə get-gedə möhkəmlənir.

1850-1860-cı illərdə Qarriet Tabmen 19 dəfəyə Cənubdan 300-dən çox qul çıxara bilir, «mənim qatarım bircə dəfə də relsdən çıxmayıb», - söyləyən qadın xilas etdikləri arasında bircə nəfəri belə itirmir.

Cənubdakı ağ ağalar hətta onun başına 12 min dollar pul da qoyurlar. Bununla belə, onun gözünü qorxuda bilmirlər. Tabmenin şöhrəti get-gedə artır, o, Amerika tarixinə ən çox qulun azadlığına nail olmuş insan kimi düşür.

Tabmen şimalda təşkil edilən iclaslarda iştirak edir, onu tək zəncilər deyil, bütün cəmiyyət lider kimi tanımağa başlayır. Hətta Avraam Linkoln hökumətində dövlət katibi olmuş Frederik Duqlas, senator Uilyam Syuard, məşhur inqilabçı Con Braun belə bu qadından liderlik sirlərini öyrənirlər.

Beləliklə, əslində lider olmaqçun heç bir perspektivi görünməyən Qarriet Tabmen inanılmaz gücü və təsiretmə qabiliyyəti ilə liderə çevrilir. Səbəb sadədir: insanlar onların özlərindən güclü olan liderin ardınca gedirlər. Heç vaxt olmur ki, insanlar kiminsə ardınca elə-belə getsinlər. Onlar, liderliyinə hörmət etdikləri adamların ardınca gedirlər.

8.İntuisiya qanunu

«Liderlər hər şeyi liderlik prizmasından qiymətləndirirlər».

Reallıq belədir ki, məhz lider intuisiyası görkəmli liderləri yaxşı liderlərdən fərqləndirir. Lider gərək situasiyanı oxusun və instinktiv olaraq hansı hərəkət variantını seçəcəyini bilsin.

Bəzi insanlar liderlik xüsusiyyətləri ilə doğulurlar. Onlarda liderlik intuisiyası da anadangəlmə olur. Bəziləri doğulanda heç bir liderlik instiktinə malik olmurlar, amma yaşadıqca liderlik keyfiyyətlərini əxz edirlər. Eləcə də liderlik intuisiyası onlara sonradan gəlir.

İntuisiya liderlərə liderliklə bağlı bir çox gizlinləri oxumağa kömək edir. Liderlər cari situasiyanı oxumağı bacarırlar. Liderlər tendensiyaları oxumağı bacarırlar. Liderlər öz resurslarını oxumağı bacarırlar. Liderlər öz adamlarını oxumağı bacarırlar. Və nəhayət, liderlər özlərini oxumağı bacarırlar.

Liderlik elmdən daha çox incəsənətdir.

9.Maqntizm qanunu

«Siz özünüz kimi olanları cəzb edirsiniz»

Effektiv liderlər həmişə yaxşı adamları axtarırlar. Bu, əksər hallarda məhz onların özlərinə bənzəyən, onlara lazım olan xarakterə malik olan, onlardakı keyfiyyətlərə malik olan adamlar olur. Məhz maqnetizm qanunu da budur: siz özünüz kimi olanları cəzb edirsiniz.

Pessimist və optimistlər az halda bir-birini cəzb edə bilər. Daha çox, yaşıdlar bir-birini cəzb edə bilirlər. Sosial mənsubiyyət, əlaqələr və ətraf da cəzbetmədə rol oynayır.

İnsanları həm də eyni mənəvi dəyərlər cəzb edə bilir. Başqa bir cəzbetmə obyekti – həyat təcrübəsidir.

10.Əlaqə qanunu

«Liderlər öncə ürəkləri tərpədirlər»

Ünsiyyət qurmaq bacarığı, hər bir kəslə dost ola bilmək qabiliyyəti qiymətli keyfiyyətdəir. Əsl liderlər gözəl bilir ki, insanları öz ardlarınca aparmaq üçün öncə ürəkləri tərpətmək lazımdır. Böyük liderlər həm ayrı-ayrı individlərlə, həm də insan qrupları ilə, kütləylə sıx əlaqə saxlamaq qabiliyyətinə malik olurlar.

ABŞ prezidentlərindən olan Ronald Reyqan Böyük Kommunikator təxəllüsünü auditoriyada harmonik anlaşma anlayışı yaratdığına, ayrı-ayrı fərdlərin ürəklərini tərpədə bilməsinə görə almışdı.

Qrupdakı insanlarla əlaqə yaratmaq üçün tezliklə hər bir insana müraciət etmək lazımdır. Liderin məqsədi onu əhatə edən adamlarla əlaqə qurmağın təşəbbüsçüsü olmaqdır.

11.Yaxın çevrə qanunu

«Liderin potensialı onun yanında olan insanlarla ölçülür».

Hər bir liderin potensialını onun yanında, çevrəsində olan insanlarla təyin etmək mümkündür. Əgər bu insanlar mənən güclüdürlərsə, onda həmin lider bütün təşkilata böyük təsir göstərmək qabiliyyətində olacaq. Yox, əgər, onlar zəifdirlərsə, lider heç nə eləyə bilməyəcək. Məhz bu da yaxın çevrənin qanunudur.

Personal düzgün seçiləndə potensial sanki raket kimi göyə yüksəlir.

Con Maksvell yazır: «Tanrı məni ən yaxşı əməkdaşlardan ibarət çox gözəl komanda ilə mükafatlandırıb. Amma mən hələ nöqtə qoymuram. Mən bundan sonra – növbəti onillikdə də ondan sonra da bu komandanı möhkəmləndirəcəyəm, öz yaxın ətrafıma digər yaxşı adamları cəlb edəcəyəm. Mən axı bilirəm ki, məndə çoxlu istifadə olunmamış potensial qalıb. Əgər mən öz imkanlarımı tam realizə etmək istəyirəmsə, mütləq özümü ən yaxşı insanlarla əhatə etməliyəm. Bu, qarşıda qoyulmuş məqsədlərə çatmağın yeganə yoludur».

Yaxın çevrə qanunu da məhz budur.

12.Səlahiyyətlərin bölünməsi qanunu

«Yalnız özünə tam güvənən liderlər hakimiyyəti başqalarına verirlər».

Yalnız müəyyən səlahiyyətlər almış insanlar öz potensialını tam aça bilirlər. Əgər lider işçilərə bu səlahiyyətləri vermirsə, onda o, öz əli ilə təşkilatında maneələr yaradır, maneələr uzun ömürlü olanda işçilər öz potensiallarını maksimal dərəcədə realizə etmək üçün işdən çıxıb başqa təşkilatlara keçirlər.

Səlahiyyətləri bölməyin bir nömrəli düşməni liderliyi itirə bilmək qorxusudur. Zəif lider həmişə güclü işçilərdən qorxur, onlara səlahiyyətlər vermir, onları sıxışdırır.

Əsl lider o qədər əvəzolunmaz olmalıdır ki, öz yerini itirməkdən heç vaxt qorxmasın.

13.Yetişdirmə qanunu

«Lider yetişdirmək üçün lider lazımdır»

Con Maksvel liderlik məsələləri ilə bağlı seminarlarda sorğu keçirərək insanları lider olmağa nəyin təhrik etdiyini öyrənməyə çalışıb. Nəticə belə olub:

Krizisə görə – 5 faiz.

Anadangəlmə qabiliyyətinə görə – 10 faiz

Başqa liderin təsiri altında – 85 faiz.

Bütün rəyi soruşulanların 85 faizinin başqa liderlərin təsiri altında lider olmaları məhz bu qanuna əsaslanır: lider yetişdirmək üçün lider lazımdır.

Con Maksvel özü öz liderlik istəyini atası – əsl lider olan Melvin Maksvellin hesabına yarandığını bəyan edir. Atası ona şəxsiyyətin inkişaf prioritetlərini, insanlarla münasibətləri birbaşa öyrədirdi. Çox şeyi də o, atasının yanında olduğundan, onu müşahidə edərək öyrənirdi. Ona görə də artıq kollecə qəbul olunanda Con liderlik məsələlərini hamıdan gözəl bilir, gözəl intuisiyası ilə qürrələnirdi.

Liderlər özləri lider yetişdirməyin qeydinə qalmalıdırlar. Bilməlidirlər ki, onların idarələri, işləri orada işləyən işçilərin arasından yeni liderlər yetişdirməkdən çox asılıdır. Daha çox güclü lider yetişdirilsə ümumi nəticədə idarənin uğur şansı da yüksək olacaq. Bütün potensial liderləri prosesə cəlb etmək, liderliyə yüksəlmək lazımdır.

«Ceneral elektrik» korporasiyası öz sahəsində dünya üzrə birinci olmaqla yanaşı, həm də lider ardınca lider yetişdirməklə məşhurdur. Bu gün onlarca kompaniyalara başçılıq edən çox güclü liderlər (Uilyam Anders, Larri Bossidi, Stenli Qoutt, Fred Qarri, Klayd Kiton, Alva O.Uey, Rodcer Şipka, Corc Cskofild və s.) «Ceneral elektrik»də yetişmişlər. Lider yetişdirmək bu kompaniyanın ən yüksək prioritetindən sayılır, hər il də kompaniya bu məqsəd üçün 500 milyon dollar xərcləyir. Kompaniyanın özünün başında isə böyük lider Cek Uelç dayanır.

Yetişdirmə qanununun məğzi çox sadədir: Konkret bir insan başqa birisini tanımalı, ona vacib olan hər şeyi öyrənməli, onu tərbiyələndirməlidir.

14.Tam etibar qanunu

«İnsanları öncə liderin özü, sonra isə onun böyük ideyası cəlb edir»

Lider böyük arzusunu tapır, sonra insanları tapır. İnsanlar öncə lideri tapırlar, sonra onun arzusunu.

Çox insanlar liderlik məsələsində hər şeyi baş-ayaq qoyurlar. Onlara elə gəlir ki, qoyduqları ideya cəzbedici olsa, insanlar mütləq bunun ardınca gedəcək, onları lider kimi qəbul edəcəklər. Halbuki liderlik tam əksinə işləyir. İnsanlar layiq bildikləri liderlərin ardınca gedirlər. Liderin ideyası isə sonra gəlir. İnsanlar «Nike» firmasının krossovkalarını ona görə almırlar ki, çox keyfiyyətlidir, ona görə alırlar ki, bu krossovkaları məşhur basketbolçu Maykl Cordan reklam edir. İnsanlar məşhur aktyor Çarlton Xestonun Milli Odlu Silah Assosiasiyasının dəstəyinə yönəli mövqeyini ona görə maraqla dinləmirlər ki, Xeston bu mövzunun gözəl bilicisidir, ona görə dinləyirlər ki, ona böyük inam bəsləyirlər. Əgər insanlar bir dəfə bir insana inanıblarsa, onun rəyinə, nöqteyi nəzərinə həmişə şans verməyə hazırdırlar.

İnsanlar, hətta ideyanı bəyənsələr belə bəyənmədikləri liderin ardınca getməyəcəklər. Bu aksiomdur. Onlar başqa lider axtarışında olacaqlar. Amma lideri bəyənib ideyanı bəyənməyəndə, yenə də liderin ardınca gedəcəklər, amma ideyasına narazılıq bildirəcək, dəyişdirilməsinə can atacaqlar.

15.Qələbə qanunu

«Liderlər komandalarının qalib gəlməsi üçün yolu tapırlar».

Qalibiyyət qazanmış liderlə məğlubiyyətə uğramış lider arasındakı fərq barədə heç düşunmusünüz? Əlbəttə, bunun üçün konkret bir keyfiyyətin adını çəkmək olmaz. Liderlik ətrafındakı hər bir situasiya fərqlidir, spesifikdir. Ancaq Can Maksvell, hər halda, bütün qalib gəlmiş liderlərə xas bir xüsusiyyət göstərə bilib: «Onlar üçün qələbənin alternativi tam yolverilməz görünür, odur ki, onlar qələbənin yolunu ciddi səylə düşünürlər, sonra da seçdikləri yolla əllərində olan bütün resurslardan istifadə edərək irəliləyirlər».

İkinci dünya müharibəsində Hitler İngiltərəni bombalayanda İngiltərənin lideri Uinston Çörçil heç nədən çəkinmədən nasist Füreri ilə qarşı-qarşıya dayandı, onun separat danışıqlara getmək təklifinə rədd cavabı verdi. Çörçil səylə qələbə qazanma yollarını axtarmağa başladı. O deyirdi: «Bizim məqsədimiz nədir? Bircə sözlə cavab verim – qələbə. Hansı vəclə olursa olsun qələbə, bütün mövcud dəhşətlərə baxmayaraq qələbə, yolu nə qədər uzun və çətin olsa da qələbə. Çünki qələbəsiz bizə yaşamaq mümkünsüzdür». Qələbəyə aparan yol – Franklin Ruzveltin liderlik etdiyi Amerika ilə müttəfiqlik oldu, bu tandem Hitler ordusunun kapitulyasiyasını bayram edə bildi.

Təzyiqlər artanda böyük liderlər özlərini ən yaxşı cəhətdən göstərə bilirlər. Onların bütün yaxşı cəhətləri üzə çıxır.

Qələbə üç tərkib hissəsindən ibarətdir:

 - Komanda o zaman qalib gəlir ki, üzvlərin hamısının baxışları eyni olsun;

 - Üzvlərin müxtəlif cür bacarıq və qabiliyyətləri olsun;

 - Lider qələbəyə tam köklənərək üzvləri elə tərbiyələndirsin ki, onlar öz potensiallarını aça bilsinlər.

Liderlər qələbə qanununa köklənəndə bir şeyə əmin olurlar: onların ehtiyat variantları yoxdur. Bu, onlarda qələbə əzmini qoruyub saxlayır.

16.Güclü həmlə qanunu

«Həmlə – liderin ən yaxşı dostudur».

Hər bir lider bəzən öz təşkilatının fəaliyyətinə dəyişiklik etmək lüzumu ilə rastlaşır. Bu zaman açar – irəliyə hərəkətçün impuls hesab olunur, həmin nəsnə də «güclü həmlə» adlanır. Hər bir dənizçiyə məlumdur ki, hərəkətsiz gəmini idarə etmək mümkünsüzdür. Hər bir güclü lider də başa düşür ki, istiqaməti dəyişmək üçün öncə hərəkət etmək lazımdır, güclü həmlə qanununun mahiyyəti də bax elə budur.

Güclü lider həmişə lazımi işlərin baş tutması üçün vasitə tapa bilir. Güclü həmlə yaratmağa elə adam lazımdır ki, başqalarını motivasiya etməyi bacarsın. Ancaq eləsi lazım deyil ki, özünün motivasiyaya ehtiyacı olsun.

17.Prioritetlik qanunu.

«Liderlər başa düşürlər ki, aktiv fəaliyyət heç də həmişə doğru irəliləmək demək deyil»

Get-gedə qrafiki tam sıxlaşan, görüləcək işlərə vaxt tapmaqda çətinlik çəkən lider effektiv olmaq üçün seçim edərkən özünə 3 sual verməlidir:

 - Nəyi mütləq etməliyəm?

Prioritetlər siyahısında ən başda edilməsi mütləq olan işlər dayanmalıdır. Bütün o işlər ki, görüləsidir, amma şəxsən sizin tərəfdən görülməsi vacib deyil, başqalarına yönəlmək də olan.

 - Nə daha çox fayda verir?

Lider öz vaxtının əsas hissəsini daha çox güclü olduğu sferalara ayırmalıdır. Əgər hansısa əməkdaş liderə baxmış, işi 80 faizli effektivliklə görə bilirsə, lider onu 100 faizlik nəticəyə çatdırmaq üçün onun inkişafının qeydinə qalmalıdır ki, həmin işi ona həvalə edə bilsin.

 - Ən böyük mükafat nədir?

Ən böyük şəxsi mükafat o uğurdan gəlir ki, həmin uğur liderin ürəyində alov yandıra bilir. Ehtiras qədər heç bir şey insanı enerji ilə təmin edə bilməz.

Con Maksvell özünün ən prioritet sahələrini və bunlara ayırdığı zamanı da təqdim edib:

 - Liderlik; 19 faiz;

 - Unsiyyət; 38 faiz;

 - Yaradıcı fəaliyyət; 31 faiz

 - Xarici, kənar əlaqələr; 12 faiz.

Lider gərək heç zaman fəaliyyət ilə nailiyyəti qarışıq salmasın. Bilsin ki, əsl uğur yalnız öz əməkdaşlarını məhz birinci dərəcəli əhəmiyyətli olan işlərə yönəldəndə gəlir.

18.Qurban qanunu

«Lider sonradan irəli getmək üçün yeri gələndə yolundan çəkilməyi bacarmalıdır».

Qurbanvermə – liderliyin daimi əlamətidir. İstənilən inkişaf, istənilən nəticə bol itkilərin heçabına başa gəlir. Burada həm maddiyyatla, həm karyerayla, həm  ailəylə, həm imiclə, sosial vəziyyətlə bağlı qurbanlardan, itkilərlən söhbət gedir. Effektiv liderlər öz işlərini vacib saydıqları şeyə həsr etməkçün çox qurbanlar verirlər. Liderlik işində uğur qazanmaq daim dəyişikliklər, təkmilləşmələr tələb etdiyi kimi qurbanlar da tələb edir.

Lider nə qədər böyükdürsə, o, bir o qədər böyük qurbanlar verməlidir. Hətta bəşər tarixində öz ideyaları yolunda öz həyatlarını belə qurban verən liderlər də az deyil.

 “Ədəbiyyat və incəsənət”

(07.09.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qiraət saatında Adəm İsmayıl Bakuvinin “Məhşər divanı, yaxud yalanın 17 anı” sənədli romanının dərci davam edir. Roman erməni millətindən olan bəşəriyyət canilərinin utopik məhkəməsindən bəhs edir. Onu nəinki oxumaq, hətta ən maraqlı faktları yaymaq, təbliğ etmək lazımdır.

14-CÜ DƏRC

Baş ekspert nitqini tamamladı:

-Məhkəmədə Zatikyan bayaq burada hörmətli Vadim Udilovun söylədiyi fikirlərini səsləndirərkən bir qətrə də olsa peşiman olmadığını bildirmişdi, demişdi, mən heç kəsin qarşısında günahkar deyiləm, yeganə günahim yetim qoyduğum övladlarım qarşısındadır. Akop Stepanyan isə “Bizdən kimsə sağ qalsa yenə bu işi davam edəcək” söyləmişdi. Müttəhimlər Sovet tarixində indiyədək əsla rast gəlinməyən tezlikdə - hökm oxunuşundan cəmi 10 gün sonra güllələndilər. Adətən, insanlar öz cəzalarını aylarla, bəzən hətta illərlə gözləyirdilər, Sovet tarixində yeganə tez icra edilən hökm 1975-ci ilə təsadüf edirdi. “Storojevoy” hərbi gəmisində üsyan qaldırmış 3-cü ranq kapitanı Valeriy Sablinin güllələnmə hökmü cəmi 14 gün özünü gözlətmişdi. Zatikyanın isə cinayəti ölkə rəhbərliyi üçün o qədər qorxulu, ağlasığmaz, arzulanmaz idi ki, onu hökmdən sonra cəmi 10 gün sağ saxlamağa səbirləri çatdı. Beləcə, qatı erməni cinayətkarı öz layiqli cəzasını aldı.

Tamaşaçılar alqış sədalarını yüksəltdilər.

Divanda video görüntülər, sənədli, yaxud bədii filmlər mütləq nümayiş etdirilir, səhnədəki nəhəng monitor tamaşaçıları prosesə daha yaxından cəlb edilməyə hesablanıb. Bu proses zamanı da bir xeyli video görüntüyə tamaşa edildi.

Erməni müttəhimlərin müdafiəçisi vəsadət qaldıraraq görkəmli akademik Saxarovun Zatikyanı müdafiəsini xatırlayıb onun gətirdiyi dəlillərin burada səsləndirilməsini tələb etsə belə vəsadət qəbul edilmədi.

Nəhayət, zəng sədaları eşidiləndə Baş Hakim bir daha Zatikyana üz tutdu:

-Cənab Zatikyan, prosesin sonudur, sizə son söz söyləmək imkanı verilir.

Zatikyan başını buladı:

-Ehtiyac duymuram.

Belə olanda Baş Hakim lap ucadan söylədi:

-Cənab Zatikyan. Siz 1979-cu il yanvarın 20-də Moskvada keçirilən məhkəmə prosesində son söz əvəzi söyləmisiniz ki, yeganə günahım yetim qoyduğum övladlarımın qarşısındadır. Səhv etmirəmsə, sizin iki övladınız var. Uşaqları çoxmu sevirsiniz?

Zatikyan başını tərpətdi. Bu vaxt Baş Hakim Divan heyəti səmtə üz tutdu:

-Xahiş edirəm 1977-ci ilin 8 yanvarında Moskva metrosunda törədilmiş terror aktından 126 nömrəli görüntülər nümayiş olunsun.

Dərhal səhnədəki monitor yeni kadrlara açıldı. Bəzilərinin 5-6, bəzilərinin 7-9 yaşları olan al-qana bələnmiş, ağrıdan və qorxudan çığırışan uşaqları görcək (bir mənzərə lap dəhşətli idi, gözləri dəhşətdən bərəlmiş uşağın qolu dərisindən sallanmışdı) hamı ayağa qalxıb Zatikyana lənətlər yağdırmağa başladı.

Zatikyan  “xahiş edirəm, göstərməyin”, “lütfən nümayişi dayandırın” deyə-deyə əlləri ilə üzünü bağladı.

Baş Hakim elə bu zaman hökmü səsləndirdi:

- 1946-cı ildə dünyaya göz açmış, 1979-cu ildə çoxsaylı insan qətlinə rəvac verdiyi üçün güllələnmə cəzasına məruz qalmış Zatikyan Stepan Seqbosoviçin cinayəti Əsl dünyada tam sübut olunsa da, uzun illər erməni millətçiliyi bu cinayətin izini azdırmaq yolunu tutmuşdu, amma bizim Divan bu gün tam olaraq bu cinayəti bir daha sübut etdi. Əsas dünyadan təcrid edilmiş Zatkiyan Stepan Seqbosoviçin xüsusi cinayətkar xisləti onun Axirət dünyasından da təcrid edilməsini zəruri etdiyindən Divan hökm çıxarır: Zatikyan Stepan Seqbosoviç barədə qeybedilmə cəzası kəsilir. Onun nə cismən, nə də ruhən yaşamağa haqqı yoxdur. Hökm dərhal icra olunsun!

Tamaşaçıların gurultulu alqışları altında İki nəfər üzü qara öptüklü mühafizəçi yaxınlaşıb Zatikyanın qollarından tutaraq onu səhnənin arxasına tərəf apardı.

Elan olundu ki, birinci məhkəmə prosesi öz işini başa çatdırır, sabah saat 8-də proses davam etdiriləcək.

Baş Meydan boşalmağa başladı.

Gənc hakim çox yorğun olduğu üçün evinə tələsən Baş Hakimə proseslə bağlı sual vermək istədiyini söyləyəndə Baş Hakim ürəyində “Yaman yerdə axşamladıq” dedi, amma gənc kolleqasının ürəyini qırmadan ona “Buyur” söylədi.

Axirət dünyasının sərin mehi əsməyə başlamışdı, yarpaqlar asta-asta yırğalanmaqdaydı.

2-Cİ PROSES.

VARDAN ARAVELSİ

Bu da prosesin üçüncü günü və ikinci mühakimə. Baş Meydandakı stulları dolduran tamaşaçılar kulisdən gələn səslə (“Bu gün 13-cü əsr erməni tarixçisi Vardan Aravelsiyə Divan qurulur”) eyni vaxta təsadüf edən 17 fotodan ikincisinin üzünün açılması prosesini maraqla izlədilər. Təbii ki, 13-cü əsrdirsə elə belə də olmalıdır: başında qara fəs, əynində qara surtuk, ağappaq saqqallı orta yaşlı bir şəxs.

Müttəhimlər kürsüsü bu gün iki idi. Eynən şəkildəki görkəmdəki  şəxsi mühafizəçilər gətirib Müttəhimlər kürsüsünün birində əyləşdirdilər, digərində isə kostyum-qalstuklu bir müasir şəxs keçib əyləşdi.

Baş Hakim hamının yerini tutmasını gözlədikdən sonra niqinə başladı:

-Hörmətli Divan üzvləri, hörmətli izləyicilər. Əslində, Divan dünən tarixi ardıcıllığa riayət etməklə məhz bu proseslə başlamalı idi. Amma “erməni terroru” anlayışının nə olduğunu qabartmaq Divan üçün daha önəmli olduğu üçün biz ilk prosesi terrorçu Zatikyana qarşı keçirdik. İndi də tarixi xronologiyaya riayət edərək əzələ qayıdırıq. Bu gün Müttəhimlər kürsüsündə erməni tarixçisi Vardan Aravelsi əyləşib. Əlbəttə, biz saxta erməni tarixi iddiasını məhz onunla başlayırıqsa, demək buna əsaslı arqumentlərimiz var. Bir baxın. Erməni mənbələri Vardan Aravelsiyə qədər neçə məşhur erməni tarixçisinin adlarını qeyd edir. Bunlardan 5-ci əsrdə yaşamış Movses Xorenatsini, Yeqişe və Lazar Perpetsini, 11-ci əsrdə yaşamış Aristakis Lastivertsini göstərmək olar. Amma bu tarixçilərin Qədim yunan, alban, bizanslı olması, bəzən hətta onların uydurma şəxsiyyətlər sayılması barədə də  çoxlu təkzibedilməz faktlar olduğundan biz Vardan Aravelsi ilə başlamışıq. Düzdür, onun da alban əsilli olmasını, əsərlərində də erməni yox, məhz alban xalqından bəhs etməsini iddia edən mənbələr var, bununla belə, hər halda, Divan məhz Vardan Aravelsinin üzərində dayanır, belə ki, hazırda bütün dünyada cövlan edən erməni millətçiliyinin ideoloqu məhz bu şəxs hesab edilir. Necə ki, “Mayn Kamp” kitabı ilə nasist Almaniyası faşizm azarına tutulub, eləcə də “Ümumi tarix” kitabı ilə erməni millətçiliyi təşəkkül tapıb. Beləliklə, bu gün  Böyük Vardana Divan qururuq. Axirət dünyasının qanunlarına görə 800 yaşı olduğu səbəbindən bu şəxslə mövcud dövr arasındakı nəhayətsiz zaman fərqi mövcuddur deyə və bu fərq anlaşmaqda və konsensus əldə etməkdə böyük problemlər yaradır deyə onun əvəzinə proses boyu sözçüsü danışacaq. Sözşüsü isə hazırkı Ermənistan Elmlər Akademiyası tarix institutunun rəhbəri Aram Melkonyandır. Mən yubatmadan sözü diktorlara təqdim edirəm ki, məhkumumuz barədə bilgiləri tamaşaçılarımıza təqdim etsinlər.

Baş Hakimin sözünə bənd imiş kimi bir kişi diktor bircə anda tribunaya keçib əlindəki qovluğun içində olan vərəqi oxumağa başladı:

-Vardan Aravelsi Böyük Vardan adı ilə tanınır, ən böyük erməni tarixçisi hesab olunur, 1198-ci ildə Kilikiyada, Berdzrabed əyalətində anadan olub. O, tarixçi olmaqla yanaşı, həm də çoğrafiyaşünas, filosof, tərcüməçi, pedaqoq, kilsə xadimi və ictimai xadim olub. Ermənistan tarixində iz qoymuş Qevorq Skevratsi, Ovanes Erznkatsi, Esai Nçetsi, Nerses Mşetsi kimi tarixçiləri yetişdirib. Erməni xalqının tarixinin qızıl fondunu təşkil edən “Ümumi tarix” kitabının müəllifidir.

Bu yerdə özünü təqdim edən, azərbaycanlı akademik Ziya Bünyadov olduğunu bildirən nurani görkəmli bir şəxs auditoriya mikrofonuna yaxınlaşıb Baş Hakimə sual etdi:

-Cənab Baş Hakim, bir baxın, müttəhimlər sırasında əyləşmiş 15 nəfərin, müttəhim kürsüsündəki bu tarixçini müşayiət edən şəxsin, eləcə də dünən cəzasını alan şəxsin, üstəlik buradakı erməni vəkillərin, müdafiəçilərin, şahidlərin - hamısının soyadı yan şəkilçisi ilədir. Bütün ermənilərin soyad sonluğu –yan-dır, bunu kim bilmir ki? Yalnız rus təsiri ilə 20-ci əsrdə ov soyadlrı da yayılıb, vəssalam. Amma siz adını çəkdiyiniz qədim tarixçilərin hamısının soyadı i şəkilçisi ilə bitir. Bilirsiniz, bu xalq aşkar gözə kül üfürməklə məşğuldur, bu i soyadlı tarixçilər hamısı milliyyətcə albanlardır. İndi də alban xalqı həmin bax bu cür soyadları daşımaqdadır. Necə ki, ermənilər alban məbədlərinə erməni məbədləri deyir, eləcə də alban tarixçilərini öz adlarına çıxırlar. Əsil rüsvayçılıqdır.

Publika azərbaycanlı akademiki alqışlara bürüdü. Erməni sırası isə sükuta büründü, heç kəs cınqırını çıxarmadı.

Kişi diktor Baş Hakimdən mətnin davamını oxuyub oxumayacağını soruşdu, Baş Hakim “Hər halda oxu” söyləyəndə oxunuşu davam etdirdi:

-Vardan Aravelsi ilkin təhsilini vətəni Kilikiyada alıb, Nor Qetik monastırında onun müəllimi Mxitar Qoş olub. Sonra Ermənistana köçüb, Xoranaşat monastırında təhsilini davam etdirib, qrammatikanı, İlahiyyatı, kitab işini öyrənib. Vardan gənc yaşlarından erməni dili ilə yanaşı Suriya ərəbi, fars, ivrit və latın dillərini də mənimsəyib. Vardapet fəxri elm dərəcəsini aldıqdan sonra o, 1235-ci ildən etibarən səylə elmi-tədqiqat fəaliyyətinə başlayıb, paralel olaraq Keyenaberddə Müqəddəs Andrey monastır-məktəbini yaradıb. 1239-cu ildə Qüdsə səfər edib, geri dönəndə Çar Xetumun dəvəti ilə Kilikiyaya gedib. Vardan həmin illərdə ictimai-siyasi fəaliyyətə qoşulub, Kilikiyada müstəmləkəçi siyasət aparan Bizans və Vatikan əleyhinə mübarizəyə qoşulub.

Ekspertlər masasında əyləşmiş Baş ekspert bu yerdə aydınlıq gətirdi ki, “Bunlar hamısı təxminlərdir, erməni qaynaqlarının əsasında yazılmış xronologiyadır, bayaqkı azərbaycanlı akademikin irəli sürdüyü ehtimal çox ağlabatandır, mən özüm də həmin versiyaya inanıram, odur ki, publika mətni, tutalım, “Vardan Kilikiyada müstəmləkəçi siyasət aparan Bizans və Vatikan əleyhinə mübarizəyə qoşulub” kimi eşitsələr də, “Erməni mənbələrində Vardanın Kilikiyada müstəmləkəçi siyasət aparan Bizans və Vatikan əleyhinə mübarizəyə qoşulması bildirilir” kimi qəbul etsinlər”.

Sonra diktor mətni dvam etdirildi:

-1252-ci ildə Ermənistana qayıdan Vardan müəllimlik fəaliyyətini davam etdirib, 1255-ci ildə Xor Virapda məktəb yaradıb ki, həmin məktəbdə də antik fəlsəfə, məntiq, qrammatika tədris olunub. Həyatının bu dönəmində dəyərli əsərlər yazması ilə yanaşı, onun siyasi fəaliyyəti də diqqət çəkib. 1264-cü ildə  Vardan Təbrizə yollanıb, monqol-tatar hökmdarı Hülaki ilə danışıqlar aparıb və Ermənistanda böyük səlahiyyətlər yiyəsi olub, üstəlik, Ermənistanda əhalidən vergiləri yığmaq hüququnu da əldə edib.

1271-ci ildə Vardan Aravelsi Xor Virap əyalətində dünyadan köçüb.

Diktor çıxışını bitirəndə Baş Hakim üzünü Vardan Aravelsinin mumiyaya bənzər tərpənməz vücudunun yanında əyləşmiş və ləzzətlə qəhvə qurtumladan Aram Melkonyana verdi:

-Cənab Melkonyan, erməni xalqı üşün Vardan Aravelsi kimdir?

Aram Melkonyan cəld ayağa sıçradı:

-Ooo, bu cür dahi şəxsiyyət barədə oturub danışmaq böyük qəbahət sayılar. Vardan Aravelsi erməni xalqının atası, ruhu, canıdır.

Bunu deyib özü özünə əl çaldı və əlavə etdi:

-Dünyaşöhrətli erməni bəstəkarı, adaşım Aram Xaçaturyanın bilirsiniz, ən böyük qəbahəti nə olub? O olub ki, o, Böyük Vardan barədə gözəl bir simfonik əsər yazmayıb. İstəyib, cəhd edib, bəlkə də başlayıb, amma tamamlamayıb. Hər halda, indi bizim əlimizdə bu əsər yoxdur. Amma mən fəxrlə onu da deyim ki, erməni tarixçiləri pleyadasında onun adını tək çəkmək də günahdır, bizim çox böyük tarixçilərimiz var, onlarla fəxr edirik, qürur duyuruq. Erməni tarixinin babası isə Movses Xorenatsidir. Möhtərəm cənab Baş Hakim bayaq bir yanlışlıq etdi, dedi Movses və digər qədim erməni tarixçilərinin başqa xalqlara aid olmaları ehtimalı da mövcuddur. Bəli, yanlışlıqdır. Paxıllıq və qibtədən irəli gələrək digər xalqlar onları öz adlarına çıxarmaq istəyirlər. Erməni xalqı böyükdür, siz Allah, çıxarın adınıza. Onlar tək bizim yox, bütün bəşəriyyətin başındadırlar. Elə tək bu faktın özü bizim xalqın böyüklüyündən xəbər vermirmi?

Baş Hakim ironiya ilə Melkonyana səsləndi:

-Əminəm ki, siz yumor hissinizi nümayiş etdirirsiniz.

Melkonyanın növbəti sicilləməsini isə “reqlament” söyləyərək kəsdi, prosesin bu saatında söz ekspertlərə verilməli idi, verildi də.

(Davamı var)

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(07.09.2023)

İradə Allahverdiyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Müasir musiqi sənayesi əyləncə sənayesinin ən dinamik və sürətlə inkişaf edən sahələrindən biridir. Hər il musiqi aləmində əhəmiyyətli dəyişikliklər baş verir və musiqidə yeni tendensiyalar həsəd aparan qanunauyğunluqla meydana çıxır. Son illərin ən diqqətçəkən tendensiyalarından biri elektron musiqinin populyarlığının artmasıdır. Əvvəllər yalnız gecə klubları və rəqs meydançaları ilə bağlı olan bu janr indi dünyanın müxtəlif radiostansiyalarına və festivallarına yol tapıb. Bu musiqinin xarakterik xüsusiyyətləri sintezatorlardan, elektron zərb alətlərindən və müxtəlif effektlərdən istifadə edilməsidir. Bu gün sintezatorların və proqram təminatının texniki imkanlarının artması ilə elektron musiqi daha mürəkkəb və müxtəlif xarakter alır. 

Digər diqqətəlayiq tendensiya retroya qayıdışdır. Bir çox sənətçi əvvəlki onilliklərin musiqisindən və üslubundan ilham alır və illər əvvəl yaranmış kimi səslənən musiqi yaradır. Retro musiqi özündə rok-n-rolldan caza qədər müxtəlif janrların elementlərini özündə birləşdirir və gənclər arasında çox populyardır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, müasir musiqi getdikcə qloballaşır və mədəniyyətlərarası xüsusiyyətlər qazanır. Müxtəlif ölkələrin və qitələrin musiqiçiləri birləşərək əməkdaşlıq edərək yeni və unikal kompozisiyalar yaradırlar. Bu, musiqinin paylanma üsulunda əks olunur, dinləyicilər artıq bir neçə kliklə dünyanın istənilən yerindən musiqiyə daxil ola bilirlər. Ümumiyyətlə, musiqidə mövcud tendensiyalar musiqiçilərin geniş çeşidinə və yaradıcılığına dəlalət edir. Musiqi sənayesi inkişaf etməyə və hər il daha çox dinləyici cəlb etməyə davam edir, yeni tendensiyalar formalaşdırır və səslər dünyasında yeni üfüqlər açır. Və populyar olan əsas musiqi janrları arasında pop, rep, R&B, elektron musiqi və texno var. Ancaq qeyd etmək lazımdır ki, bu, yalnız ümumi bir tendensiyadır və hər bir gəncin öz fərdi üstünlükləri və musiqi zövqləri var.

Bəs şəxsən mən kimləri bəyənirəm?

Eldar Yaraxov: Azərbaycanın ən populyar və istedadlı müğənnilərindən biridir.

Arşın Mal-Alan: Sosial məşğuliyyətli musiqisi ilə tanınan repçi.

Navruz Nuriyev: Pop musiqi janrında çalışan müğənni və bəstəkar.

Jony: Gənc və istedadlı pop musiqi sənətçisi.

Əliağa Rəhimov: enerjili ifaları və alternativ səsi ilə tanınan rok musiqiçisi. 

Mən  Həzin instrumental və klassik musiqi dinləyirəm! 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(07.09.2023)