Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

MÜTALİƏ MƏDƏNİYYƏTİNİ NECƏ FORMALAŞDIRMALI?

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının təqdim etdiyi bu silsilə yazılar Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Ədəbiyyat Fondunun Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən 2024-cü ildə “Qeyri-hökumət təşkilatları üçün qrant müsabiqəsi” çərçivəsində həyata keçirdiyi “Yeniyetmə və gənclərdə mütaliə mədəniyyətinin formalaşdırılması” layihəsinin tərkib hissəsi olaraq nəşr edilir.

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondu@

-Cəmi 6 dəqiqə kitab oxumaq stressin səviyyəsini 30 %-ə qədər azalda bilir ki, bu da musiqi terapiyasından və ya gəzintidən daha səmərəlidir. 

-Həkimlər sübut ediblər ki, mütaliə həm də güclü sağaldıcı prosedurdur. Bu gün inkişaf  etmiş ölkələrin bir çox aparıcı klinikalarında yeni müalicə metodu – biblioterapiya tətbiq edilir. 

-Tədqiqat zamanı zəngin süjet xəttinə malik romanların beş gün ərzində oxucunun beyin hüceyrələrini dəyişdiyi sübut edilib.

Sizləri cəlb edə bildik, elədirmi? Onda hər gün mütaliə mədəniyyəti barədə oxuyun və özünüzdə mütaliə vərdişləri aşılayın.

13-1.

MÜTALİƏ MƏDƏNİYYƏTİNİN İNKİŞAF MƏRHƏLƏLƏRİ

Mütaliə mədəniyyətinin inkişaf mərhələləri 3-dür.

1. BİRİNCİ MƏRHƏLƏ. Bədii əsərdə bir qism oxucu hər şeydən çox onun məzmunu, fabulası ilə maraqlanır. Digər qism hiss, həyəcan, ehtiras axtarır. Hər iki kontingent üçün asudə vaxtı səmərəli keçirmək, yaxşı əylənmək üçün mütaliə lazımdır. Bu, əyləncəli mütaliədir. Əyləncəli mütaliə Mütaliə mədəniyyətinin ən aşağı mərhələsidir. Məsələn, satılma tirajına görə dünyada ilk cərgədə qərarlaşmış kitablar “Harri Potter” seriyasıdır ki, müəllifi C.K.Roulinq olan bu romanlar macəra janrındadır, gənc sehirbaz Harri Potter və onun dostlarının sərgüzəştlərindən bəhs edir. Bu romanlar əyləncəli mütaliə üçün nəzərdə tutulubdur. Ən çox satılanlar sırasında müasir bir sıra yazarların, eləcə də klassik dönəmin Aqata Kristi, Artut Konan Doyl kimi ustaların yazdıqları detektivlər də ön sırada qərarlaşıbdır. O xümlədən bizim ölkəmizdə bu janra maraq böyükdür. Dünyaşöhrətli Xalq yazıçımız Çingiz Abdullayev, kitabları Teas-press yayın evinin satış listəsində həmişə öndə qərarlaşan Elxan Elatlı, yeni debüt etmiş Fəxrəddin Qasımoğlu azərbaycanlı detektivsevərlərə bir-birindən maraqlı yeni-yeni kitablarını ərməğan etməkdədirlər. Detektiv janrı əyləncəli mütaliənin ən geniş yayılmış və populyar növüdür.

Əyləncəli mütaliənin bir növü də erotik romanlardır. 2015-ci ildə işıq üzü görən və qısa müddət ərzində 55 ölkədə çap olunan, tirajı milyonu keçən “Bozun əlli çaları” romanının triumfunu kim xatırlamır? Britaniyanın qadın yazıçısı E.L.Ceymsin qələmindən çıxan bu roman məhz erotik romandır.

Əlbəttə ki, kitab oxumaq özlüyündə müsbət haldır, istənilən şəxs kitab oxuyursa onu alqışlamağa dəyər. Zira, əgər o, sonadək yalnız əyləncə xatirinə kitab oxuyursa, bu artıq alqışlanası hal deyil. Belə ki, əyləncəli mütaliə oxucunun zövqünü korşaldır, nəticədə həqiqi sənət əsərləri onlara darıxdırıcı, maraqsız gəlir. Qoy oxucular macəra da oxusunlar, detektiv də oxusunlar, insanları kitabı sevdirmək, mütaliəyə alışdırmaq üçün əyləncəli mütaliənin əhəmiyyəti böyükdür, amma sonradan oxucuların mütaliə mədəniyyətini inkişaf etdirmək, onları 1-ci mərhələdən 2-ci mərhələyə qaldırmaq zəruridir.

2. İKİNCİ MƏRHƏLƏ. Əgər oxucunun mütaliə mədəniyyəti 1-ci mərhələyə nisbətən yüksəkdirsə, onu 2-ci mərhələyə aid edirlər. Bunlar bədii əsərdən böyük estetik zövq və yüksək həzz alan oxuculardır. Onlar oxuduqları əsərləri dərk edirlər. Halbuki, mütaliə mədəniyyətinin 1-ci inkişaf mərhələsində olan şəxslər barədə bunları söyləmək olmaz. Məsələn, yazıçı Varis “Yeddi iyunun yazısı” essesində yazır: “Bizə Nyu-Yorkda “Bestseller yazmağın qızıl qaydaları”ni tədris edəndə 3-cü minillik insanının mobil telefondan və internetdən qopub kitaba inteqrasiyası üçün yazıçıya cəmi 3 abzas şans verildiyini bildirmiş, uzunçuluqdan, müəmma və mücərrədçilikdən, bol bədii ifadə vasitələrindən qaçmağın lüzumunu sübut eləmiş, əsas oxucu kütləsi sayılan, hədsiz sosiallaşmış Z nəslinin maraq dairəsini nəzərə almağı tövsiyyə etmişdilər. Və ən əsası, təlqin olunmuşdu ki, hər bir bədii əsər öz mesajı ilə dəyərlidir.

Bəs nə edəsən ki, əksər oxucularımız hadisə təfsilatına, təhkiyəyə uyurlar, amma mesajlara önəm vermirlər? Bakı Kitab Klubunun elan etdiyi kimi, Azərbaycanda ən çox satılan “Sonuncu ölən ümidlərdir” romanımı oxuyanlar bir uğursuz sevgi əhvalatına təəssüflə acıyırlar. Halbuki, o romanda sevgi əhvalatı yalnız butaforadır. Canlı olan isə "məqsəd vasitələri doğruldur” deyərək ən əyri, ən alçaldıcı yollarla məqsədlərinə çatanlara bu sayaq yüksəlişin sonda çöküş olacağı qanunauyğunluğunu sübut etməkdir.”

Həqiqətən də cəmiyyətin qarşısında duran ən ümdə məsələ kitab oxuyanların sayını artırmaqdır, eyni zamanda, onların mütaliə zövqünün də korşalmasına imkan verməməkdir. Bu isə, həqiqətən, çox çətin bir prosesdir və özlüyündə həm naşirləri, həm yazarları, həm kitabxana əməkdaşlarını, həm pedaqoqları, həm də ki, əlbəttə, valideyinləri külüngü eyni nöqtəyə vurmağa səfərbər edir.

3. ÜÇÜNCÜ MƏRHƏLƏ. 3-cü mərhələnin oxucusu böyük estetik mədəniyyətini, bədii yaradıcılıq xüsusiyyətini anlaması, əsəri bədii və ideya cəhətdən bütövlükdə təhlil etmək qabiliyyəti ilə fərqlənənlərdir. Əlbəttə ki, əgər oxucu Kafkanın “Qəsr”, Bulqakovun “Usta və Marqarita”, Oruelin “1984” romanlarını oxuyursa, Füzulinin qəzəllərini oxuyub rahat şəkildə qavrayırsa, demək onun mütaliə mədəniyyəti ən yüksək mərhələdədir.

Növbəti: 13-2.Mütaliənin hərtərəfli olması qaydası

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.10.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət”in oxucularına ədəbiyyatşünas Sərvanə Dağtumas bu dəfə türk dünyasının dahi yazıçısı, qırğız Çingiz Aytmatovun yaradıcılığı barədə danışacaq. Məlumat verək ki, Sovet epoxasında Çingiz Aytmatov bir nömrəli yazıçı hesab edilib.

Giriş.

Qırğız yazıçısı sevilən yazar Çingiz Aytmatovun qələmə aldığı ən gözəl eşq hekayəsi “Cəmilə” əsərində sevginin, məhəbbətin, mərdliyin, dəyanətin gücü azyaşlı yeniyetmənin aləmində ilahiləşdirilir. Əsərin hər cümləsindən, sözlərindən paklıq damlayır, obrazların yaşadığı duyğular oxucunu vəcdə gətirir, əsərin ruhundan  şəffaflıq axır, oxucunun, sanki gözlərini qamaşdırır. Əsər cavan, qoçaq oğlanın-Seyidin dilindən nəql edilir. Əsərdə yeganə təhkiyəçi odur. Bu, təsadüf deyil. Aytmatov Talas vadisində cərəyan edən Cəmilənin əhvalatının bilavasitə şahidi olmuş və həmin hadisələri bir neçə il sonra qələmə almışdır. Güman edirik ki, Seyid yazıçının proobrazıdır. Əslində əsər uşağın həyatından, onun gizli dünyasından, duyğularından, istəklərindən, uşaqlığının bir hissəsindən bəhs edir və bu eşq hekayəsinin yeganə canlı şahidi olur.

Cəmilənin həbs olunmuş xəyalları.

Əsərin baş qadın qəhrəmanı Cəmilə çalışqan, zəhmətkeş, möhkəm, bacarıqlı, tündxasiyyət bir qırğız gəlini idi. Dağ aili Bəkayirdə ilxıçı qızı idi, atlara yaxşı bələd idi, evin yeganə övladı idi, xarakterində kobudluq hiss olunurdu, ailə üzvlərinə qarşı hörmətli, sözə qulaq asan, açıqsözlü, açıqfikirli, ürəyitəmiz bir ev gəlini idi ,lakin eyni zamanda onda mütilik, itaətkarlıq qətiyyən hiss olunmurdu. Cəmilənin xarakteri ailə üzvlərini, xüsusilə də qayınanasını açmasa da o narazılıq etmir, gəlinini çox sevirdi. Ailəsi onun xoşbəxtliyini, səadətini varlı xoşbəxt evə düşməyində görürdülər. Aildə ən vacib qayda-qanun gəlinin öz xoşbəxtliyi naminə namusunu və vicdanını qoruya bilməsi idi. Cəmilə deyib-gülən, şən, zarafatcıl bir qız idi, özünə azadlıq vermişdi. Xarakterində diribaşlıq, dilli-dilavərlik daha çox nəzərə çarpırdı, cigitlərlə qəhqəhə çəkir, şıltaq hərəkətlər edirdi.

Cəmilə-Sadıq “məhəbbəti”.

Onların tanışlığı da müəmmalıdır: baharda cıdır zamanı Cəmilə ilxıçı Sadığı məğlub etmiş, Sadıq bu məğlubiyyətin heyfini Cəmiləni qaçırdaraq çıxmışdı. Sevərək evləndiklərini iddia edənlər də vardı. Hər halda ail əhli belə danışırdı. Əsəri gözdən keçirən zaman bu evliliyin əvvəldən sevgi əsasında qurulmadığı aydın duyulur. 4 aylıq birgə münasibətdən sonra Cəmilənin əri müharibənin başlanması ilə əlaqədar orduya çağrılmışdı və Cəmilə ərinin yalnız 3 ildi, yolunu gözlədiyi “məktubları” ilə təsəlli tapırdı.  Daniyarın kəndə gəlişi sanki əsl “müharibənin” başlanğıcı oldu. Cəmilənin qəlbində soyuq küləklər əsdirdi,  onun ruhunu tamamilə qoparıb apardı. Cəmilə hər kənd qadını kimi ağır işlər görürdü, ancaq bu,  həsrətlə ərindən gözlədiyi məktubun gəlməsi və adının axırda laqeyd şəkildə çəkilməsi qədər ağır ola bilməzdi.  Qadın elə bir varlıqdır ki hətta xəyanəti belə bağışlayar, fəqət soyuqluğu, yadlığı, sevgisizliyi bağışlamaz. Hər əzab-əziyyətə dözər, ərinin hər cəfasını çəkər, qəlbi qırılsa da dinməz, sevgi görməsə, sevgi gülləri qəlbində susuz qalsa, onu heç bir qüvvə əvvəlki halına qaytara bilməz, yenidən eşq toxumu artıq cücərməz.

Sadıqın gecikmiş “məhəbbəti”.

Qadının və kişinin xoşbəxtliyi nədə idi? Cəmilə və Sadıq xoşbəxt idimi? Cəmilə ailin cigitlərilə mehriban və səmimi davranırdı . Buna rəğmən onun qəlbində yığılıb qalmış sevgiyə əsl ehtiyac hissi vardı. Onlar xoşbəxt deyildilər və bu xoşbəxtliyin olmamasına nə onların aralarındakı məsafə, nə də Cəmilənin böyüdüyü mühitin neqativ təsiri səbəb olmuşdu. Məsafələr uzaq olsa da dualarla, istəklərlə görüşən qəlblər var. Cəmilə ər yox, məhəbbət axtarırdı. Sadıqın məhəbbəti isə gecikmişdi, o yetəri qədər xanımına məhəbbət bəsləyə, qayğı göstərə bilmədi. Sevmək üçün bunu dillə demək lazım deyil, sevgini hiss etdirməlisən, o isə xanımına bunu yaşada bilmədi. Əsl xoşbəxtlik sevgini hiss etdirmək, öz həyat yoldaşına sevgini vermək, onun mənəvi ehtiyaclarını qarşılamaqdı. Cəmilə bu xoşbəxtlik məfhumunu düzgün dərk edərək, realist addım atdı və özünü Daniyara təslim etdi.

Cəmilənin xarakteri və ya səfil həyatına öyrəşməsi bu ayrılığa səbəb ola bilərdi mi? Cəmilə zarafatcıl, şıltaq, hətta ərköyün qız idi, o səadəti pulda, var-dövlətdə görmürdü, kənd əhlinin düşüncələrindən fərqli olaraq, reallıqla düşünmək lazım gəlsə, varlı ailənin üzvü olmaq, varlı ailədə övlad dünyaya gətirmək insana sevgi qazandırmır.  “Sevgi ilə qarın doymur”  deyirlər, amma Cəmilənin qəlbi ac idi, qəlbinin aclığı ona daha çox işgəncə verirdi, qarnı acqız üçün. 

Cəmilə Sadıqı sevmirdisə, onun məktuba qarşı münasibəti niyə dəyişdi? Bəlkə də sevmək istəyirdi, lakin o bu sevginin qarşılığın görmədi. Ailin öz adət-ənənələri vardı, bunlardan biri də həyat yoldaşına yazılan məktubun olmaması idi. Düzdür, Sadıq onun adını axırda qeyd edirdi, lakin bu onun yoldaşına toxnunurdu, o ərindən daha çox qayğı, daha çox sevgi görmək istəyirdi, hər halda ərinin yolunu gözləyən bir qadının məktub almasını istənilən qadın arzulayar. Bizim fikrimizcə, ən azından o, yoldaşına salam göndərmək yerinə “ondan muğayət olun, onu sizə tapşırıram” deməsi daha məqsədəuyğun olardı.  Sadıq sevgi məktubu göndərə bilməzdi, buna ehtiyac da yox idi, amma 3 ildən sonra qadınına qarşı belə saymazlıq etməsi Cəmilənin hislərindən yan keçmədi, doğrudur, sevən heç nəyə baxmır, amma bu sevgi qarşılıqlı olmaq şərtilə.  Cəmiləni daha çox qəzəbləndirən ərinin gecikmiş məktubu daha doğrusu,  gecikmiş sevgisi idi, çünki hər şey üçün artıq Sadıq gecikmişdi və onun bu hərəkəti Cəmiləni ərindən qaçmağa ondan uzaqlaşmağa sövq etdi.

Sadiq Cəmiləni sevirdi mi? Sevirdisə də Cəmiləyə bunu hiss etdirmək lazım idi. Onun buna ehtiyacı vardı. Cəmilə Allaha və ərinə sadiq olmağa çalışırdı, ailəsinin də istədiyi bu idi, lakin Cəmilə bu həyatdan sıxıldı, Sadıqdan qəlbi qırıldı və o, təsəllini Daniyarda tapmağa çalışdı. Hər şey bir insanı sevməklə başlayar. Bəlkə də o sevirdi, buna baxmayaraq qəlbi artıq qırılmışdı və Daniyarla getdi, onun yanında xoşbəxtliyini tapdı, ondan sevgi qayğı gördü və onunla yaşlanmağa qərar verdi.

 Müharibə olmasaydı Cəmilənin taleyi dəyişərdimi?  Sevən heç vaxt tərk etməz, hər halda ərinin varlığı belə olsa ondan sevgi görməsə yenə gedərdi, ərinin sevgisini uzaqdan hiss etmək ona kifayət edərdi, o, ərinin yanında olmağını deyil, ona sevgisini verməyini istəyirdi. Yanında olduğunu hiss etdirmək yanında olmaqdan daha önəmlidir.  Müharibənin bu ayrılığın səbəbkarı olması yalnız bir bəhanə ola bilər. İllərlə ərlərinin yollarını gözləyən namuslu, ismətli qadınlar var. Cəmilə yenə gedəcəkdi ,öz səadətinin arxasınca gedəcəkdi, o sanki bunu əlində fənər gözləyirdi, ömür boyu bu eşqi axtarırdı və axır ki o bu eşqinə qovuşdu.  O ac da olsa, susuz da olsa xoşbəxtliyini tapıbsa, artıq onun var-dövlətə zərrə qədər də ehtiyacı yoxdur. O təngə gəlmişdi ,qəlbindəki boşluq onun bütün varlığına hakim kəsilmişdi və o səfil həyata belə razı idi, yetər ki yenicə çiçək açmış ülvi məhəbbəti, sevgilisi onun yanında olsun.

Cəmilə daha tez gedə bilərdi, amma...

Gedə bilərdi, lakin bəlkə də axtardığı uzun illər gözlədiyi şəxslə qarşılaşmamışdı, bəlkə də əri ilə aralarındakı mənəvi məsafə onların yenicə çiçək açmış münasibətinin bitməsinə solmasına gətirib çıxartdı. Cəmilənin fikrincə dünyada qadın qəlbini başa düşən kişilər yoxdur, kişilər sadəcə özlərini düşünürlər. Qadın kişilərdə yaxşı gələcək, kişilər isə qadınlarda yaxşı keçmiş axtarır.  Görünür, Cəmilə Sadıqda yaxşı gələcək görə bilmədi. Onun laqeyd münasibəti Cəmilənin qəlbini qırdı ,sanki qisas almaq hissilə bu addımı atdı və Sadığı Daniyara dəyişdi. Belə desək, pulu sevgiyə dəyişdi.

Fırtınalı eşq dastanı.

Daniyar əsərin əsas sujet xəttini təşkil edən obrazlardan biridir. O, eyni aildən idi, yetimliyin və həyatın hər sərt üzünü görmüşdü.  Bir müddət sonra qohumları tərəfindən unudulmuş, elə burda məskunlaşmağa başlamışdı. Haqqında söz-söhbət yayılan bu cavan oğlan tez bir zamanda da unudulmuşdu.  Onun açıq-aşkar olmayan simasında sanki bir fırtına qopur, soyuq küləklər əsirdi. Daniyar deyəndə ağıla qapalı, ciddi, sərt, adamayovuşmaz,  qaradinməz, qaraqabaq, hamıdan qaçan, azdanışan bir xarakter gəlirdi. Həmişə ail əhli ilə məsafəli idi, fikri adətən, dağınıq olurdu.  Onun dalğın, kədərli, xəyalpərvər gözləri, bitkin, yorğun və qəmgin baxışları insanın gözü qarşısında canlanırdı. Üzdən sakit və fağır görsənirdi, yalnızlığı özünə sirdaş seçmişdi.  Müharibə nəticəsində insanlıqdan, qəlbindən başqa hər şeyini itirmişdi. Sanki torpaq onu qəbul etmək istəmirdi və o nəfəs alırdı. Cəmilənin onu lağa qoyması, ona qarşı laqeyd davranması Daniyarı heç vaxt özündən çıxarmamışdı. O, bütün ilhamverici mahnıları Cəmilə üçün oxuyurdu, onun qəlbindəki ehtirası, vurğunluğu, istəklə, arzu ilə coşub-daşan, vəcdə gələn hislərini sanki Cəmilə ortaya çıxara bilmişdi. Cəmilənin quraqlığa çevrilən qəlbinə yeni toxumlar səpən də o idi. Daniyar yalnız bir adamın vurğunu deyildi, sanki qəlbində daha böyük hislər baş qaldırmışdı, təbiətin, dağların, torpağın, quşların, bir sözlə həyatın vurğunu idi və bu duyğular onun zümzümə etdiyi mahnıda daha aydın özünü büruzə verirdi, onu sanki bütün təbiət-çaylar, yarpaqlar, dağlar-dərələr dinləyir və ifasından feyzab olurdu.

Daniyarın kisəni aparmaq cəsarəti gənc qızda hislərmi oyatdı? Cəmilə ilə qaynının qurduğu bu tələ uğursuz oldu və bu, Cəmiləyə şübhəsiz təsir göstərdi. Həmişə istehza dolu baxışları ilə Daniyarı təqib edən, onu ələ salan, öz şıltaqlığından yenə də vaz geçməyən Cəmilə belə bir hadisə ilə qarşılaşacağını təsəvvürünə belə gətirməzdi. Bu hadisədən sonra  iztirab içində idi və vicdan əzabı çəkirdi. Onu ən çox incidən Daniyarın yaralı ayağı ilə o yükü daşıması yox, onun qəlbinin yaralı olması, Cəmiləyə zillənən yalvarış, mərhəmət, imdad dolu baxışları idi. Cəmilə hiss olunurdu ki, son vaxtlar artıq ondan çəkinirdi, cigitlərlə suda oynamaqdan belə utanır, Daniyarın kəskin, qəmli baxışlarını öz üzərində hiss edərək, geri addım atırdı. Daniyar sanki həm fərəh, həm də qüssə dolu baxışları ilə nəsə demək istəyirdi, görünür, o da səadətini gənc qızda görmüşdü. Onlar axtardıqları sevgini, xoşbəxtliyi bir-birlərində tapmışdılar. Cəmiləni artıq nə Sadığın məktubu, “sevgisi”, nə də özü maraqlandırırdı . Bunun üçün artıq gec idi. Təbiət böyük bir eşqlə yaratdığını eyni təntənə ilə də məhv edər. Daniyar zahirən kasıb idi, lakin onun mənəviyyatı, zəngin eşqi, tükənməz sonsuz idi, bəzən insanlar həyatın köhnə qanunlarının amansızcasına pozulmasının əleyhinə idilər. Onlar Cəmilənin bu addımı ilə barışa bilmir, mental dəyərlərə zidd sayırdılar. Cəmilənin bu hərəkəti “romantik xəyanət” sayılır.

Cəmilə stereotipləri aşa bildimi?

Cəmilənin mənəvi həyatı səfil idi, onun bu hərəkəti yolverilməz hesab oluna bilər, ancaq gənc qız çox qırıldı, sevgi qarşılıqlı hörmət, qayğı, xoşbəxt həyat əsasında yaranır, onun qarşılığın görməsən, artıq sevginə, hörmətinə layiq olmayan insanla eyni dam altında yaşamağa, bir evdə yaşlanmağa dəyməz. Cəmilə bunları dərk edirdi və artıq o, özünə haqq qazandıraraq, xoşbəxtliyinin arxasınca getdi. Sadıq ilk başda onun xəbərsiz gedişini bayağı qarşılasa da sonradan düşüncələrinin yalnış olduğunu başa düşdü.

Daniyar Cəmilə-Sadıq münasibətlərinin bitməsində rol oynadımı? Cəmilənin yaşı az olsa da ağlı başında, düşüncəli bir qız idi, onu heç kim bu hərəkəti eləməyə vadar edə bilməzdi. O artıq qərarını vermişdi. Sadığın ona sonradan məktub göndərməsinin bir önəmi qalmamışdı. Ona daha o məktublar lazım deyildi.

Sevgi üçbucağı.

Daniyar Cəmiləni sevirdi, bu onun gizli, inadkar, yalvarış dolu baxışlarından hiss olunurdu, bəlkə də düşünürdü ki, o, əlçatmazdır və heç vaxt Cəmilə onun olmayacaq, amma özü də bilmədən Cəmilənin yatmış ruhunu oyatdı. Daniyar qəlbən vurğun adam idi. Onun məhəbbəti müqəddəs, böyük məhəbbət idi. Bu sevgini o, mahnılarında gizli saxlamış, onunla yaşamışdı. Laqeyd, dağınıq adam bu nəğmələri ürəkdən vurğunluqla səsləndirə bilməzdi. Müharibədən yaralı qayıtmış bu adam insanlardan uzaq dururdu. Əsərdə görünür, gestap Sovet rejiminə qarşı da kəskin etiraz motivləri var. Müharibənin hakim kəsilməsi və dəhşəti Daniyarın geyimindən, fiziki qüsurundan-axsamasından, soyuq davranışından, susqunluğundan hiss olunurdu, lakin ən yaxşı məsləhətçi zamandır. Zaman keçdikcə insan yaşadıqları məşəqqətləri, ağrıları, acıları, yaralarını unudur, bəzən də yaşadığı travmanın, əzabın qarşısında aciz qalır və təslim olur. Bəlkə də buna görə insan öz duyğularında gizlənir, qaranlıq tərəflərini göstərmir, heç kəs bu insanı anlamır, insan bəlkə də onu başa düşən birinin olmamasını bildiyi üçün öz daxili aləminə çəkilir və ətraf aləmdən təcrid olur.

Qadın nə istəyir?

Ailə həyatı qayğıdır, özü üçün deyil də başqası üçün yaşamaqdır, həyat da bu zaman mənalı keçir, özü üçün yaşayanda isə ölüm qorxusu onu bütün ağuşuna alır. Ailə qurmaq asandır, lakin onu əldə saxlamaq, dağıtmamaq, qorumaq çətindir. Ailə qala kimidir, ora girmək istəyən çoxdur, mühafizə güclü olsa, o qalanı heç kəs dağıda, ora girə bilməz. İnsan ilk növbədə qalanı özü mühafizə etməlidir, özü dağıtmamalıdır, yalanı, xəyanəti, güvənsizliyi, sevgisizliyi ora buraxmamalıdır, yoxsa qala tez uçular. Cəmilə də mühafizə edə bilmədi, çünki qılıncı yox idi, qorumağa heç nə yox idi. Sadıq orduda mübarizə apardı, öz qalasını mühafizə edə bilmədi, nə özü qılınc oldu, nə də Cəmiləyə qılınc Verdi. Özü buna şərait yaratdı, öz cəsarətsizliyinin, qətiyyətsizliyinin qurbanı oldu. İnsan Allah üçün, qəlb üçün yaşamalıdır. Qəlbi yaradıb ki, insan sevsin, sevgisiz insan heçnədir, sevgi olmayanda, onun yerini nifrət alır. İnsan ilk öncə Allahını, sonra isə bəndələrini sevməlidir. Fırtına zamanı vəcdə gələn okean, göydə guruldayan şimşək kimi ifadələr əsərlərdə estetik ovqat yaradır. İnsan bəzən güllü-çiçəkli, bağlı-bağatlı çəmənliyi seyr edər, bəzən uçurumdan dərənin dibinə baxar, elə olur ki, uçurumun dibindəki gözəlliyə aldanıb özünü onun qucağına atır, həmin gözəllik də onun ölümünə bais olur. Birinci mənzərə sevinc hissidir, ikinci isə qorxu. Digəri isə xoşbəxtliyin görünməyən dəhşətli tərəfi. İnsan uçurumdan uzaqlaşmaq istədikcə, ona yaxınlaşır, əldə edə bilmədiyi şeylərin arxasınca qaçır, ona doğru can atır, daim həsrətini çəkir. Uçurum adlandırdığımız məfhum əslində insan qəlbinin dərinlikləridir, hər bir insanın qəlbi onun uçurumudur. İnsan, xüsusilə də qadınlar daim hislərinin, duyğularının əsiridir.  Qəlbdə əgər nifrət məskən salıbsa, məhəbbət məğlub olur, insan hər kəsdən və hər şeydən qaçır, tənhalaşır, sonda bu həyatdan üz döndərir.

Gəlin-qayınana münasibətləri.

Müasir dövr üçün bu iki ailə qadının münasibətləri ziddiyyətli olsa da, əsərdə bu halın tam əksilə qarşılaşırıq. Bunun da səbəbi maraqlıdır. Görəsən, Cəmilə kimi gəlinlərin sayı azalıb, yoxsa analar belə gəlini qəbul etmək istəmirlər, ya da belə qayınanalar azlıq təşkil edir, bəlkə də cəmiyyət qəbul etmir...Kiçik ana adlandırılan qəhrəman ana obrazı öz müsbət keyfiyyətlərilə yadda qalır: xeyirxah, üzüyola, fağır, çalışqan, zəhmətkeş, hörmətli, insaflı, ağıllı, təcrübəli, mehriban ev sahibəsi... Ananın sərtliyi və öcüşkənliyi yox idi, lakin onun ağır, tünd, adət-ənənəyə bağlı xasiyyəti də vardı. Gəlini Cəmiləni çox sevirdi, onun şıltaq hərəkətlərinə fikir vermir, yaşa dolandan sonra düzələcəyinə ümid edirdi,  onun qəlbinin gizli hislərindən hamı xəbərsiz idi, ona nə qayınana, nə zəngin ev, şərait, nə də quruca bir ər lazım idi. Ona ən çox təsir edən gəlininin evdən vaxtsız gedişi oldu.

Qayınanasının və ya digər ailə üzvlərinin ciddi münasibəti Cəmilə üçün nəyisə dəyişərdimi? Əgər qayınanası çox sərt olsa idi, deyərdilər ki, qayınanadan bezib getdi, amma qayınanası ən azından onu yoluna qoysa, gəlinə gəlin olduğun hiss elətdirsə idi,  gəlin özü ilə hesablaşardı.  Qayınana isə istəyirdi ki Cəmilə özü bunu etsin. “Gəlin düşdüyü ocaqda gəlindir” deyiblər. O gəlin ki özünü necə aparmaq qaydasını bilmədi, bunun sonu olmaz. Ən azından o bunu dərk etməli idi, davranışlarını nizama salmalı idi, qayınanası nə qədər ona sərt davransa da onun özünün ağlı başında olmalıdır, özü gəlin olduğun dərk etməlidir. 

Geri dönüş oldumu?

Sevginin təməlini “Cəmilə” ilə qoyan məhz Aytmatov oldu. Əsərin eşq qəhrəmanlarının sonrakı taleyi oxuculara məlum olmasa da Aytmatov qeyd edir ki, onlar artıq çox xoşbəxtdirlər və layiq olduqları məhəbbətlə yaşayırlar. Əlbəttə güman olunur ki, Cəmilə həyatın anlamını dərk etmiş və arzularına çatmışdır, geri dönüşün olması mümkün deyildi. Onu kimin, nəyin xoşbəxt edəcəyini, kilidlənmiş ürəyinin qıfılını kimdə və harada  olduğunu tapdı, küt beyinli, daşlaşmış fikirlərin əsiri olan, düşünmək bacarığını tamamilə itirmiş insanların sözlərini önəmsəmədi. O, camaatın kasıb, fiziki qüsurlu Daniyarı tənqid etmələrinin belə fərqində deyildi. Heç kəs Daniyarın daxili zənginliyindən agah deyildi. Maraqlıdır ki, belə bir ciddi ail mühitində Cəmilənin cigitlərlə zarafatyana münasibəti, özünü bəzən yaşına uyğun olmayan tərzdə aparması deyil də öz səadətinin arxasınca qaçması daha çox ailin zoruna gedir, daha çox istehza və nifrətlə qarşılanırdı.

Cəmilənin günahı nə idi? Saf, pak hisləri qəlbində yaşatması ? Buna görə mi onu məzəmmət edirdilər? Cəsarətilə yaşaya bilməyən əsarətilə ölər. Yazıçı üçün ən böyük mövzu insandır və o, bəşər övladının düşüncələrini, istəklərini, xoşbəxtliyini, sevincini səadətini hər şeydən üstün hesab edirdi. Aytmatov insanları təqsirləndirmir, mühakimə etmirdi. Cəmiyyət basqısını, mühafizəkarlığını, şablon düşüncələrini sübut etməyə çalışır və insandan qat-qat aşağı səviyyədə olduğunu gözlərinin önünə sərir. Cəmilə doğurdan da heyrət doğurdu, güc-qüvvə inam verdi, cəsarət yaratdı, məqsədə çatmağın, istəklərə qovuşmağın, bu qaranlıq zindandan xilas olmağın heç vaxt gec olmadığını, arzuladığımız həyatı yaşamaq üçün kimsənin əngəl yarada bilməyəcəyini isbat etdi. İnsanların bir qismi həyatına sarılan qırılmaz zəncirlərdən qurtulub xoşbəxtliyə qovuşacağı günün xəyallarını qurur. “Başqaları nə deyər” düşüncəsi, mühakiməsi, tənəsi, ucuz və bulanıq fikirləri ilə yaşayan zaman isə artıq bütün arzularını, istəklərini basdırır, xəyallarını öldürür, puç edir, öz cəsarətini itirir və bu itkinin qurbanı olur. Bu düşüncələrdən, qaranlıq fikirlərdən azad olan, öz arzu və məqsədlərinin arxasınca gedən Cəmilə kimilərinin əzmkarlığı, mübarizəsi Daniyar kimilərinin zəngin, mənəviyyatlı olmaları, inam və ümidlərinin aşıb-daşması, nəhayət bu iki gəncin istəklərinin qovuşması insanları motivasiya edir, ruhlandırır, azad quş kimi qanadlandırır. Məsafələr belə uzaq olsa, dualarla görüşən qəlblər vardır.

Seyidin mükəmməl rəsm əsəri.

 Yazıçı bu sevgi hekayəsini Seyidin dilindən verir. Cəmiləni sevən onu qısqanan ona sahiblənən yeniyetmə qaynı burada diqqət çəkir. Bu obraz yazıçının prototipidir. O, daim doğma olmayan qardaşı arvadını qorumağa çalışır, hətta buna gücü yetməyəndə acıqlanırdı. Bəlkə də o, eyni qandan olan doğma qardaşı olsa idi, belə etməzdi. Cəmilə qaynının ona qarşı bildirdiyi iradını önəmsəmir, hətta inciyirdi. Hər halda Cəmilə özü nəyi necə edə biləcəyi bir qadın olduğunu düşünürdü və ona görə də azyaşlı qaynının etdiyi hərəkətlərinə acığı gəlir, çox vaxt ironiya ilə gülür, bəzən gülməkdən də özünü güclə saxlayırdı. Əsərdə diqqət çəkən məqamlardan biri də bu sirli məhəbbət başlayan andan etibarən adi karandaşla bunları təsvir edən Seyidin rəssamlığıdır. O, gələcəkdə rəssam olur və şahidi olduğu bu sevgini boyalarla təsvir edir, sanki o şəkilə baxanda Cəmilə ilə Daniyarın fizioqnomikası deyil, daxili aləmi daxili dünyası açıq-aşkar görünür. O, onların qısa zamanda şahidi olduğu xoşbəxtliyini rəsm əsərilə əbədiləşdirir və münasibətlərini dəstəkləyir.

Əsərin ideyası.

Pozulması yalnış qayda-qanunun hər şeydən yüksəkdə duran məhəbbətdən aşağı olması. Yazıçının da əsl qələbəsi bu idi- sevgini hər şeyin fövqündə vermək və müqəddəsləşdirmək.

Əsəri oxuyanda sanki film izləyirsən və hər şey sənin gözlərinin qarşısında canlanır. Bu cür əsərlər ekranda yayımlanaraq, daha çox uğur qazanır.  Onlardan biri də “Cəmilə”dir. Əsərin sujet xətti əsasında film də çəkilmişdir. Müəllif öz yurdunun-Talas vadisinin tarixinə, mədəniyyətinə,kültürünə, adət-ənənələrinə toxunur, vadinin dağları, yaylaqları, çayları aydın şəkildə təsvir olunur. Hətta bəzən özünü bir obraz kimi də görürsən. Əsərdə Aytmatov donmuş cəmiyyəti donmuş sular kimi “əritməyə” çalışır. Müharibənin simvolikası əsərdə Daniyardır. Onun aldığı fiziki və mənəvi travmalar, zərbələr və çəkdiyi iztirablar bunun bariz nümunəsidir. Qəlbi də özü də yaralı olan Daniyarı da bu sevgi dəyişir. Hər kəsə qarşı məsafəli olsa da Cəmilə ilə arasında körpü qurur. İroniya ilə başlanır və eşqlə davam edir. Onun bədbəxt olacağını düşünən camaat onun əsl xoşbəxtliyindən xəbərsiz idilər. Onlar isə heç nəyə baxmadılar və əl-ələ verərək, hər şeyi arxada qoyub getdilər. Onların xoşbəxt olacaqlarından Seyid əmin idi, ona görə də o nə qınıyır, nə də nigaran qalırdı. Aytmatov üçün insanın uğuru, həyatda əldə etdiyi qazanc insanın xoşbəxtliyidir, onun gerçəkləşən arzuları, xəyallarıdır. Cəmilə də sözün əsl mənasında təəccübləndirir, cəsarət verir, güc-qüvvə yaradır, boyunduruqdan çıxmağın heç vaxt gec olmadığını, yaşamaq istədiyin həyatı yaşamaq üçün heç kəsin maneə törədə bilməyəcəyini sübut edir, gələcək nəsillərə də bariz nümunə olur. Onu qınayan saxta, cahil insanlara bu gedişi ilə böyük iz qoyan “bomba” atır.

Təsadüf Allahın gizli təxəllüsüdür. Bəli, qismət də, tale də, alın yazısı da, qəza da, qədər də Allahın müxtəlif adlarıdır. Allah hər kəsə bir fürsət verir və insanın onu dəyərləndirməyini istəyir. Bəzən biz qarşılaşdığımız fürsətləri dəyərləndirir, imtahandan üzüağ çıxırıq, bəzən də Onun bizim üçün məsləhət bildiyi təsadüflərə, qismətə razı olur, mütiliklə boyun əyirik, elə olur ki, təəssüflənirik, elə də olur ki, sevinirik. Tale də sözün əsl mənasında Cəmilənin üzünə gülür və stansiyaya taxıl daşıyaraq, Daniyarla tanış olur. Daniyarın danışığından artıq onun həyat, sevgi –hər şey haqqında fərqli düşüncələri sahib olmasının şahidi oluruq və gənc oğlan düşüncələrini çox vaxt dilə gətirmir, xüsusilə də fəlakətli müharibə haqda danışmağa ürək eləmir, yalnız qəlbinin qapılarının Cəmiləyə açır.

Çingiz Aytmatovun “Cəmilə” əsəri sırf reallığına görə fərqlənir və mənəvi kolliziyaların insan həyatında rolunu göstərmişdir, qadın adət-ənənəyə bağlı olsa da öz fikirlərini ortaya qoymaqdan da çəkinmir, sərt rejimə qarşı çıxır. Cəmilənin yaşadığı mühitdə qanun-qayda hökm sürür və yaşayış da sıxıcıdır, gənc qız da bu mühitdən qopmaq, qurtulmaq istəyir, yəni əslində keçmişdən. Ona sevgi anlayışı yaddır, ideal sevgi axtarır. Yazıçı qadının fərdi xüsusiyyətlərini, etnik-milli psixologiyasını rahat şəkildə ortaya qoyur. Aytmatov yeni tipli insan obrazının formalaşması və təşəkkülündə böyük rol oynamışdır. İlk olaraq, əsərlərində sovet rejiminə qarşı çıxmış, müharibənin törətdiyi fəsadları açıq-aydın təsvir edir. O, obrazların mənəvi aləminin zənginliyini, rəngarəngliyini təbii şəkildə oxucuya təqdim edir, əsərlərində, kredosunda bəşəriliklə millilik vəhdət təşkil edir, harmoniya üzrə tarazlaşır, qəhrəmanların simasında müsbət, dərin insani keyfiyyətlər təzahür edir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.10.2024)

İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

Oktyabr ayının 28-i görkəmli iştimai-siyasi xadim, XX əsr ədəbiyyatımızın tanınmış simalarından biri Mirzə İbrahimovun doğum gününü növbəti dəfə qeyd etdik.

O, 1911-ci ilin qeyd olunan həmin günündə Cənibi Azərbaycanda, indiki İranın Sərab şəhəri yaxınlığındakı Eyvəq kəndində anadan olmuşdur. 

Görkəmli yazıcı və ictimai xadim M.İbrahimov Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının akademiki, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, Azərbaycan SSR xalq yazıçısı, "Stalin" mükafatı laureatı, Mirzə Fətəli Axundov adına Azərbaycan SSR Dövlət mükafatı laureatı, Beynəlxalq Nehru mükafatı laureatı, Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin sədri, Azərbaycan SSR maarif komissarı və naziri, Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı İdarə Heyətinin sədri, birinci katibi, 1937–1991-ci illərdə SSRİ Ali Sovetinin deputatı (fasilələrlə), bir neçə şağırış Azərbaycan SSR Ali Sovetinin deputatı olmuşdur.

Xüsusi qeyd etmək istərdim ki, o həm də Azərbaycan dilinin dövlət dili olması haqqında qəbul edilmiş qanunun (1956) əsas təşəbbüsçüsü idi. Xalq şairi N.Xəzri haqlı olaraq yazırdı ki, “Mirzə müəllim Şah İsmayıl Xətaidən sonra dilimizi dövlət dili səviyyəsində görür, bunun üçün imperiya siyasəti dövründə bacardığı işi görməyə çalışırdı. Bu özü əsl qəhrəmanlıq idi!”

Bu böyük insanı dərin hörmət və ehtiramla yad edərək “Akademik Mirzə İbrahimov (Mirzə Əjdər oğlu İbrahimov). Biblioqrafiya” (Bakı-2022.) kitabından seçmələri olduğu kimi “Görkəmli şəxsiyyətlər M.İbrahimov haqqında”, “M.İbrahimov görkəmli şəxsiyyətlər və qələm dostları haqqında” və “M.İbrahimovun yaradıcılığından sətirlər” yarımbaşlıqları ilə hörmətli oxucularımızın diqqətinə təqdim etməkdəyik.

Zənn edirik ki, bu məlumatlar xalqımızın “Böyük dayaq”larından olan M.İbrahimovun həyat və fəaliyyəti, o cümlədən yaradıcılığı barədə daha dolğun təsəvvür yaradacaqdır.

Bu gün sizlərə Mirzə İbrahimovun görkəmli şəxsiyyətlər və qələm dostları haqqındasöylədiyi fikirləri çatdıracağıq:

 M.İbrahimov görkəmli şəxsiyyətlər və qələm dostları haqqında    

1.     Nizami irsi böyükdür. Bu irs fikri, fəlsəfi dairəsi, insan xarakterlərinin zənginliyi, rəngarəngliyi, bədii-estetik və ictimai fəlsəfi problematikasının genişliyi etibarı ilə dünya ədəbiyyatının ecazkar hadisələrindən biridir.

2.     Azərbaycan ədəbiyyatının böyük klassiki Xaqani Şirvani bəşəriyyətin bədii fikir tarixində əbədi ad qazanmış şairlərdəndir. İstər zamanəsində, istərsə sonrakı əsrlərdə onun şeirləri əldən-ələ, qitədən-qitəyə gəzmiş, adı bir ölkədən o biri ölkəyə adlayaraq dillərdə deyilmiş təzkirələrdə, ədəbiyyat tarixlərində birincilər cərgəsində çəkilmiş, bədii-fəlsəfi söz sərrafları ona “Xəllaqeməani” (“Mənaların yaradıcısı”) ləqəbini vermişlər.

3.     Məhəmməd Füzuli Azərbaycan şeirinin fəxri və ölməz klassik şairidir. Əsərləri dünya şöhrəti qazanmış, zamanın imtahanlarından çıxmış bu böyük sənətkarın poetik dühasını tədqiqatçılar haqlı olaraq bir günəşə oxşatmışlar. Bu günəş həmişə insanların ürəyinə işıq saçmış, yüksək bəşəri duyğular, fikirlər və meyllər oyatmışdır. Eyni zamanda o, daim Azərbaycan şeirinin yolunu işıqlandırmışdır. Onun yaradıcılığı təkcə Azərbaycanın deyil, bir sıra başqa xalqların da sənət gülüstanında yeni güllərə, çiçəklərə həyat vermiş, yeni qüvvətli sənətkarların yetişməsinə kömək etmişdir.

4.     İmadəddin Nəsimi Azərbaycan xalqının dünya ədəbiyyatına bəxş etdiyi böyük şairlərdən biridir. O, son dərəcə nadir istedad və orijinal sənətkar idi. Dünya ədəbiyyatının ölməz klassikləri içərisində onun heykəli elələri ilə yanaşı durur ki, onların həyatı və yaradıcılığı mütərəqqi siyasi ideallarla estetik təfəkkürün vəhdətini təşkil edir. Bədii söz Nəsiminin əlində inam və əqidələri yolunda mübarizə silahı idi. O, qayəsiz, fikirsiz, idealsız bir şeir yazmamışdır.

5.     Böyük yazıçı və filosof (Mirzə Fətəli Axundov) fikrimizi, düşüncəmizi feodalizm, Orta əsr bataqlığından çıxardı, bəşəriyyətin qabaqcıl, mütərəqqi şüuru ilə bağladı. O, Azərbaycanda demokratizmin, azadlığın, ateizmin, yaxşı mənada qərbçiliyin mübariz bir carçısı oldu.

6.     Vaqif şeirinin dili təbii və sadə olduğu qədər mənalı və dolğundur.

7.     Zəngin yaradıcılıq ənənələri və böyük tarixi olan Azərbaycan poeziyası əsrlərin qoynunda bir dağ silsiləsi kimi yüksəlirsə, Mirzə Ələkbər Sabir onun ən uca, ən işıqlı və əzəmətli zirvələrindən biridir.

8.     Cəlil Məmmədquluzadə atəşin bir vətənpərvər idi. O, vətəni özünə ana hesab edirdi. Bütün Azərbaycan xalqını azad və xoşbəxt görmək onun müqəddəs arzusu idi. Buna görə də o, həyatı boyu ən gərgin və dolaşıq dövrlərdə belə tərəqqipərvər yol tutmuş, zamanın qabaqcıl fikirlərini xalqa başa salmışdır. Çünki vətənpərvərliyin birinci şərti xalqı inkişaf və tərəqqi yoluna salmaq, irəli aparmaqdır.

9.     Abdulla Şaiq həqiqəti hər şeydən uca tutan, daima həqiqət axtaran, tərəqqi və yüksəliş yolunda fədakarcasına çalışan bir yazıçı olmuşdur.

10.Səməd Vurğun son dərəcə orijinal şairdir, öz yaradıcılığı ilə Azərbaycan şeirini, şeir dilinin çərçivələrini xeyli genişləndirmiş, Azərbaycan bədii təfəkkürünə yeni təkan vermiş, şeirimizin dünya şöhrətini artırmışdır. O, həmişə müasir şeirimizin iftixarı olaraq qalacaq, Azərbaycan torpağının şərəf və istedad rəmzi kimi yaşayacaqdır.

11.Üzeyir Hacıbəyov o cür xoşbəxt sənətkarlardan və ictimai xadimlərdəndir ki, zaman keçdikcə böyüklüyü, fəaliyyətinin mütərəqqi və humanist mənası daha parlaq şəkildə gözə dəyir.

12.Cəfər Cabbarlı real, həyati və böyük konfliktlər seçməyin ustası idi. Onun hər dramının canını təşkil edən konfliktdə cəmiyyətin bütöv bir dövrü əks olunur, ictimai mübarizələr, diri, canlı insanlar, zamanın ehtirasları, rəngi və ahəngi özünəməxsus boyalarla, qabarıq cizgilərlə canlanır.

13.Müşfiq böyük istedad idi. On bir ildə o nə qədər gözəl şeir nümunələri yaratmışdır. Onda rahatlıq, həyat eşqi ilə, sənət elmi ilə daima çırpınan bir ürək vardı. Hələ otuzuncu illərdə Səməd Vurğun onun istedadına yüksək qiymət vermişdi.

14.(M.H.Şəhriyarın) “Heydərbabaya salam” poeması Azərbaycan ədəbiyyatının zəngin xəzinəsində qiymətli incilərdəndir. Bu gözəl əsər həqiqi ilhamla yazılmışdır və xalq ruhunun ifadəsidir.

15.Bəxtiyar Vahabzadə şeirimizin Füzuli, Vaqif, Sabir, Səməd Vurğun, Aşıq Ələsgər, Şəhriyar bulağından su içmişdir. O, sözü elə gözəl oynadır, elə parlaq təzadlar yaradır, fikri gözlənilmədən elə döndərir, elə dərinləşdirir və fəlsəfi ümumiləşdirmələr səviyyəsinə elə qaldırır ki, oxuyanda valeh olursan, hədsiz sevinc və mənəvi-estetik ləzzət duyursan. Lakin bu, sadəcə adi sevinc və ləzzət deyil, fikir və məna ilə doludur, İnsanı mütləq düşündürür.

16.Bülbül fəaliyyətə başladığı illərdə özünün nadir, böyük və qüdrətli istedadını Azərbaycan xalqının bədii həyatının elə bir sahəsinə səxavətlə bəxş etdi ki, o zaman ədəbiyyatda – Mirzə Fətəli Axundovun, musiqidə – Üzeyir Hacıbəyovun artıq etdikləri əsl novatorluğa, əsl inqilaba ehtiyac son dərəcə o sahədə də hiss olunurdu. Bizim vokal sənətimiz özünün alovlu inqilabçısını, onun inkişafında yeni dövr açmış təkraredilməz böyük istedadını ancaq Bülbülün şəxsində tapmışdır.

17.İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür” romanı ona görə oxucunun məhəbbətini qazanmışdır ki, orada yalnız ayrı-ayrı surətlərin deyil, müəyyən tarixi dövr, bu dövrdə cəmiyyətin psixologiyası, ictimai ziddiyyətləri, inkişaf meylləri düzgün bədii əksini tapmışdır.

18.Hər dəfə Tofiq Quliyevin musiqisinə qulaq asanda estetik ləzzətdən doymaq olmur. Bu gözəl bəstəkar nə qədər təbii və təvazökardır. Onun musiqisini dinləyəndə biz çox vaxt özümüzü başqa aləmdə hiss edirik. Bu, füsunkar, sehrli musiqi aləmidir ki, oradakı məlahətli səslər insanı vəcdə gətirir.

19.Onun (Süleyman Rəhimov) əsərləri müxtəlif dövrlərdə cəmiyyətin həyatını, insanların fikirlərində, hərəkətlərində və psixolojisində baş vermiş dəyişiklikləri öyrənmək üçün qiymətli mənbədir.

Sabah Mirzə İbrahimovun yaradıcılığından sətirlər diqqətinizə çatdırılacaq. 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.10.2024)

Şəfa Vəli, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Şəki-Zaqatala təmsilçisi

         Səpsərin payız günlərindən biri idi. Sərindən də betər, ayaz adamın içindən keçirdi. Anası Azalyanı bu soyuqda eşiyə çıxarmaq, bağçaya aparmaq istəmədi. Özü isə mütləq işdə olmalıydı. Azalya çox balaca olduğu üçün evdə tək qala bilməzdi. Ana ilə ata məsləhətləşdi, qərara gəldilər ki, bu gün Fariz əmi gəlsin, onlar işdən gələnədək Azalyaya nağıl oxusun. 

         Fariz əmi bu xəbəri eşidəndə çox sevindi.  Oğulları Yavuzla Oğuzu da yanına aldı, yolüstü kitab mağazasından “Nağıllar”, “Tapmacalar”, “Yanıltmaclar” kitabları götürüb özünü Azalyagilə çatdırdı. Atayla ana qapıdan çıxan kimi, Fariz əmi uşaqlara “Sehirli kökənin nağılı”nı oxumağa başladı:

         -Biri vardı, biri yoxdu, bir sehirli kökə vardı. Bu kökəni bütün uşaqlar dişləyirdi, amma o, həmişə bütöv olurdu. Bir gün şəhərin ən bacarıqlı şirniyyatçısı bu kökəyə mesaj yazdı. Ondan soruşdu: “Ay sehirli kökə, sən necə edirsən ki, heç azalmırsan, bitmirsən?” Kökə onun mesajını oxudu, güldü, sonra fikirləşdi ki, nəhayət, sirrini açmaq vaxtı gəlib. O, şirniyyatçının mesajına xüsusi cavab vermədi, hər kəsə açıq şəkildə  status paylaşdı: “Mənim sehrim ondadır ki, məni balaca bir qızcığaz bişirib.  Bişirərkən də xəyal edib ki, heç vaxt bitməyim, bütün uşaqlar məndən dada bilsin. Uşaqların  xəyalları sehirli olur deyə, mən də sehirli olmuşam”.

         Nağıl sona çatanda Yavuz qaş-qabağını tökdü, gözlərtindən yaş axdı. Oğuz da ağlamağa başladı.Azalya əmioğullarına təəccüblə baxır, onların niyə ağladığını anlamaq istəyirdi. Amma oğlanlar bir-biriylə yarışa girmiş kimi, dayanmadanağlayırdılar. Anbaan səsləri daha möhkəm çıxırdı. Fariz əmi çaşqınlıqla oğlanlara, sonra da Azalyaya baxdı. Pıçıldadı:

         -Azalya, bu oğlanlar niyə ağlayır, görəsən?

         Azalya çiyinlərini çəkdi, balaca əllərini yana açdı, yəni “mən haradan bilim, ay əmi? Mən ki oğlan deyiləm!” Fariz əmi başını buladı, sonra uca səslə dedi:

         -Kiriyin ikiniz də! Tez!

         Oğlanlar kiridilər.Fariz əmi onların ikisinin də göz yaşıyla islanmış yanaqlarından öpdü, başlarını sığalladı və soruşdu:

         -Ay uşaqlar, adam heç durduq yerdə ağlayar? Niyə ağlayırsınız? Nə olub? Axı nağıl qəşəng idi.

         Birinci Yavuz dilləndi:

         -Ata, biz ona ağlamırıq ey! Biz də xəyal qururuq hər gün, amma heç bitməyən tortla bağlı xəyal qurmaq ağlımızdan keçməyib! Ona ağlayırıq!

         Oğuz hirslə gözlərini süzdürdü:

         -Yox, qaqa, mən ona ağlamıram!  Mən xəyal qurmağa ərinirəm ey... Nəyimə lazımdır mənim sehirli xəyal-zad? Mən də heç bitməyən tort istəyirəm. Amma bilirəm ki, o nağıldakı qız kitabın içindən çıxıb gəlməyəcək, bizə bitməyən tort bişirməyəcək. Ağlamayım neynəyim bəs?!

         Yavuzun təəccübdən ağzı açıq qalmışdı...  Qardaşının xəyal qurmağa ərinməyi ağlına batmırdı. Axı o, hələ balacalıqdan hər gördüyü şeylə bağlı xəyal qurmuşdu, sonra bu xəyallarla yuxuya getmiş, böyüdüyü evi də, gəzdiyi küçələri də, hətta göy üzünü də xəyalları ilə rəngləmişdi. Məsələn, harada “K” hərfi görsə, Kamran əmisinin tezliklə onlara gələcəyini xəyal etmişdi. Ya həmin gün, ya da ertəsi gün xəyalı gerçəkləşmiş, Kamran əmi onlara gəlmişdi. Bəs qardaşı xəyal qurmasa necə olacaqdı? Qardaşı niyə belə ərincək idi ki? Ərinə-ərinə gəzəndə nə gözəllikləri görəcəkdi, nə də özündən yeni oyunlar uyduracaqdı...

         Fariz əmi Yavuzla eyni fikirdəydi. Oğuza deməyə söz axtarırdı zehnində. Hansı sözü desə, bu balaca oğlan ərincəkliyi üstündən atacaq, xəyal qurmağa başalayacaqdı, görəsən? Ən əsası isə, uşaqların xəyalların gerçək olacağına inanması idi. Oğuzda bu inamı necə yaratmaq olardı?

         Bu vaxt Azalyanın şipşirin səsi eşidildi:

         -Mən bir şey fikirləşdim!  Gəlin, birlikdə xəyal quraq!

         Fariz əmi Azalyanın təklifinə çox sevindi, dedi:

         -Hamımız əl-ələ tutaq, sonra xəyal quraq!

         Yavuz sol əliylə Oğuzun sağ əlindən yapışdı. Oğuz sol əliylə Azalyanın sağ əlindən tutdu. Azalya sol əlini Fariz əmisinə uzatdı. Fariz əmi sağ əliylə Azalyanın sol əlindən, sol əliylə Yavuzun sağ əlindən tutdu. Yavuz dedi:

         -Nəylə bağlı xəyal quraq, Azalya?

         -Bitməyən tortla bağlı.

         Fariz əmi azacıq düşündü:

         -O tortu kim bişirəcək?

         Oğuz şən-şən ayaqlarını yerə döydü:

         -Bildim! Bildim! O tortu bizə Azalya bişirəcək! Axı bizim ailəmizdə həm balaca, həm də hamıdan çox xəyal quran qızcığaz odur!

         Hamısı birdən gülümsədilər. Azalya dedi:

         -Əlbəttə, mən bişiriəcəyəm! Amma onun, həqiqətən də, bitməyən olması üçün hamımız bir yerdə xəyal quracağıq!  İndi əmi üçə qədər sayacaq, sonra hamımız gözlərimizi yumacağıq və bitməyən tortu xəyal edəcəyik!

         Fariz əmi saymağa başladı:

         -1...2...3...

         Hamısı gözlərini yumdu.  Hərəsinin xəyalında bir ayrı tort vardı. Yavuz şokoladlı tort xəyal edirdi, Oğuz içindən karamel axan tort. Fariz əmi  qatları arasına banan dilimləri düzülmüş tortun heç bitməməsini istəyirdi, Azalya isə, xalası kimi, ballı tortun həvəskarı idi.  Hamısı da sevimli tortlarının həmişə olmasını arzulayırdı. Arzular rəng-rəng qanadlar taxır, başları üstündə uçuşur, xəyal qəsrinin divarlarına hopurdu. O qəsrin ən uca qülləsində dünyanı gözəlləşdirən, insanların hamısına sevginin ən duru halını xatırladan uşaq gülüşü vardı. Haçan böyüklər uşqların gülməsinə səbəb olurdu, həmin gülüş qüllədən bəri axır, dünyanın başı üstündən tökülürdü. Hər şey gözəlləşirdi onda... Hər şey!

         -Gözlərimizi aça bilərik! -Azalyanın səsi eşidildi.

         Hamısı gözlərini açdılar. Oğuz tələsik dilləndi:

         -Hə, Azalya, başlayırsan tort bişirməyə?

         -İndi başlayarıq. –Azalya bunu deyib anasının iş masasına tərəf getdi; anasının ən çox payız mövsümündə vərəqlədiyi “Evdarlıq” kitabı orada idi.

         -Başlayarıq? –Oğuz tərs-tərs əmisi qızını süzdü: -Biz niyə? Onu sən tək bişirməlisən! Nağıldakı qız tək bişirmişdi!

         Azalya kitabı əlfəcin qoyulmuş yerindən araladı, ballı tortun şəklinə diqqətlə baxdı, sonra kitabı örtüb yerinə qoydu. Oğuzun yanından keçib mətbəxə yönələrkən dedi:

         -Nağıldakı qızın Fariz əmisi, Yavuz və Oğuz kimi qaqaşları yox idi! Mənim var!  Biz bir yerdə xəyal qurduq! Bir yerdə də tortu bişirməliyik ki, hamımızın istədiyi tort bitməyən olsun.

         Fariz əmi gülümsədi:

         -Uşaqlar, Azalyacıq düz deyir! Hamımız mətbəxə doğru!

         ...Axşamtərəfi atayla ana işdən gələndə Fariz əmini mətbəx masasının başında oturub Kamran Dadaşovun “Dünyamız uşaq gözündə” kitabını oxuyarkən gördülər. Masanın arxasındakı, divarın dibindəki enli divanda isə yan-yana üç uşaq yatırdı: Yavuz, Oğuz və Azalya...  Üstləri una bulaşmışdı, yanaqları tortun kreminin rəngləndiriciləri ilə boyanmışdı- rəssamın palitrasına oxşayırdı. Balaca əllərində hərəsinin, ən azı, iki barmağı baldan, karameldən bir-birinə yapışmışdı. Qarışdırıcı, ləyənlər, içi yağlı, şəkərli, kremli fincanlar, yağlı bişirmə kağızları, elektrikli sobanın müxtəlif ölçülü siniləri mətbəxin hər yerində idi: masada, stullarda, divanın başında, soyuducunun qarşısında döşəmədə...

         Bəlkə də, başqa uşaqların anaları, ataları bu mənzərəni görüb hirslənərdilər, amma Azalyanın anasıyla atası hirslənmədilər, sevindilər. Demək, uşaqlar  yeni mətbəx əşyaları tanımışdılar, adlarını bilmədikləri əşyalarla dostlaşmışdılar. Fariz əmi onları görəndə kitabının arasına əlfəcin qoydu, ayağa qalxdı və pıçıldadı:

         -Hə, indi siz bunlara nəzarət edin. Mən qaçım yaxındakı şirniyyat mağazasından şokoladlı, karamelli və ballı tort alım, gəlim!  Oyananda yesinlər!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.10.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ədəbiyyat qəzet” ilə birgə ƏDƏBİYYATIMIZI SEVDİRƏK layihəsində bu gün sizlərə Nemət Mətinin hekayəsi təqdim edilir.

İnsan ömrü boyu yük daşıyır. Kimi ailə yükünü, kimi vicdan yükünü, kimi də çiyinlərinə aldığı hansısa bir yükü... N də iri anbarlardan birində yükdaşıyan işləyirdi. Artıq bir il idi ki, bu ağır işi görürdü. Baxmayaraq ki, iki diplomu vardı, amma bir çox gənclər kimi universitet illərində avaraçılıqla başını qatmışdı. Gənclik şirin şeydir. Adamı nə günlərə salır. Çılğın gənclik havası adamı evdə oturmağa qoymur. N də belə gənclərdən idi. Gəncliyini yelə vermişdi. O, "dolu" yaşamağı sevirdi. Qrup yoldaşları dərs oxuyanda N qız sevirdi. Dəli-divanə olub çöllərə düşmüşdü...

Yük daşımağı sevmirdi N. Kim sevər axı?! Amma ümidi vardı ki, nə vaxtsa vəzifəsi qaldırılar, ali təhsilli olmağına önəm verilər. Bu minvalla düz bir il işlədi. Danışığını, hərəkətini bilməyən adamların içində itib-batdığını görmürdü. Lakin içlərində dosent, hərbçi, usta, idmançı da vardı. Tale hamını ovcuna yığıb həmin anbara atmışdı...

Qocalı-cavanlı hər bir yükdaşıyanın üzündən zəhrimar yağırdı. Kir-pasın, çirkin içində cırıq-cırıq olmuş əlcəklərlə irili-xırdalı yükləri sağdan-sola, soldan da sağa daşıyırdılar. Kimi deyinir, kimi söyür, kimi də qarğış edirdi...

Bir gün gecə növbəsində o qədər gərgin iş gedirdi ki, bir işçinin ürəyi getmişdi. Bədbəxt hadisə də az olmurdu. Elə Yeni ildə də işə düşmüşdülər. Gecə saat on ikini gözləyirdilər. Hər kəs evdən gətirdiyi yeməkləri stola düzməyə tələsdiyi vaxtda yük maşınları anbarın ağzına düzüldü. Dilxor olan işçilər maşınlara doğru addımladılar. N də digərləri kimi yükləri daşıdıqca telefonla bayram təbriki yazırdı. Saat on iki tamam olanda alınlarından axan tər damcılarını silə-silə, gözləri işıldaya-işıldaya uzaqda görünən atəşfəşanlığa tamaşa elədilər. N-in dostu K-nın başı mesaj yazmağa bərk qarışmışdı. Üstünə gələn yük maşınını görmədi. Maşını görəndə artıq gec idi. O, yerə yıxıldı və sağ ayağı təkərin altında qaldı. Bağırtısı aləmi başına götürdü, N qaça-qaça onun yanına gəlsə də, artıq iş işdən keçmişdi...

N bir il işləyəndən sonra əsgərlik dövründə oxuduğu kitabları xatırladı. Görünür, necəsə monoton həyatını dəyişmək istəyirdi. Ona elə gəldi ki, təkcə kitab oxuyanda özünü xoşbəxt hiss edib. Yenidən kitab oxumaq istədi və o gündən telefonuna kitablar yükləməyə başladı. İşdə vaxt tapan kimi oxuyurdu. Şekspirin "Romeo və Cülyetta"sını, Kamyunun "Yad"ını, Kafkanın "Çevrilmə"sini oxuduqca ürəyinə fərəh hissi doldu. Özünü azad, güclü hiss etdi. Kitabların mistikası onu ələ aldı. Zaman ötdükcə daha çətin əsərlərə baş vurdu. Don Kixotun macəralarına həm güldü, həm ağladı. Robinzonla adada "yaşadı". İvan İliçlə "öldü". Sergi ata ilə "oyandı". Dorian Qreyin portretini "çəkdi". Martin İdenlə səyahətə yollandı. Qulliverlə "balacalaşdı", "böyüdü".

Artıq işlədiyi yerdə anbardar vəzifəsinə yüksəlmişdi. Fiziki işinin azalacağını düşünsə də, elə olmadı. Əksinə, yükdaşıyanlara kömək etməli idi. Həmişə nəsə, kimsə çatmırdı. Adam, texnika, vaxt... Üstəlik, bütün gördüyü işləri kompüterdəki proqramlara yazmalı və rəhbərliyə göndərməli idi. İşi başından aşırdı. Son zamanlar işdə oxumağa vaxt tapmasa da, evdə, yolda oxuyurdu. Oxumayanda həyat N-ə mənasız gəlirdi. Sanki oxuyanda fikirlər beynində daha tez formalaşırdı. O qədər oxudu ki, bir gün məqalə yazdı. Yazıçıların həyatından maraqlı hadisələrə istinad etdi. Beynindəki yükü vərəqlərə boşaltdıqca ürəyindəki yükdən də azad olduğunu hiss etdi. Tibet buddistləri haqqında məqalə yazdı, işə Milarepa ilə başladı. Bir çox balladaların, şeirlərin müəllifi aydınlanmaq barədə tez-tez düşünərdi. O qərara gəlmişdi ki, bu barədə tanımadığı insanlardan soruşsun. Çoxundan soruşmuş, hər kəs fərqli şeylər demişdi. Bir gün o, dağ cığırında ağır yükdaşıyan qəribə rast gəlmiş, eyni sualı ona da vermişdi. Qərib isə kürəyindəki yükü yerə atmış, dərindən nəfəs almışdı. Milarepa qışqırmışdı:

- Anladım! Bəs, aydınlanmadan sonra nə baş verir?

Qərib gülümsəmiş və yükünü götürüb yoluna davam etmişdi.

N növbəti bir il ərzində xeyli məqalə yazdı. Kitab çap etdirmək istəyirdi. Dostu K bunu öyrənəndə sevindi. N daha da həvəsləndi. Kitab çap etdirmək üçün B nəşriyyatının baş redaktoruna müraciət etdi. Həyəcanlı idi. Amma onu narahat edən bir şey vardı. İşdən bezmişdi. Özünü aqressiv aparırdı. İş yoldaşları onu heç vaxt belə görməmişdilər. N-in uzun illər ərzində ürəyinə yığılan qəzəbi vukan kimi partlayırdı. Artıq qəti qərara gəlmişdi. O gün səhər "İşləmək istəmirəm!" - deyə çığırmışdı...

İşə çatan kimi bunu rəisə bildirdi. Göygöz, bəstəboy rəis belə məsuliyyətli işçini itirmək istəmirdi. Üstəlik, N-dən incimişdi. Onu otağına təkrar çağırıb dedi:

- Elə bilirsən, bu anbarda Tolstoyu yalnız sən oxumusan? Tolstoyun səni xilas edəcəyini düşünürsən?

N sadəcə gülümsədi. Gözləri par-par parıldayırdı.

- Mən rus dilində Tolstoyun külliyyatını oxumuşam...

Rəisin uzun-uzadı pafoslu çıxışını N artıq dinləmirdi. Axırda rəis ona belə bir təklif etdi:

- Bu anbarın harasında hansı vəzifəni istəyirsənsə, götür.

N-in cavabı qısa, amma ağır oldu:

- Mən sizinlə işləmək istəmirəm!

N çiynindəki ağır yüklərdən birini yerə qoysa da, qarşıda onu xeyli ağır yüklər gözləyirdi...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.10.2024)

Heyran Zöhrabova, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bir çoxumuz həyatımız boyunca daim nələrdənsə, kimlərdənsə nigaran olmuşuq. Biri bitər-bitməz, özünü yetirən başqa problemlər, necə olacaq təlaşları, hələ bunlar azmış kimi bir də həyatında problem olan və ya münasibətlərimzidə problem yaşanan, aramızda küsülülük, inciklik hiss edilən doğmalarımız və yaxınlarımızdan gələn nigarançılıqlarımız…

Sonra nigarançılığa adət etmiş insanlar kimi, narahatçılığa heç bir əsas yoxkən, hər şey qaydasında olan asudə vaxtlarda da artıq nigarançılıq gəlib çulğayır bizi.

Belə hallarda nədən nigaran olduğumuzu heç bəzən biz özümüz də bilmirik.

Lakin, illər sonra mən bu pəjmürdə duyğunun səbəbini anladım.

Belə hallarda, hətta nigarançılığa əsaslı səbəbimiz olduğu hallarda da bir parça biz, əslində, elə özümüzdən nigaran imişik..

Hamıya çatacaq qədər geniş olan bu dünyada biz özümüzə yer tapmadığımız üçün nigaran imişik. 

Həyatın qələbəliyində heç cür aramlığa qovuşa bilməyən ruhumuzdan ötrü nigaran imişik.

Hər gün kimlərə görəsə nələrdənsə fədakarlıq etdiyimiz bu dünyada bir gün öz həyatımızı yaşaya bilmədən, özümüz üçün yaşaya bilmədən ölə biləcəyimiz ehtimalından nigaran imişik.

Daim bizdən yan gəzən, uzaqlardakı xoşbəxtliyimizdən ötrü nigaran imişik.

Martinin əlyazmaları kimi qəlbimizin bir küncündə qalaqlanmış və gün keçdikcə, bəzən azalan, itən, bəzənsə böyüyən, artan xəyallarımızın, kəpənək ümidlərimizin taleyindən nigaran imişik.

Özümüzə verdiyimiz sözləri tuta bilməməyin məhcubiyyətindən, arzusunda olduğumuz həyatı yaşaya bilməmənin hüznündən nigaran imişik.

Sevdiyimiz və inandığımız şeylər uğrunda verdiyimiz mübarizəmizdə bəzən rəqibimiz olan həyat qarşısında zəif düşməyimizdən, yorğunluğumuzdan nigaran imişk.

İnsanlarla dolu olan bu dünyada yalqızlığımızdan, bir istinad yerimizin olmayışından nigaran imişik.

Bir ip kimi boynumuza doladığımız günahların bir gün bizi boğacağından, içimizdəki qaranlıq və səssz boşluğun bizi udacağından nigaran imişik.

Bir gün sınıq-salxaq ümidlərlə yaşatmağa çalışdığımız arzulara çata bilib-bilməmənin əndişəsindən nigaran imişik.

Bizi unutmuş insanlarda necə unudulduğumuzdan, bizi sevən insanlarınsa bir gün unudacağından nigaran imişik.

Qırx yerindən qırılmış könlümüzün incikliyindən, həssaslığından,

ruhumuzda açılmış yaraların yaxşılaşmayacağından nigaran imişik.

Birtəhər yaşamağa çalışdığımız yıxıq-tökük, viranə dünyamızın bir gün başımıza uçacağından nigaran imişik.

Dünənində ilişib qaldığımız, peşmanlığını özümüzə yük etdiyimizdən bugününü yaşaya bilmədiyimiz günlərin sabahlarından nigaran imişik

Qəlbimizdəki həsrətin vüsalından nigaran imişik...

Sən demə biz əslində elə hey özümüzdən nigaran imişik.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.10.2024)

Əkbər Qoşalı, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün 

Keçmiş işğalçı, hazırkı qeyri-müəyyən ölkə Ermənistan Respublikasının müdafiə xərcləri 2025-ci ildə 20% artırılaraq, 664 milyard drama – bizim pulla (təqribən) 2 milyard 921 milyon manata, başqa sözlə, 1,71 milyard ABŞ dollarına çatdırılacaq. 

– “Gələn il hərbi xərclər ÜDM-in 6 %-ni təşkil edəcək, bu da 2024-cü illə müqayisədə 0,7% çoxdur” – bunu, 2025-ci il dövlət büdcəsi layihəsinin müzakirəsi vaxtı Ermənistanın Maliyyə naziri Vaqe Ovannisyan deyib. O, əsaslı büdcə xərclərinin 55,8% bölümünün müdafiə sənayesinin payına düşəcəyini bildirib.

Bu məlumatı oxuyunca, sövq-təbii, bizim 2025-ci il üzrə müvafiq xərc proqnozumuza diqqət etmək isyəyirik. 2025-ci il büdcəsi ilə bağlı məlumatlar hələ tam bəlli olmasa da, biz qiyaslamanı 2024-cü ilin büdcəsi əsasında da apara bilərik. Vaxt olub, bizim müdafiə xərclərimiz, təqribən, Ermənistanın ümumi büdcəsi qədər olub. Ona görə də, Ermənistanın 2025-ci il üzrə müdafiə xərcləri proqnozu, ən yaxşı halda, bizim illər öncəki xərclərimizə bərabər ola-olmaya...

Azərbaycanda müdafiə və milli təhlükəsizlik xərcləri 2024-cü il üzrə 7,126,347,420 m. təşkil edirdisə, 2025-ci ildə bu rəqəmin daha da atırılacağı şübhəsizdir. Ölkə Prezidenti, Müzəffər Ali Baş Komandan İlham Əliyevin bu il, sentyabrın 23-də - VII çağırış Milli Məclisin ilk toplantısındakı nitqini xatırlayaq:

“Birinci nömrəli vəzifə hərbi gücümüzün artırılmasıdır. Baxmayaraq ki, İkinci Qarabağ müharibəsi və antiterror əməliyyatı arxada qaldı, həm dünyada gedən proseslər, yeni münaqişə, müharibə ocaqlarının yaradılması və ətrafımızda gərginliyin artması, eyni zamanda, Ermənistanda revanşizm meyilləri bizi bu sahəyə daim diqqət göstərməyə vadar edir”.

Bəli, dövlət müstəqilliyini bərpa edəndən bəri başımıza gələnlər, özəlliklə, 30 illik işğalın acı nəticələri sübut etdi ki, güclü ordumuz, hərbi gücümüz olmasaydı, biz qətiyyən işğala son verə bilməyəcəkdik. Biz günahkar deyilik ki, çağdaş dünya, beynəlxalq aləm özü çağdaş deyil; beynəlxalq hüquq reanimasiyaya qaldırılıb və ona gərəkli diqqət-qayğı göstərilmir. II Dünya hərbindən sonra pis-yaxşı formalaşmış beynəlxalq təhlükəsizlik arxitekturası sıradan çıxarılıb. Prezidentin 23 sentyabr nitqində vurğuladığı (və bəzi böyük dövlətlərin artıq heç gizlətmədiyi) kimi, güclü olan haqlıdır prinsipi (daha doğrusu, prinsipsizliyi!) hazırda üstünlük təşkil edir.

Beləliklə, 

üç onillik işğal dönəmində, hərbi gücümüzün artırılması dövlətimizin əsas vəzifələrindən olub və hər il Milli Məclisdə dövlət büdcəsi təsdiq olunanda, hərbi xərclərin birinci olduğu açıq-aydın görünürdü. – “Bu gün də belə olmalıdır.

Bəli, ölkə qarşısında böyük vəzifələr durur, ilk növbədə, Qarabağı və Şərqi Zəngəzuru bərpa etmək vəzifəsi. Ancaq əgər biz hərbi sahəyə diqqətimizi azaltsaq və oraya ayrılan vəsaiti lazımi səviyyədə təmin etməsək, gələcəkdə bizi problemlər gözləyə bilər”.

Bax, sözü imzası qədər keçərli dövlət başçısının bu sözləri də deməyə əsas verir ki, 2025-ci il büdcəsində müdafiə xərcləri 2024-cü illə müqayisədə illa artıq olacaqdır.

2024-cü ildə Müdafiə qüvvələri üzrə 2,429,439,686 m., müdafiə və milli təhlükəsizlik sahəsinə aid edilən digər fəaliyyətlər üzrə 3,754,553,986 m., xüsusi müdafiə təyinatlı layihələr və tədbirlər üzrə 3,700,000,000 m. xərclər nəzərdə tutulmuşdusa, 2025-ci ildə ayrı-ayrı bölmələrə dair xərclər daha artırılmalıdır.

Bəs yaxşı, bizim hərbi xərcləri nə üçün artırdığımız bəsbəlliykən, Ermənistana nə düşüb? Hər hansı bir neytral, ədalətli baxış bu planda nəyi üzə çıxarardı? – Bilindiyi kimi, Ermənistan artıq işğal edilmiş ərazilər üzrə lazımsız xərclərdən “qurtulub”... Allah qoymasa, müdafiə etdiyi sərhədlər əməlli-başlı qısalıb. “Kürədək”, “Yevlaxa qədər” ritorikasının gərəkdirdiyi pul-paraya, Qarabağda hərbi təxribatlara da ehtiyac qalmayıb. Yaxşı, bəs onda nə əl-ayağa düşüblər, hərbi xərcləri rekord həddə artırmağa nə üçün vadar olublar? Yoxsa, çuvalda cida, torbada pişik var? - Aha, bax, məsələ də elə bundadır. Ermənistan bir yandan sülh danışıqlarına rəsmən “yox” demir, digər yandan silahlanır... - Revanşist zehniyyətdən qurtula bilməyən erməni hərbi-siyasi başbilənləri Gündoğardan-Günbatara, Hindistandan Fransayadək silah alır, anbarları doldurur. Ermənistan hər halda həmhüdud olmayan ölkəyə mərmi atəşləyəsi, raket atası deyil, elə deyilmi? O zaman, silahların tuşlandığı, sursatların hazırlandığı, ayarlandığı ölkə Gürcüstanamı, İranamı əcaba? Bəlkə, Türkiyə? Heç şübhəsiz, imkanı olsa, hər üç ölkəyə silah da tuşlayar, torpaq da tutmaq istəyər ancaq buna nə potensialı var, nə də beynəlxalq konyunktura qətiyyən uyğun deyil. Elə isə bir ölkə qalır – Azərbaycan. Məsələ də bundadır ki, Azərbaycana silah tuşlamaq ağılsızlığın ötəsində bir şeydir. Bölgənin güclü ölkəsi, XXI yüzilin müharibəsini aparmağı bacarmış Azərbaycanla müharibə aparmaq bir yana, müharibə hazırlığı içində olmağın özü belə odla oynamaqdır. Ölkəmizə qarşı təhdidləri artıq Lələtəpədən, Cocuq Mərcanlıdan, Quzanlıdan deyil, nə bilim, “Ohonyan xətti”nin bəri üzündən deyil, şərti dövlət sərhəddi həndəvərlərində önləyəcəyik. Ermənistanın dərinliklərindəki atəş nöqtələrni susdurmaq problem deyil. Yoxsa, elə başa düşürlər, əlimiz tətik, gözümüz durbin, göyümüz PUA, uzayımız peyk tanımır?.. 

Suallar ritorik, cavablar bəlli, mənzərə apaydındır. 

Ermənistanın tək yolu var: uslu davranmaq! 

Ülgüc üstə çox irəliləmək olmaz! Hələ-hələ qış qapının ağzındaykən…

DÖVLƏTİMİZ ZAVAL GÖRMƏSİN!

Şəkildə: Bu isə bizim ordudur. Onlar bu oğulların qarşısında zar-zar əsməyib nə etsinlər?

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.10.2024)