Əli Çağla, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan təmsilçisi

 

Dünən mobilində qurduğu zəngli saata əsasən gözünü açır. Həyat yoldaşı hər dəfə yataqda gözünü açmadan gərnəşir, mızıldanaraq deyinir: 

-O po... saatını iş vaxtına tənzimlə! 

Robot yazar cavabını vermir. Mobilindəki saatının zəngini dayandırır. Hələ saat 06:00-dır. Saat 08:00-da işdə olmalıdır. Yəqin onun bir saat yarım vaxtı var, gözünün zəhərini ala bilər. Amma...

Amma gecə saat 03:00-da klonazepam dərmanını atandan sonra zorla yuxu tutubdur, indi də həmin dərman iliyinə işləyib, bədəni yatağa yapışıb, oyanmaq istəmir və əlinin qabarları göynəməyə başlayıb, sanki üstünə Urmu gölünün duzunu tökübdürlər.

Saatını 07:30-a qədər beş dəqiqə fasilə ilə tənzimləyibdir. Floranın “Bilməzdim” adlı mahnısıdır. Flora nə qədər bağırırsa, ağlayırsa, ya mahnının ortasında zəngi dayandırır, ya da axırında mahnı bitərək zəng özü dayanır, dayanmadan da Flora yenə də növbəti saatlı zəngin tənzimləndiyinə görə oxumağa başlayır. 

Nəhayət, saat 07:30 olur. Robot yazar ayağa qalxır, bir gözü açıq, bir gözü də yarımaçıq ayaqyoluna gedir, əl-üzünü yuyur, aynada özünə baxır. Robot yazar qusmaq istəyir; istedadını, yazılarını, hətta yazar olduğunu... Qusa bilmir. Aynada özünə söz verir:

-Bu romanı başa yetirsəm, artıq heç nə yazmayacam. 

Belə deməyinə baxmayın, əziz oxucular, 20 ildir həmin sözü deyir, 20 ildir ədəbiyyatı boşlamaq istəsə də, ədəbiyyat Klonazepam kimi iliklərinə qədər işləyibdir. 20 ildir gecələr saat 03:00-a qədər intensiv şəkildə yazır, amma yazdıqlarını heç bir yerdə çap etdirə bilmir. Pulu yoxdur, gücü yoxdur, işlədiyini ailəsinin qarnına yedirdir, neynəsin?! Həyat yoldaşı 20 ildir ona deyinir:

-Ədəbiyyatı boşlamasan, səndən boşanacağam!

O, 20 İldir həyat yoldaşını xoşlayır, bəzən əsəbi olduğunu anlayanda ədəbiyyatla maraqlandığını gizlədir. Yatağa girəndən sonra, yoldaşının yatdığını yoxlayır, qalxıb otağına keçir, heç bir səs çıxarmadan yazır, oxuyur, fikirləşir...

Qızı Laçının anadan olduğu gündən bəri gözlərinin diplopiyası var. Robot yazar, bilmir qızının dərdini, yoxsa özünün dərdini çəksin. Uşaqlığında babasından eşitdiyi dastanlardan birini xatırlayir: 

“Günlərin bir günündə, Şah Abbas dürbünündə, toyuq yatıb ninində, yolçu Abbas sürgündə ikən şahın darvazaları açılır, bir kişi ağlaya-ağlaya darvazaları keçib şahın qarşısına gəlir, gözünün yaşını silmədən diz çökür. Şah qəzəblə “Yenə nə olub?” deyir. Kişi özünü toparlayır:

-Şah sağ olsun, mənim bir qızım var, anadan olandan gözləri hər şeyi iki görür, xəstədir. Başıma haranın daşını salacağımı bilmirəm. 

Şah, otaqda addımlayıb başını tovlayır. Sonra qayıdıb kişinin diz çökdüyü yerdə, başının üzərində dayanır:

-A kişi, 9 ildir ki, bura yol döyüb həmin sözü deyirsən. Bu arada mənim də bir qızım var, hər şeyi iki görür. Çarə tapa bilsəm, öz qızıma da taparam. 

Kişi bir müddət ağlayandan sonra ayağa qalxır. Gözlərinin yaşını silir, şaha üz tutur:

-Şah sağ olsun, sənin qızın xoşbəxtlikləri iki görür, amma mənim qızım bədbəxtlikləri iki görür! Mənim qızım ilə sənin qızının fərqi bundadır”

Bu dastana uşaqlığında gülərdi, amma indi hər dəfə xatırladığında başını aşağı salır, belini bükür. Robot yazar bir gün qızının yerinə keçmək, özünə baxmaq istəyir. Özünün necə göründüyünü bilmək istəyir. Qızı onu evdə iki yazar, yoxsa iki hambal görür? İki yazar görürsə, atası heç işə yaramayandır, amma iki hambal görürsə, yəqin atası çox pul işləyir, ona apacaq heç bir şeyi əsirgəmir!

Saat 08:00-dır. Avtobus iş yerinin qarşısındakı stansiyada dayanır, Robot yazar düşür, iş yerinə keçir. Axşam saat 18:00-a qədər külüng ilə yeri qazıb quyu suya çıxana qədər işləməlidir. Ayda qazandığı maaşı qızının doktoruna, dərmanlarına, yeyib-içməyə, puldan qalırsa da bir ədəd kitab almağa xərcləyəcəkdir. 

Öz ürəyində; işdən baş aça bilsəydi ədəbi dərnəklərə getməyini istəyir, amma iş qoymur, ev xərclərinin baha olmağı imkan vermir. 

Demək ədəbi dərnəklər də kapitalistlərin əyləncə mərkəzidir!..

Bəli əziz oxucular, Təbrizdəki yazarın durumu budur, bu isə nə bir nəsrdir, nə də ədəbi-bədii əsərdir, bu sadəcə bir yazarın deyə bilmədiyi gileylərdir. Bu bir yazarın həyatının illüziyasıdır, həmin qazdığı quyunun dibinə atılıbdır.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.10.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı yazıçı, Milli Məclisin deputatı Əlibala Məhərrəmzadənin olduqca maraqlı yazısını təqdim edir. Söhbət tarixə qovuşmuş Quba Xan Sarayının bərpa edilməsi perspektivləri barədədir.

 

 

“Mən çox şadam ki, Azərbaycanın qədim torpağı olan Quba inkişaf edir”.

                                            İlham Əliyev, Azərbaycan Respublikasının prezidenti

 

Xalqlar min illərdir ki, öz mədəni irsini formalaşdırırlar, hər bir kəsin də ən ümdə vəzifəsi bu irsi qorumaq olur. İmtiyaz sahiblərinin, əlaqədar təşkilatların isə daha bir funksiyası müəyyən səbəblər üzündən tam itmiş, yaxud zədələnmiş, təsirə məruz qalmış artefaktları bərpa etməkdir.

Azərbaycanın ən dilbər guşələrindən biri olan Qubanın əsrlərin sınağına tab gətirə bilməyən və yer üzündən silinən Xan Sarayının aqibəti bir qubalı olaraq uşaqlıqdan məni düşündürüb, zamanəsinin bu möhtəşəm tikilisi barədə ata-babaların ürək ağrısı ilə danışdıqlarından mən də təsirlənmişəm.

Ağlım kəsəndən Qubamızı bu sarayla təsəvvür etmiş, sarayı eyni dövrdə - Xanlıqlar dövründə inşa edilmiş və dəfələrlə baş çəkdiyim Şəki Xan Sarayının ekiz tayı kimi təsəvvür etmişəm.

Quba Xan Sarayını bərpa etməklə tariximizin daha bir şanlı səhifəsini vərəqləmək imkanına malik ola bilərikmi?

Niyə də yox?

 

1.

Quba Xan Sarayı barədə danışmazdan öncə çox vacibdir ki, sarayın inşa edildiyi dövrə – XVIII əsrin ortalarına nəzər salaq, həmin dövrdə Quba xanlığının iqtisadi-siyasi və mədəni gücü barədə yazılan mənbələrə müraciət edək. Çünki mədəniyyət, o cümlədən də onun bir qolu olan memarlıq və şəhərsalma bilavasitə dövrün siyasi-iqtisadi mənzərəsinin təsiri ilə formalaşır.

Quba xanlığı 1726–1810-cu illərdə Azərbaycanın şimal-şərqində mövcud olmuş ən güclü tarixi feodal dövlətlərdən biri olub. Xanlığın əsasını 1726-cı ildə Hüseynəli xan qoyub. O, əvvəlcə xanlığı hakim kimi, 1747-ci ildə hakimi-mütləq olan Nadir şah Əfşarın ölümündən sonra isə müstəqil idarə etməyə başlayıb.

Xanlığın iqamətgahı əvvəlcə Xudat qalası, 1735-ci ildən Quba şəhəri olub. Quba şərq üsulu ilə divar və qalalarla möhkəmləndirilmiş bir şəhər idi. Xanlıq şərqdə Xəzər dənizi,  şimalda Dərbənd və Tabasaran əraziləri, qərbdə Şəki, cənubi-qərbdə Şamaxı, cənubda isə Bakı xanlıqları ilə həmsərhəd idi.

Qubanın yaranma tarixi və Quba toponimi barədə də danışmalıyıq, belə ki, bu mövzular uzun zamanlar mübahisə predmeti olmuşdur.

Quba yaşayış məskəninin tarixi səhvən XVIII əsrin əvvəllərinə aid edilir, Hüseynəli xanın adi ilə bağlanır. Halbuki, Hüsynəli xan, qeyd etdiyimiz kimi, Quba şəhərinin yox, Quba xanlığının əsasını qoyub. Qubanın gerçək tarixi isə  miladın 4-cü əsrinə aiddir. Quba rayonu ərazisində aparılan arxeoloji qazıntılar nəticəsində 60-dan yuxarı arxeoloji abidə aşkarlanmışdır. Tanınmış tarixçi, arxeoloq Cabbar Xəlilov indiki Quba şəhəri ilə Nərimanoba kəndi arasında, Ağçayın sol sahilində yerləşən Sandıqtəpə şəhərgahında və qəbristanlığında aparılan qazıntılar zamanı oradan qədim Quba şəhərinin xarabalıqlarını aşkar etmişdir.

Halbuki, yazılı mənbələrdə də “XVIII əsrin əvvəlləri” versiyasını alt-üst edən faktlar az deyildi, sadəcə, alimlərimiz uzun illər inadla real olanı təkzib etməklə məşğul idilər.

Baxın, orta əsrlərdə venesiyalı diplomat Amvrosi Kontarini özünün “Səfərnamə” əsərində yazırdı:

“…Biz Şamaxıdan Dərbənd şəhərinə yola düşdük. Yolumuzun yarısında kiçicik, ancaq sözün doğrusu, gözəl bir şəhər yerləşir. Burada o qədər gözəl meyvələr, xüsusilə alma yetişir ki, baxdıqca öz gözlərinə inana bilmirsən”.

Əlbəttə, aydındır ki, söhbət Qubadan gedir.

1718-ci ildə Rusiya səfirliyinin üzvü A.Lopuxinin hazırladığı icmalda isə Quba haqqında xeyli məlumatla rastlaşırıq:

“Şəhər 600 həyətdən ibarətdir, əhalisi olduqca sərbəstdir, İran hakimiyyətinə tabe olmurlar. Quba xanları şah fərmanı ilə təyin olunsalar da, əvvəlki xanın varisliyi əsas götürülür. Qubada döyüşə hazır 500 döyüşçü də var.”

Quba toponiminə gəlincə, həm A.Bakıxanovda, həm F.Köçərlidə, eləcə də onlarca tarixçidə “Quba” sözünün mənşəyinin “qübbə” sözü olduğu qeyd edilmişdir, hətta böyük satirik şairimiz M.Ə.Sabir “Qübbə şəhəri” ifadəsini işlətmişdir. Bunu opponentlər onunla əsaslandırmışlar ki, Quba Nadir şahın böyük şah çadırınının qübbəsinə bənzəyirmiş. K.F.Qan isə Qubanın qübbəvari yüksəklik üzərində yerləşdiyindən Qübbə adlandırıldığını iddia etmişdi.

Əslində isə Quba sözü Qübbə sözünün şəkildəyişməsi deyildir, bu söz daha qədimlərdən mövcud olmuşdur, bunu ən azından Türkmənistan, Qaraqalpak, Qazaxıstan, Kabardino-Balkar və digər ərazilərdə minlərlə yaşı olan Qubatəpə, Qubasəngər, Qubadağ, Kuba Taş, Kubadalqı kimi toponimlər sübut edir. Səüdiyyə Ərəbistanının müqəddəs Məkkə şəhərində Quba adlı məscidin mövcudluğunu da buraya əlavə etsək, mənzərə tam aydınlaşar.

Quba toponiminin kökündə məhz elə “Quba” kəlməsinin dayanmasını tədqiqatçı Əli Hüseynzadə geniş və ətraflı sübutlarla ortaya çıxarmışdır.

 

2.

Quba Xan Sarayının aqibətini düşündükcə bir daha etiraf etməli oluruq ki, biz tariximizə çox biganəyik. Mən bunu israrla deyirəm. Günü bu gün də tarixi əhəmiyyət kəsb edən nə qədər abidələrimiz var ki uçulub dağılmaqdadır. Uzun illər onların qeydiyyata alınması, mühafizəyə götürülməsi işlərində natamamlıq hökm sürmüşdür, nəticələr də acınacaqlı olmuşdur. Sadə vətəndaşların da biganəliyi, etinasızlığı bu işdə böyük rol oynayır. Əksər halda biz tarixi abidələrimizə qarşı özümüz vandallıq edir, meşələri kəsib-doğrayır, su hövzələrini çirkləndiririk.

Adi bir faktı deyim. Sovetlər dönəmində - 1974-cü ildə Quba şəhərinin lap mərkəzində yerləşən, böyük tarixi əhəmiyyətə malik əzəmətli Ərdəbil məscidi kimlərinsə səhlənkarlığı üzündən yanıb kül oldu. Düzdür, sonradan Ərdəbil məscidi bərpa edildi, amma bu, əvvəlki məscidin əlbəttə ki, yerini verə bilmədi.

Quba Xan Sarayının gəlib bu günümüzə çatmaması səbəbləri qaranlıqdır, onun tam memarlıq və planlaşdırma xüsusiyyətlərini əks etdirən qrafik materiallar da gəlib dövrümüzə çatmamışdır. Yeri gəlmişkən, internetdə (Wikiwand və s.) Quba Xan Sarayının qalıqları kimi nümayiş etdirilən tikili qalıqları əslində Gəncə Xan Sarayına aiddir.

Amma biz əlimizdə olan tarixi mənbələrə istinad edərək sarayın görünüşü barədə müəyyən bilgilərə malikik, demək, bu möhtəşəm tikilini bərpa etmək yönündə addımlar ata bilərik. Bu addımları isə mən bir qubalı olaraq, bir millət vəkili olaraq atmaqda israrlıyam. Bu, həm də bütün qubalıların arzusudur.

 

3.

Sarayın tikilmə tarixini 1770-ci ildə Qubaya səfər etmiş Rusiya Elmlər Akademiyasının akademiki S.Q.Qmelin yol qeydləri əsasında müəyyənləşdirə bilərik. O, şəhərin və Xan Sarayının quruluşunun qısa təsvirini vermiş və yerli əhalinin dediklərinə əsaslanaraq, sarayın tikilmə və şəhərin ətrafının daş hasarla hörülmə tarixinin 30 il əvvələ - yəni 1740-cı ilə təsadüf etdiyini göstərmişdir.

Qeyd etdik ki, sarayın inşası Hüseynəli xanla bağlıdır. Sarayla bağlı bir neçə mənbələrdən bilgi almağa müəssər oluruq. Qasi Abdullayevin rus dilində çap edilmiş “Azərbaycan 18-ci əsrdə və onun Rusiya ilə qarşılıqlı münasibətləri”, Tofiq Mustafazadənin “Quba xanlığı” və Şahin Fərzəlibəylinin “Quba Tarixi” kitablarından aldığımız həcmcə çox kiçik olan ümumi bilgilər deməyə əsas verir ki, xanlıq dövrü mədəniyyətinin nümunələrindən biri kimi Hüseynəli xan tərəfindən inşa olunmuş və sələfləri tərəfindən bərpa edilib dekorativ bəzək verilmiş bu saray bişmiş kərpicdən tikilmişdi, tavanı gül şəkilləriylə bəzədilmişdi. Divarlarını zəngin kirəc dekorasiyası və təsvirlər fərqləndirirdi. 

Təbii ki, Hüseynəli xanın sələfləri dedikdə, ilk əvvəl 1758-ci ildə o vəfat etdikdən sonra yerinə taxta çıxan oğlu Fətəli xandan söhbət gedir. Böyük ərazilər ələ keçirən, Quba xanlığının dörd ətrafda ən güclü hakimiyyətə və orduya malik olmasını təmin edən Fətəli xan, şübhəsiz ki, oturduğu sarayın daha da gözəlləşməsi və zənginləşməsinin qeydinə qalmışdı.

Sarayın hansı memar tərəfindən inşa edilməsi barədə günümüzə dəqiq bir məlumat gəlib çıxmayıbdır, ancaq fərziyyələr mövcuddur və bu fərziyyələr içində birisi xüsusən inandırıcı görünür: Quba Xan Sarayının memarı Hacı Zeynalabdin Şirazi ola bilər və Quba xanı ilə rəqabət aparan Şəki xanı Məhəmmədhüseyn xan Müştaqın həmin memara Şəkidə Qubadakından daha böyük və daha əzəmətli bir saray inşa etməyi sifariş verməsi, nəticədə Şəki Xan Sarayının ərsəyə gəlməsi reallığa çox yaxındır. Şəki sarayının dəqiq tikilmə tarixi də versiyanın inandırıcı olmasına dəlalət edir: 1762-ci il.

Tarixi mənbələr arasında Quba sarayının adına çox az rast gəlirik. Məsələn, sarayın bir təsviri rus məmuru P. Butkov tərəfindən verilmişdir. O, Qubaya Şeyxəli xanın hakimiyyəti dövründə səfər edərkən Xan sarayını Şeyxəli xanın evi kimi qələmə vermişdi: “Şeyxəli xanın evi zərif kərpiclər və yonulmamış daşlardan tikilməklə üzlənməmişdir: bəzi otaqlar tamamilə üzlənmişdir və onlardakı sənətkar işinə təəccüblənməmək mümkün deyil. Alebastr üzərində oyma işləri isə elə səviyyədədir ki, təqlid edilməyə layiqdir. Plafonlar gül rəsmləri ilə bəzədilmişdir."

Memarlıq abidələrimizi öyrənən rus Şebilkin yazır:”Quba sarayı öz zəngin naxışlarına görə XVIII əsrin başqa saray tikintilərinin xarakterik nümunəsidir”.

Quba Xan Sarayı barədə məlumat verən başqa tarixi mənbə isə rus diplomatı Mixail Markovun Həştərxan qubernatoruna yazdığı məktubdur. Burada qeyd edilir ki, saray İrandan qaçıb gələn bir çox əyanlar üçün sığınacaq rolunu oynamaqdadır. Belə ki, Hüseynəli xan II Təhmasibin oğlu Süleyman Mirzəyə burada sığınacaq verib.

 

4.

Quba qalasının baş planına görə, qalanın üç qapısına aparan üç əsas küçə öz başlanğıcını Xan Sarayının yerləşdiyi meydandan götürürdü.

Quba xanlığının mövcudiyyəti dövründə yaranmış abidələr arasında Quba Xan Sarayı ən əsas mədəniyyət abidəsi hesab edilir, bu dövrdə yaradılmış digər əhəmiyyətli mədəniyyət abidələri  isə Fətəli xanın həyat yoldaşı Tuti Bikə üçün Dərbənddə inşa olunmuş türbə (1787–1788-ci illərdə tikilmiş, ümumi hündürlüyü 4–5 metr olan 8 guşəli mərkəzli zaldan və ona bitişik 4 kiçik otaqdan ibarət olan türbənin interyeri tağlı tavanla örtülüb), bir də zəngin memarlıq üslubuna malik ən qədim məscidlərdən biri olan Quba Cümə məscididir (1802-ci ildə Qazi Nəsrullah əfəndinin oğlu Qazi İsmayıl əfəndinin maddi yardımı ilə tikilib, məscidin mehrab hissəsi Mədinə şəhərində olan Quba məscidində olduğu kimi işlənib, məscid səkkiztinli prizma şəklində olub içəri tərəfdən hündürlüyü 28 m, sahəsi 400 m²-dir. Məscidin tikintisində istifadə olunan zığ kərpiclər, rayonun 8–10 kilometrliyində yerləşən İqrığ kəndində hazırlanıb. Maraqlıdır ki, Quba camaatı həmin kənddən kərpicləri sıraya düzülərək, əlləri ilə bir-birinə ötürə-ötürə məscid tikilən yerə gətiriblər).

Əlbəttə ki, biz Quba Xan Sarayını bərpa etmək istəyiriksə və əlimizdə qeyd etdiyim istinadlardan başqa heç bir tutalqa yoxdursa, yəni, günümüzə sarayın tam memarlıq və planlaşdırma xüsusiyyətlərini əks etdirən qrafik materiallar gəlib çıxmayıbsa, bu o deməkdir ki, biz XVIII əsrin ortalarında – xanlıq dövründə Azərbaycan memarlığının aparıcı xüsusiyyətlərinə istinad etməliyik, çünki Quba Xan Sarayının özündə məhz bu xüsusiyyətləri ehtiva etməsi bir qanunauyğunluqdur.

 

5.

Bildiyiniz kimi, Azərbaycanın memarlıq sənəti Ümumşərq bədii memarlıq sisteminin məcrasında nəzərdən keçirilir, bu sənətin formalaşmasında milli spesifik çalarlar, eləcə də lokal memarlıq məktəblərinin rolu vardır.

Çoxplanlı inkişaf prosesində regional memarlıq məktəblərinin qarşılıqlı bədii təcrübə mübadiləsi və Şərq ölkələri ilə çoxtərəfli sıx memarlıq əlaqələri rol oynamaqdadır.

XVIII əsrdə Azərbaycan memarlığında Arran memarlıq məktəbi bərqərar idi, Quba Xan Sarayı da bu memarlığın bir nümunəsi hesab edilməlidir. Arran memarlıq məktəbinin səciyyəvi xüsusiyyətləri – əsas inşaat materialının kərpic olması, çaydaşı ilə kərpicin birlikdə naxış şəklində işlədilməsi, hörgüyə ağ daşın da əlavə edilməsi, əlvan, naxışlı hörgü prinsipi - bir sözlə rəngarənglik kəsb edən polixromik hörgü, çox şübhəsiz, Quba Xan Sarayında da dominantlıq təşkil etmişdir.

XVIII əsrdə memarlıqda monumental tikililərin miqyası, böyüklüyü, ifadəli formaların mürəkkəbləşdirilməsi onlarda dekordan gen-bol istifadədən ibarət olmuşdur. Bu dövr Azərbaycan memarlığının ümumi inkişaf kontekstində lokal memarlıq məktəblərinin spesifikası aydın görünür.

Saray memarlığı ənənələri bu dövrdə uğurla davam etdirilib, ona yeni nəfəs verilib. Bura dəbdəbəli bəzəklər vurulmuş ziyafət zalları, çoxsaylı şəxsi otaqlar, sututarlı daxili həyətlər, həyətlərdə güllük, meyvə ağacları, tağlı eyvanlar, qalereyalar,  örtüklü balkonlarla dövrələnmə aiddir.

Səfəvilər dövründə formalaşmış saray memarlığı bu dövrdə tam bərqərardır, hakim ideya saray mədəniyyətinin dəbdəbəli, aşıb-daşan atmosferidir.

Xanlıqlar dövrü mədəniyyətinin bir səciyyəvi cəhəti də sarayların füsunkar təbiət mənzərələri ilə əhatələnməsidir ki, Quba Xan Sarayı dəniz səviyyəsindən 642 metr yüksəklikdə, Qudyalçayın yaratdığı terrasda, çay sahilindən 33–34 metr yüksəklikdə, Qaraçaya kimi sıx meyvə bağları ilə əhatələnmiş, Qərb tərəfdə Şahdağa açılan misilsiz mənzərə fonunda qərarlaşmışdı.

“Azərbaycan memarlığı XV-XIX əsrin əvvəllərində” adlı tədqiqat işində Rayihə Əmənzadə XVIII əsr Xanlıqlar dövrü Azərbaycan memarlığının xarakteristik xüsusiyyətlərini göstərəkən memarlıq abidələrində mütləq şəkildə rast gəlinən bir element olaraq Qurani Şərifdən xəttatlıq yazılarının olmasını qeyd edir. Kaşılarda, daşda, gəcdə, mərmərdə icra edilmiş inşaat epiqrafikası qurğuların eksteryer və interyerində kompozisiya baxımından bütöv, rahat oxunan halda divara hörülürmüş.

Ənənəvi olaraq epiqrafika portalların tağlarının arxivoltlarında, giriş aşırımlarının üst pannosunda, timpanlarda п-şəkilli çərçivələrdə yer alırdı. Demək, Quba Xan Sarayında da bu elementlərə rast gəlinirdi.

Monumental boyakarlıq özündə çoxrəngli rəsmlərin harmoniyasını, bitki, antropomorf və zoomorf təsvirləri, çoxfiqurlu kompozisiyaları ehtiva edir. Xatırladaq ki, P. Butkov Quba Xan Sarayındakı gül rəsmlərindən bəhs etmişdi, Şebilkin də Quba sarayının zəngin naxışları olduğunu vurğulamışdı.

 

6.

Beləliklə, bütün bu ipucuları bizim peşəkar bərpaçı rəssamlarımıza Quba Xan Sarayının eksteryer və interyerinin orijinala yaxın görüntülərini hazırlamağa yardımçı ola bilər.

İşin ikinci mərhələsində isə əl-ələ verib XVIII əsr Azərbaycan memarlığının ən möhətşəm abidələrindən olan Quba Xan Sarayını bərpa edərik.

Bu nəcib işdir, gözəl missiyadır, Zəfər qazanmış Azərbaycanın qürurlu bugününə veriləcək layiqli bir töhfədir. Və mən inanıram ki, Quba Xan Sarayı Simurq quşu kimi yanıb kül olduqdan sonra küldən yenidən doğulacaq, Qubamızın ən əsas mədəniyyət abidələrindən birinə çevriləcək.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.10.2024)

 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Xarici ədəbiyyat rubrikasında bu gün sizlərə özbək şairi Feruza Xayrullayrevanın “İnan” adlı şeirini təqdim edir.

Feruza Xayrullayeva 1993-cü ildə Səmərqənd bölgəsində doğulmuşdur. Özbəkistan Milli Universitetinin Jurnalistika fakültəsindən məzun olmuşdur. O, Özbəkistan Yazarlar birliyinin üzvü və “Zulfiya” dövlət mükafatının laureatıdır. 

Şeiri dilimizə Rəhmət Babacan tərcümə edib. 

 

İNAN

 

İnan,

Daha gözəl yaşamaq istəmişdim səninlə

Daha xoşbəxt,

Daha sakit.

Qara, yağışlara əhəmiyyət vermədən.

Yaşamaq istəmişdim hər vaxt.

Nədənsə bacaramıram

Nədənsə...

Hələ verir

Sosial olduğum.

Kimisə soyuqdan öldüyü,

Kimisə pulsuz qaldiği,

Kimisə aldadan və gedən

Adamın adını dəqiq bildiyim

Ünvanım kimi.

Kiməsə borclu olduğum

Kiməsə verilən sözümün

Yaddaşım küçələrində dolandığı.

Əslində tək onlar da deyil.

Bədbəxtliyə çaşqınlığım...

Suçlama

Lütfən!

Axı məni suvarmışdılar bu su ilə

Və

Bağlamışdılar ki, yadımda

Sərhədlərə qədər

Özbəkliyimə...

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.10.2024)

Bu günlərdə Şərq dünyasının böyük sənətkarı, 198 il öncə doğulub aşıq sənətinə ən böyük töhfələr vermiş dahi Aşıq Ələsgərin Bakıda abidəsi qoyuldu. Bu möhtəşəm hadisə ilə bağlı Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu qarşıdakı günlərdə türk dünyası nümayəndələrinin iştirakı ilə böyük tədbir keçirməyi planlaşdırır.

“Ədəbiyyat və incəsənt” Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə birgə Aşıq Ələsgər barədə daha geniş bilgilər vermək məqsədi ilə silsilə yazıların dərcini davam etdirir.

Bu gün sizlərə Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Adilə Nəzərovanın  “Aşıq Ələsgər yaradıcılığında İrfan məqamları və Hz. Əli qüdrəti” məqaləsini təqdim edirik.

 

 

Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafı prosesində aşıq ədəbiyyatı mühüm yer

tutur. İslama qədər bu ədəbiyyatın mənəvi əsaslarını türk inancları, dərviş ənənələri

və şaman ayinləri təşkil edib. Türk xalqları islamı qəbul etdikdən sonra şifahi xalq

yaradıcılığından gələn aşıq ənənələri zəminində bu ədəbiyyatın nümayəndələri

xalqın duyğu və həyəcanının tərcümanına çevrilmişlər. Onlar öz şeir və

dastanlarını dildən-dilə, teldən-telə (saz dili), könüldən-könülə ötürməklə

keçmişdən bugünə çatdırırlar.

Aşıq ədəbiyyatının özünəməxsus ədəbiyyat janrı kimi meydana çıxması və

formalaşması XVI əsrin sonlarına təsadüf edir. Azərbaycanda müsəlman ictimai-

mədəni hadisəsi kimi ortaya çıxan, divan ədəbiyyatı mənsublarının bayağı kimi

qələmə verdikləri aşıqlıq ənənəsi zaman keçdikcə öz klassik formalarını

yaratmışdır. Yarandığı dövrdə əsasən, “gözəlləmə”yə üstünlük verən aşıqlar

getdikcə milli vəznimiz olan hecalarla oxuduqları və sadə dildən istifadə etdikləri

melodik şeirlərdə ictimai həyatın bütün sahələrindən mövzulara müraciət etmiş,

özünəməxsus üslub yaratmış, təkmilləşmələrlə bu günə qədər yaşamağa davam

edən bir sənət nümayiş etdirərək xalqın diqqət və rəğbətini qazanmışdır. Zaman

keçdikcə yaşadıqları cəmiyyətin inanc və dəyərlərindən qidalanan aşıqlar bu

mövzuları həmsöhbətlərinin marağına uyğun şeirləşdirmişlər.

Azərbaycanın milli aşıq ədəbiyyatı tarixində önəmli yеri olan ustad aşıqlardan

biri də Aşıq Ələsgərdir. Sonralar Dədə Ələsgər adı ilə tanınan bu böyük sənətkar

fitri istedadı ilə, şeirin dodaqdəyməz, müxəmməs, qıfılbənd, təcnis, cığalı təcnis,

gəraylı, divani növlərində müxtəlif məzmunlu sənət nümunələri yaratmaqla aşıq

sənətinin zirvəsini fəth etmişdir.

Bildiyimiz kimi, aşıq şeirində qapalı şəkildə bəyan edilən, içində adın,

nəsnənin, dünyəvi və İlahi bilgilərin gizləndiyi sirlər var. Bəlkə də buna görədir ki,

Aşıq Ələsgər də özündən əvvəlki ustadları kimi “Haqq aşığı” adlandırılıb. Çünki o

da “vergili”, “buta verilən”, “badə içirilən” aşıqlardan biri kimi özünəməxsus

unikal bir yaradıcılıq yolu keçmişdir.

Aşıq ədəbiyyatında yuxu motivinin izləri çox qədimlərə gedib çıxır. Yuxu

motivi türk xalq ədəbiyyatında, xüsusilə xalq nağıllarında, dastanlarda yer alır. Bu

motiv bir çox aşıqların, o cümlədən, Aşıq Ələsgərin də həyat hekayəsində görünür.

O, özündəki bu vergini belə izah edir:

 

Şəhrin şöləsindən buldum bələdi,

Xoş gəldi xoşuma halı qabaqda.

Pir mana göstərdi şah məqamını,

Gördüm cəmdi çox calalı qabaqda.

 

Türk ədəbiyyatında yuxu motivi mürəkkəb quruluşa malikdir. Belə ki, yuxuda

“buta verilən” adam, yuxuda öz vəzifələrini də öyrənir - saz çalmaq, söz qoşmaq,

İlahi bilgilərdən hali edilmək, yuxuda görüb sevdiyi qızı axtarıb tapmaq və s. kimi

xüsusi qabiliyyətlərlə sadə şəxsiyyətdən sənətkar şəxsiyyətə keçirlər ki, bu da

onların ustad aşıq olmağa başlamasının, daha doğrusu, ifaçı aşıqdan yaradıcı aşığa çevrilməsinin ənənəvi elementi kimi görünən mühüm yoludur. Aşıq Ələsgər

“Pеyğəmbərin mеracı” şeirində yazır:

 

Yеtişdi hücrəyə əzizü əzim,

Şahi-Mərdan dеdi: “Mеracın qədim!”

Göstərdi almanı, еtdi təbəssüm,

Buyurdu: “Hər işin sirri-qüdrətdi”.

 

Şeirdən göründüyü kimi, Aşıq Ələsgərin özündə baş verən bu nirvana halını

(hinduizm fəlsəfəsində arzulardan, iztirablardan azadolma anı) peyğəmbərin

meracına bənzədir. Folklorda “vergi” şərbət, alma, nar, çörək, üzüm, bir cam su

kimi istənilən qida da ola bilər, əsas olan verilənin və qəbul olunanın nəticəsində

yaranan mənəvi dəyişiklikdir. Bu şeirdə Aşıq Ələsgər “pir”in ona alma uzadıb -

şah məqamını göstərdiyini qeyd edir. Sənətkar “Yüküm” şeirində yenə eyni

məqama işarə edir.

 

Biçarə Aşıq Ələsgər,

Sığın Şahi-Hеydara;

Onun damənindən tutan

Məhşərdə yanmaz nara.

 

Pirim mana nüsrət vеrib,

Bu gün çıxdım bazara;

Sən sərrafsan, aç xırd еlə,

Bax gör, nə maldı yüküm!

 

Burada da sığınacağını “Pirim” dediyi “Şahi-Hеydar” adlandırır. Bir başqa

şeirində əsli-zatı ilə şərəfli, ləyaqətli ad qazanan igidə xitabən yazdığı “Dəli Alı”

şeirində deyir:

 

Gün kimi aləmi tutubdu adı,

İyidlər sultanı, xanı Dəli Alı.

Pirim – Şahi-Mərdan vеrib muradı,

Artırıb şövkəti, şanı Dəli Alı.

*

Dərs alıbdı o, Əliyyi-əladan,

Xof еyləmir Xеybər kimi qaladan.

Gəzən zəlzələdən, yaman bəladan

Hifz еyləsin kərəmkanı, Dəli Alı!

 

Və yaxud:

 

Oxuram inna-fətəhna,

Mətləb allam yuxuda;

Şahi-Mərdan nökəriyəm,

Dərsimi pünhan vеrir.

 

Qeyd etmək yerinə düşər ki, “Şahi-Hеydar”, “Şahi-Mərdan” İslam

Peyğəmbərinin canişini və vəlisi Həzrət Əlinin ləqəbi kimi poeziyada çox işlədilib.

Məlum olduğu kimi, Hz. Əlinin bütün mənəvi aləmi Həsən Bəsri və Həllac Mənsur

qüdrətindən qidalanır. Yazıb-oxumaq bilməyən Aşıq Ələsgər dühası o qədər işıqlı

və pak idi ki, bu bilikləri ağızdan-ağıza əxz edərək onlardakı dərin mənaları aça

bilir və sadə şeir dili vasitəsilə müasirlərinə çatdıra bilirdi.

 

Yazıq Ələsgərəm, bir kəminə qul,

Əysik sözü hərgiz еtmərəm qəbul.

Bəndеyi-xudayam, ümməti-Rəsul,

        Dost tutmuşam Şahi-Mərdan Əlini.

*

Dar günümdə yеtiş dada,

Ya Şahi-Mərdan ağa!

Nitq vеr, mеydan içində

Qoyma sərgərdan, ağa!

Həm Əlisən, həm Vəlisən,

Həm səxisən, həm səxa,

Həmi dildə zikrim sənsən,

Həmi əzbərdən, ağa!

 

“Vergi” aşıq ədəbiyyatında şeir demək (bir çox aşıqların, ozanların yazıb-

oxuma savadları olmayıb) bacarığına yiyələnməkdə, dini bilikləri və lədun elmini

öyrənməkdə, bir növü dərvişlik, ozanlıq xüsusiyyətlərini əldə etməkdə mühüm

amildir. Yuxarıdakı nümunələrə əsaslanaraq demək olar ki, Aşıq Ələsgər “vergi”sini yuxuda Həzrət Əlidən alıb.

İstisnalar olsa da, sözügedən “vergi” adətən böyük bir kədər və ya qorxudan sonra, 10-20 yaş arasında baş verir. Tədqiqatlara görə, Aşıq Ələsgər də təxminən 17-18 yaşlarında sevdiyi Səhnəbanudan ayrıldıqdan sonra, onun sevgisilə kədərlə “yüklənmış” və bədahətən şeirlər qoşmuş, məzmun, forma rəngarəngliyi, saf xalq

dili ilə qoşma, bayatı, gəraylı ilə bərabər, irfan sirlərini özündə ehtiva edən, çətin

şeir növü sayılan qıfılbəndlər söyləməyə başlamışdır. Bu, Ələsgərin aşiqlikdən

aşıqlığa keçid yolu idi ki, gəlib “Haqq Aşığı” (aşiqi)ndə birləşirdi.

Bundan sonra, bir çox şeirlərində “Quran”dan ayələrin, 12 imamın, xüsusilə

İmam Əlinin adı keçir. “İmamlar” şeirini ““Bismillahir-rəhmanir-rəhim!” – dеyib,

Sidq ilə çağırram Şahi-Hеydəri” misraları ilə başlayıb, sıra ilə hər bənddə bir

imamın adını çəkməklə davam edir və:

 

Mеhdinin şəninə gəlibdi ayat,

İsminə möminlər vеrir salavat.

Yovmi-ərəsətdə еtmə xəcalət,

Yandırma odlara qul Ələsgəri! –

 

deyərək bitirir. “Qabaqda” şeirində:

 

Dünyada əl çəkmə sövmü səlatdan,

Təmiz vеr, qalmasın xümsü zəkatdan.

Ələsgər, xof еtmə puli-Siratdan,

İrəhbərdi Cənab Əli qabaqda. –

 

deyərək Hz. Əlini rəhbər tutduğunu diqqətə çatdırır.

 

Haşiyə: Ustad sənətkarın bəzi şeirləri məzmun etibarilə “Quran”la, şəriətlə,

hədislərlə bağlı olduğuna görə, Sovet dövründə dərc olunması qadağan edilib. Eyni

zamanda, “Qələm”, “Çəksən”, “Görünsün”, “Qaçaqaç”, “Məni”, “Düşdü” və başqa

şeirləri isə o vaxt yaşanan inqilabdan və Azərbaycan türklərinin öz dədə-baba

yurdlarından sürgün olunmasından bəhs etdiyi üçün məhz həmin dönəmdə dərc

olunmayıb, sonralar el aşıqlarından toplanaraq kitaba salınıb.

 

Aşıq Ələsgərin Hz. Əliyə olan bağı “Ya Əli”, “Yaxşı hörmət ilə, təmiz ad

ilə”, “Olmaz”, “Məhəmməd”, “Kеçmişəm”, “Rənc Ali-Əba”, “Qan ağla, gözüm, şahi-şəhidana bu gündə” (mərsiyə), “Sənsən”, “Şahi-Heydəri”, “Vardır” və s.

şeirlərində daha aydın görünür. O cümlədən, “Baş еndirir” şeirində ustad, öz

biliyinə, elminin dərinliyinə, inancının gücünə əsaslanaraq, başqa aşıqlardan

üstünlüyünü bildirir, onları dərya, özünü ümman adlandırır:

 

…Ölməyincə bu sеvdadan

Çətin dönəm, usanam;

Həqiqətdən dərs almışam,

Şəriətdən söz qanam.

Şahi-Mərdan sayəsində

Еlm içində ümmanam;

Dəryaların qaydasıdı,

Ümmana baş еndirir.

 

Aşıq Ələsgər özündəki bu gücü – islam dininin həqiqətini, sufi təriqətinin

mərifətini aşıq sənətinin – sözün və sazın (musiqinin) gücü ilə birləşdirirdi.

 

Ahəngər dеyiləm, naşı bəzirgan,

Gözüm dürdanədə, a yəməndədi.

 

…Bir sazım var, yox pərdəsi, nə simi,

Onu çalıb, kim tərpədər nə simi?

Firdovsi, Fizuli, Hafiz, Nəsimi -

Onlar da yazdığı, ayə, məndədi.

 

Ustad “naşı bəzirgan”lara bildirmək istəyirdi ki, o, suyun ahənginə uyub

gəlmir, onun gözü dürrdə-dürdanədədir. Yəni, həyatda mücadilə etmək mübarizlər

üçün hadisə deyil, həyat tərzidir. Burada, “özünü bilmə”nin ideologiyanı aşan

tərəfi də var – bu inancdır. İnanc bir varlıq formasıdır ki, insanın həyata, insanlığa,

təbiətə baxış tərzini, hətta arzularını da müəyyən edir. Bu fikir, Hz. Əlinin həyatı,

şücaəti, mərdliyi, mərifəti ətrafında formalaşır, ona olan inancda, onun verdiyi

“vergi” ilə açıqlanır.

Qeyd edək ki, bu sevgi təkcə Aşıq Ələsgər yaradıcılığında deyil,

ümumiyyətlə, türk ədəbiyyatında bütün irfani düşüncələr, xüsusən də əksər

məzhəblər və onların üzvləri Hz.Əlidə cəmləşmişdir. Təsəvvüf ədəbiyyatında

ənənə halını almış Həzrət Əli və onun xüsusiyyətləri ilə məşğul olmaq bəzən onu

ilahiliyə qədər yüksəltmişdir.

Bu şeirdə klassik Şərq şairlərinin adları təsadüfən çəkilməyib. Bu, onların da

Hz.Əli haqqında dedikləri tərifləri diqqətə çatdırmaq üçündür. Şair demək istəyir

ki, o, “Şahi-Mərdanı” elə-belə tərif etmir, ondakı simsiz-pərdəsiz Eşq sazını ona

gör kim verib. Yeri gəlmişkən, adları çəkilən klassik şairlərimizin Hz.Əli haqqında

dediklərini xatırlayaq:

Ş.İ.Xətai “Dəhnamə”nin “Dər mənqəbəti-şahi-mərdan Əli” bölümündə Adəm

əleyhissəlamla Hz.Əlini müqayisə edir: “Həm səndə bulundu ismi-əzəm, Həm

səndə göründü ruhi-Adəm. Tiğində yazıldı sətri-lövlak Lövlak ləma xələqtul əflak.”

Sufilər İsmi-əzəmin (əsmaül hüsna) ancaq Allaha aid, peyğəmbərlərə agah

olduğunu deyirlər. Ş.İ.Xətai (yəqin ki, şiəlik görüşləri səbəbilə) o adı Həzrət Əliyə

də şamil edir.

Bir hədisə əsasən, Allah-Təala Məhəmməd peyğəmbərə meracda Cəbrail

vasitəsilə deyir: “Əgər sən olmasaydın, mən fələkləri yaratmazdım”. Xətai bu

kəlamın Hz.Əlinin qılıncında yazıldığını qeyd edir və bununla bir növ həmin

sözlərin imama aid olduğunu da ifadə etmiş olur.

Xətai yenə başqa bir şeirində Hz.Əliyə xitabən “Həm səndə göründü ruhi-

Adəm.” - deyir, M.Füzuli bu motivə başqa tərəfdən yanaşır. Hz. Əlinin axirətdə

Adəmlə birgə olmağına, cənnəti - Kövsərdə Adəmi qonaq qəbul etdiyinə işarə edir:

“Kövsəri-cənnət onun hökmündədir, ol vəchilə, Cümlə nəslindən həmin Adəm ona

mehman olur.” Bu beytdə məhşər günü Hz.Əlinin Tanrıdan bəzi insanlara da

şəfaət diləyəcəyi fikri də öz əksini tapır.

İ.Nəsimi şerində də tez-tez Hz.Əlinin “Özünü Tanıyan tanrısını tanıyar.”

kəlamına rəst gəlirik.

Ə.Firdovsi məhşur “Şahnamə” əsərində dəfələrlə imam Əlini xatırlayır.

“Kimin ki, Əli ilə düşmənliyi var, Hər iki dünyada olacaqdır xar. Mən kiməm?

Nəbinin kiçik bir qulu, Yolumdur hər zaman Əlinin yolu.”

İslam dini inancı Aşıq Ələsgər yaradıcılığının böyük bir hissəsini təşkil edir, -

desək, səhv etmərik. Amma bununla yanaşı, elm-ifran körpüsündən keçən, sözün

və sazın vəhdətilə inşa edilən şeirlərində sufi mətləblərindən də söz açılır. Bəlkə də

Aşıq Ələsgər şeirinin məhz musiqi ilə vəhdətdə olması, sufilərin inanc və vəcdi

birləşdirən musiqi anlayışları ilə üst-üstə düşməsindən irəli gəlir ki, bu da İlahi eşqi

dərin bir sevgi və şövqlə yazdığı ölməz əsərlərləri ilə təkcə Azərbaycana deyil,

bütün türk-islam dünyasına bəxş etmişdir. Əsrlər boyu ağızdan-ağıza, qəlbdən-qəlbə keçən bu əsərlər indi də eyni zövqlə, canlılıqla ifa olunur.

Klassik xalq şeirini rövnəqləndirən şairin “Bax, bax” rədifli dildönməz

gəraylısı Hz.Əlinin şəhadətinə yazılan ağıdır.

 

Əxi, biya, biya, bеqu,

Bеqu, biqof, ağa, bax, bax.

Həyyi, həqqü hakim sənsən,

Həyyə bax, bu bağa bax, bax.

 

Gözüm sağı, sübh ayağı

Gеyək ağı, gəzək bağı.

Hamı sеvib bu sayağı,

Qaymağa, həm yağa bax, bax.

 

Əziz ayə, müəmmayə,

Gərək sayə bu məvayə.

Səbəb sənsən bu qovğayə,

Böyük Ağa, sağa bax, bax.

 

Şeirin birinci bəndində işlənən “əxi” və ərəb sözlərini açsaq, şairin nə demək

istədiyi anlaşılır. Əxi – XIII əsrdə Hacı Bektaşi Vəli tərəfindən qurulan türk-islam

təşkilatının üzvlərinin bir-birinə müraciətidir – qardaş (əqidə qardaşlığı) anlamına

gəlir. Qardaşlar, gəlin, deyin ki, Həyyi (diri olanı - Allahı) həqqü hakim – həqq

olanı hakim bilən, yəni Allahı tanıyan sənsən. * Bu arada qeyd edək ki, “biqof”

sözünün doğru yazılışı “biqoft”dur. (tərcüməsi: demək). Həyyə bax - qalx, bax.

(Əlinin ucalığına işarə edir), bu bağa bax, (bağ sözü burada böyüklüyü ifadə edir).

İkinci bəndın izahı: Ey sağ gözüm, sübh çağı (dan üzü, namaz vaxtı) geyək

ağı (kəfəni), gəzək bağı (bağ – burada: cənnət) Hamı (burada: şəhidlərin hamısı)

Allahı bu sayaq sevib, qaymaq, yağ yeyərcəsinə (xoşluqla, rahatlıqla) Allah

yolunda can veriblər. Bu bənddə şair sübh namazında Hz.Əlinin qılınclandığını –

şəhadətə yetirildiyini vurğulayır.

Üçüncü bəndin izahı: “Əziz ayə, müəmmayə” deyərkən, şair bəzi Quran

təfsirçilərinə və hədislərə görə bir neçə ayənin, o cümlədən, Nəcm surəsinin (53)

14-cu “(Yeddinci göydəki) Sidrətül-müntəhanın yanında.” ayəsi 15-ci (Mələklər,

şəhidlər və müttəqilər məskəni olan) Mə’va cənnəti onun yanındadır. ayəsinin və

“Maidə” (5) surəsinin 3-cü ayəsinin Həzrət Əli ilə əlaqədar nazil olduğuna diqqət

çəkir. Deyir ki, gəlin, biz də bu səsə - məlumata, bu guşəyə kölgə salaq (qoruyaq,

inanaq). Bu səsin (xəbərin) səbəbi sənsən (Əli sənə inandı), Böyuk ağa

(Məhəmməd peyğəmbər (s)) Əli sənin sağındadır (cənnətdə Mə’va bağında).

Tarixən türk toplumlarında hörmət ifadəsi olaraq, xalqa yol göstərən

təcrübəli, bilikli şəxslərə, irfan sahiblərinə, ariflərə Dədə titulu verilib. Aşıq

Ələsgərə “Dədə Ələsgər” deyə xitab olunması onun İslam dini ilə yanaşı, həm də

Mövləvi və Bəktaşi təriqətlərinin təlim-tərbiyəsini örnək almasının, o kultun

ənənəsini davam etdirməsinin göstəricisidir. Dədə Ələsgərin bu nizamı saxladığı

qüdrətli sənətkarın bir çox şeirlərindən, eləcə də özündən sonrakı ustad aşıqların

onun haqqında söylədikləri rəvayət və dastanlardan bəlli olur.

 

Adım Ələsgərdi, əslim Göyçəli,

Ələst aləmində dеmişəm “bəli!”.

Həm aşiqəm, həm dərvişəm, həm dəli,

Canım gözəllərin yol qurbanıdı.

 

Burada üçüncü misradakı “aşiq”, “dərviş”, “dəli” sözlərinin ardınca ifadə

olunan “gözəllər” sözünün qadınlara aid olmasını düşünmək əlbəttə ki, absurd olar.

Şairin bu ifadəsi onun Dədələrin – “gözəl əxlaqlı, nur üzlü, pak qəlbli, haqq-ədalət

əməlli, şərəfləndirilmiş mübarək adamlar”ın yoluna can qoymasına, o yolun

davamçısı olmasına işarədir.

Bundan başqa Ələvilər və Qızılbaşlar ruhanilərinə Dədə deyirlər. Ələvilər

(şiələr) ümumiyyətlə, babalarının Hz. Əlinin nəslindən olduğunu qəbul edirlər.

Dədələrin Ələvilərin və Qızılbaşların dini həyatında çox mühüm funksiyası vardır.

Onlar dini, şəriəti təbliğ etmək üçün kənd-kənd, oba-oba gəzir, dini ayinləri icra

edir, mərsiyələr və dualar oxuyurlar.

Tədqiqatlardan görünür ki, Dədə Ələsgər də eyni minvalla el-oba arasında hər

hansı bir müşkül işin çözülməsində məsləhətlər verir, əhali arasında yaranan

ixtilafların həllində arbitr kimi çıxış edir, günahkar olanları İlahi ədalətdən,

cəhənnəm əzabından xəbərdar edirdi. “Bax, bax!” rədifli ikinci şeiri bu fikri

əsaslandırır:

 

Şəriət oxuyan, təriqət bilən,

Haqlıq еyləyirsən, haqq dinə bax, bax!

Qalmayıb dünyada “mənəm” dеyənlər,

Həzrət Sülеymanın taxtına bax, bax!

 

Oxuduğun Quran hardadı, hanı?!

Hansı yola dəvət еdir insanı?!

Salıbsan zindana gözəl bir canı,

         İqbalına bax, bax, baxtına bax, bax!

 

Dədə Ələsgərin yaradıcılığını ümumilikdə tədqiq etsək, görərik ki, bəzi

şeirlərində indiyədək diqqət edilməyən kiçik anlaşılmazlıqlar da var. Məsələn,

“Kimi” şeirinə nəzər salaq:

 

Adı Tərlan, özü tərlan balası,

Cilvələnib tərlan tavarı kimi.

Üzün görən xəstə düşər müttəsil,

Turuncun novrəstə nubarı kimi.

 

…Bu gözəl Zеynəbin nışanasıdı,

Ləbləri qırxların pеymanasıdı,

Dəhanı şahlığın xəzanasıdı,

Düzülüb dəndanı mirvari kimi.

 

(Aşıq Ələsgər. Əsərləri. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2004, 400 səh. s.58)

 

Göründüyü kimi, şeirdə Tərlan sözü böyük hərflə yazılıb, bu, xüsusi isim

kimi sözün adam adı olmağını bildirir. Halbuki, şeirin davamı bu şeirin Tərlan adlı

birinə ithafı olmadığını göstərir. Çünki tərlan - comərd, dağ qartalı, güclü, yüksək

məqamlı, ucaboy və s. anlamlara gəlir ki, bu da Hz. Əlinin görkəmini, ləyaqətini

ifadə edir. İkinci bənddəki “Zeynəbin nişanası” və “qırxların pеymanası” (bu

barədə sonra) bunu təsdiq edir. Yəni, şeirlərdə bir hərfin yanlış yazılması belə Aşıq

Ələsgər şeirinin yanlış anlaşılmasına gətirib çıxarır ki, bu da aparılan və gələcəkdə

aparılacaq tədqiqatlarda öz nəticəsini göstərə bilər.

Xatırlamaq yerinə düşər ki, Hz. Əli İslamın ümumi çərçivəsində hansı

məzhəbdən olmasından asılı olmayaraq, bir çox şair və aşıqlar tərəfindən imanlı və

mübariz bir insan kimi işlənmişdir. Bu həqiqəti bir daha təsdiq edir ki, ədəbiyyat

hər dövrdə ənənəvi inanclardan, onlar haqqında yaranan əsatirlərdən bədii

məqsədlərlə istifadə edərək inkişaf etmişdir. Aşıq Ələsgər də poeziyasında həm

dərin mənalar, maraqlı mülahizələr yaratmış, şair bir sıra dini-fəlsəfi fikirləri əks

etdirmiş, özündən əvvəlkilərin dini baxışlarına toxunmuş, həm də poetik fikrin

yüksək bədiiliklə tərənnüm olunmasına nail olmuşdur.

Dinə, təbiətə, vətənə, insana, Allaha məhəbbət hisslərini bir vəhdətdə

aşılayan, doğma dilimizin saflığının hüdudsuz ifadə imkanlarını öz yaradıcılığında

cəmləşdirən, milli poeziyamızı zənginləşdirən Dədə Ələsgəri bir başqa tərəfdən də

araşdırmağa ehtiyac vardır. Əlbəttə ki, bir məqalədə geniş və hərtərəfli tədqiqat

mümkün deyil, amma bir şeirinin - “Haraya qərəz” cığalı təcnisinin fonunda

ustadın dünyabaxışına yeni rakrusdan boylanmaq olar.

 

Qırxlar məclisində dedim “bəlini”,

Sərdar gördüm Şahimərdan Əlini.

…Ələsgər, daməndən üzmə əlini,

Çəksələr nizaya haraya qərəz.

 

Şeirdən göründüyü kimi, Aşıq Ələsgər “vergi”sini “Qırxlar məclisi”də qəbul

edib. “Qırxlar məclisi” hansı anlama gəlir? Təsəvvüf alimlərinə görə Haqq

Aşıqlarını “vergi”dən əvvəl bu hadisəyə hazırlayan bəzi səbəblər var. Yuxarıda da

qeyd etdiyimiz kimi, şəyirdlikdən, mühitdən, mənəvi sıxıntıdan və qəfil

depressiyadan sonra yuxu görülür və “badə içirilir.” Bu “vergi” bir pir, üçlər,

beşlər, yeddilər, qırxlar və ya Hz.Əli, Hacı Bektaş Vəli kimi ruhanilər tərəfindən

verilir. Bəs “üçlər, beşlər, yeddilər, qırxlar” kimdir? Təsəvvüf alimlərinin

izahlarına əsaslanaraq qısaca izah edək:

Üçlər – Allah, Məhəmməd peyğəmbər, Həzrət Əli;

Beşlər - Məhəmməd peyğəmbər, Həzrət Əli, Həzrət Fatimə, Həzrət Hüseyn,

Həzrət Həsən;

Yeddilər – Məhəmməd peyğəmbər, Hz. Xədicə-Kübra, Həzrət Əli, Həzrət

Fatimə, Həzrət Hüseyn, Həzrət Həsən; Salman Farisi (Pak)

Mənbələrə əsasən, yeddilər ən önəmlisidir, çünki yeddilər olmasa qırxlar da

olmazdı. Yeddilər dünyaya aid olan dörd, insana aid olan üçdən meydana

gəlmişdir. Dörd – od, yel, su, torpaq və üç – can, canan və uşaqdır. Burada can

kişi, canan qadın, uşaq gələcəkdir, bu isə soyun davamını, eyni zamanda, 12 imamı

təmsil edir.

Qırxlar – Allahın mübarək ruh olaraq yaratdığı, bütün dövrlərdə yer üzündə

var olan, adları heç vaxt heç yerdə açıqlanmayan 23-ü kişi, 17-si qadından ibarət

dünyanın səmavi sahibləridir ki, onlar fərqli zamanlarda, fərqli surətlərdə yenidən

gəlirlər. Təbii ki, bu inancın tam olaraq İslam dini ilə əlaqəsi yoxdur, sadəcə

hədislərə və rəvayətlərə əsaslanır. Bir çox mənbələrdə isə bu inancın İslamdan

əvvəl də var olması qeyd olunur. Xızır, İlyas, Nəbi və başqa isimlərlə adlandırılan

bu kəslər dara düşənlərin köməyinə çatar, onların qəlbini sıxıntıdan qurtarıb

paklayar və yüksək dərəcələrlə mükafatlandırmaqla yer üzündə haqq-ədalətin,

xeyirxahlığın bərqərar olmasını təmin edərlər. Aşıq Ələsgər kimi əsil soydan gələn,

duyğusal təbiətə malik, ruhunda şairlik olan insanlar bu mükafatlanmanı –

“vergi”ni bir ehtiyac olaraq qəbul edərlər.

Bu ehtiyacı Aşıq Ələsgər şeirlərində də vurğulayır.

 

Onun bu gəlməyi, gör, nəyə bənzər,

Nə xana, sultana, nə bəyə bənzər,

Misirdən gəlmiş bir köynəyə bənzər,

Kənanda Yaquba dərman gəlibdi.

 

Şair bu “vergi”ni (və ya Hz. Əlinin onun həyatına “gəlişini”) Yaqub

peyğəmbərin tutulan gözlərinə Hz. Yusifin göndərdiyi köynəyin dərman olmasına

bənzədir. Yəni, Aşıq Ələsgərin düşdüyü kədər quyusundan çıxmasına vasitə olur.

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Aşıq Ələsgər irsi ənənəvi sovet

ədəbiyyatşünaslığında tam araşdırılmadığına görə onun irfani şeirləri büsbütün

nəzər-diqqətdən kənarda qalıb. Dədə Ələsgərin şair, aşıq obrazı uzun onilliklər

boyu xalqa birtərəfli təqdim edilmişdir. Amma buna baxmayaraq, ustadın

yaradıcılığının böyük bir qolunu təşkil edən eşq, sevgi, vəsf şeirləri bu gün də

Azərbaycan xalqının dillər əzbəri və məhəbbət nəğməsidir. Aşığın irfani irsinin

tədqiqi və izahı onun təsəvvüf ədəbiyyatına verdiyi böyük töhfələri, eləcə də

indiyədək anlaşılmaz qalan bir çox mənəvi məqamları oxuculara aça bilər.

 

“Ədəbiyyat və İncəsənət”

(28.10.2024)

 

 

 

Xalq yazıçısı, akademik Kamal Abdullanın əsəsrlərindən seçilmiş bir sıra qranula – cövhər sayıla biləcək məqamları “Ədəbiyyat və incəsənət” oxucularına təqdim edir.

 

Kamal Abdulla özü seçilmiş bu cövhərlər barədə yazır: “İllərdən bəri yazdığım müxtəlif şeirlərin, esselərin, pyeslərin, hekayə və romanların, publisistik məqalələrin və elmi əsərlərin, verdiyim intervülərin hər birinin içində yer almış və bu gün də öz məzmunu, tutumu, forması ilə diqqətimi çəkən misralar, cümlələr günlərin bir günü sanki dil açıb mənə dedilər ki, bizim bir-birimizdən zaman və məkanca ayrılığımıza son qoy və bizi bir-birimizin yanında yerləşdir. Sən görəcəksən ki, bu zaman biz tamamilə yeni bir cazibədə zühur etmişik. Onlar qeyri-səlis məntiq dili ilə desək, içində olduqları mətnin qranulaları (ilkin vacib hissəcikləri) idi. Qranula, başqa cür ifadə etsək, cümlədən (mətndən) bütün artıq hissələri siləndən sonra yerdə qalan cövhərdir.”

 

Bu günlərdə “Everest” nəşriyyatında müəllifin “Seçmələrin seçməsi-qranulalar” adlı kitabı da işıq üzü görmüşdür.

Beləliklə, hər gün Kamal Abdulladan 7 qranula:

 

1.

Yaxşı sürücü o deyildir ki, maşını necə gəldi sürsün və ətrafındakılara gözlənilməz çətinliklər yaşatsın. Yaxşı sürücü o sürücüdür ki, onunla yanbayan yol gedən maşınlara normal hərəkət etmələri üçün imkan yaratsın.

2.

Bu dolaşıq dünyada hələ bir dolaşıq əsər (məsələn, “Dəvə yağışı” kimi) yazmaq nə qədər qəribə olsa da, sadəliyə gətirən kəsə yollardan biridir.

3.

Prometey odu Olimpdən oğurlayıb insanlara gətirdiyi üçün qəhrəman deyil. Onun adının mənası irəlini görən (öncəgör) idi. O bilirdi ki, odu Olimpdən oğurlayıb insanlara verəndən sonra onu nə gözləyir və o, Zevs tərəfindən hansı əzab-əziyyətə düçar ediləcəkdir. Buna baxmayaraq, Prometey mifoloji məntiqə uyğun olaraq odu insanlara gətirir. Gələcəyini bilə-bilə bunu edir. Əsl qəhrəmanlıq bu idi.

4.

İlk söz eşidilmək üçün deyilib. Bəzən olub ki, deyilən sözü eşitməyiblər. Sözü eşidilməyənlər yavaş-yavaş öz içlərinə çəkiliblər. Pıçıldamağa başlayıblar. Və bu minvalla zaman-zaman ürəkləri titrədən sənətkarlara çevriliblər. Sənətkarın yolu qışqırıqdan pıçıltıya gələn yoldur.

5.

S.Yesenin:

 “Toxunar otlara ay işığıyla,

Sən titrək saçıma toxunduğun tək.

Gülümsə ilahə yaraşığıyla,

İnan, qəlb evini vüsal döyəcək

Sən titrək saçıma toxunduğun tək.”

İlk tərcümə təcrübəmdən.

6.

Bizə nə barədə düşünmək imkanı verilibsə, o, təbiətdə mövcuddur. Cənnət və cəhənnəm – hökmən! Uçan qablar - bəli! Cinlər və şeytanlar - əlbəttə! Devlər, təpəgözlər, yeddibaşlı əjdahalar - nə qədər desən! Nə zamanlarsa biz onlar barədə, yəni, ağlımıza gələnlər barədə sadəcə düşünmürdük, biz onları həm də görürdük.

7.

Sözün səsə həsrətindən içimizdə qalıb səsə çevrilə bilməyən sözlərin məzarlığı yaranır.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.10.2024)

 

Coşqun Xəliloğlu (Coşqun Xəlil oğlu İbrahimli), Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, neftçi-mühəndis – “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

 

Salam, hörmətli redaksiya

28 oktyabr Xalq yazıçısı Mirzə İbrahimovun anadan olduğu gündür. Bununla əlaqədar Sizə yazımı göndərirəm.

Baxmağınızı və məsləhət olarsa, dərc etməyinizi xahiş edirəm.

Əvvəlcədən təşəkkür edirəm.

 

Azərbaycan Neft və Kimya İnstitutunun, indi Azərbaycan Dövlət Neft Sənaye Universiteti adlanan qocaman ali təhsil müəssisəsinin məzunu olduğum üçün fəxr edirəm. Sovet dönəmində bu elm və təhsil məbədi nəinki keçmiş Sovetlər İttifaqında, hətta bütün dünyada özünün yetirmələri ilə məşhur idi.

 

İnstitut rəhbərliyi tələbələrin təhsil və bilik səviyyələıinin yüksəldilməsi qayğısına qalmaqla yanaşı vaxtaşırı respublikamızın tanınmış elm, ədəbiyyat, mədəniyyət və incəsənət xadimləri ilə gələcəyin mütəxəssislərinin görüşlərini təşkil edirdi.

1981-ci ildə, anadan olmasının 70 illiyi ərəfəsində xalqımızın böyük yazıçısı, görkəmli dövlət və ictimai xadim, Xalq yazıçısı, akademik Mirzə İbrahimovun institutun iclas zalında tələbələrlə keçirilən görüşünün adi bir iştirakçısı olduğum üçün özümü xoşbəxt sayıram. Böyük və möhtəşəm  iclas zalı ağzına kimi dolmuşdu. Xalq yazıçısı görüşə tanınmış və istedadlı şair Tofiq Bayramla gəlmişdi.

Yığıncağı Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, Azərbaycan Neft və Kimya İnstitutunun rektoru akademik İsmayıl İbrahimov açdı. O, hörmətli qonağı salamlayaraq zəngin və keşməkeşli ömür yolu keçmiş mütəfəkkir yazıçının həyat və yaradıcılığı haqqında görüş iştirakçılarına qısa məlumat verdi.

Hələ o zaman dünyaşöhrətli alim, neft elminə özünün nəhəng elmi tapıntıları ilə böyük töhfələr vermiş akademik  Azad Mirzəcanzadə M. İbrahimovun əsərlərinin bədii məziyyətlərindən, dramaturq və nasir kimi  məhsuldar fəaliyyətindən peşəkar tənqidçi kimi danışdı. A.Mirzəcanzadə özünün şəxsi arxivində saxladığı, yazıçının müxtəlif teatr səhnələrində oynanılmış əsərlərinin tamaşası zamanı çəkilmiş nadir foto-şəkilləri iştirakçılara göstərərək müdrik qələm sahibini və görüş iştirakçılarını heyrətləndirdi. Qüdrətli söz ustadı da öz növbəsində Azad müəllimə minnətlarlıq edərək fəxrlə bildirdi ki, onun əsərlərinin  belə diqqətli, yüksək intellektə malik tamaşaçısı və oxucusu vardır. Qüdrətli söz adamı Mirzə İbrahimov Azad müəllimi ədəbiyyatımızın  ən yaxşı tənqidçilərindən biri kimi kəşf etdiyini qeyd etdi.

Şair Tofiq Bayram çıxış edərək Mirzə İbrahimovun Azərbaycan ədəbiyyatındakı böyük xidmətlərindən ürək dolusu danışdı. O, öz timsalında xalq yazıçısının ədəbiyyata yenicə qədəm qoyan gənc nəslə qayğı və diqqətini önə çəkərək onu  balalarını məğrur qanadları altına alan dağ qartalına bənzətdi. Böyük məhəbbətlə ustadına həsr etdiyi, oxucuların alqışlarlarla qarşıladığı gözəl bir şeirini özünəməxsus intonasiya və sevgi ilə oxudu.

Sonra söz canlı klassikə verildi. Mirzə müəllim tribunanın önünə gəldi. İlahi, insan necə də sadə olarmış... Uzun müddət keçməsinə baxmayaraq hələ də onun nurlu siması gözlərim önündə, mehriban, şirin səsi qulaqlarımdadır.

Onun uşaqlıq illəri olduqca çətin və ağır şəraidə keçmişdir. Valideynlərinin hər ikisini çox erkən itirmiş Mirzə İbrahimov hər çətinliyə dözmüş, heç zaman ruhdan düşməmiş, yorulmadan çalışmış, min bir əziyyətlə oxumuş, işləmiş, həyatın hər üzünü görmüşdü. Yollarına gah yaxşılar çıxmış, gah da bədniyyətlərlə rastlaşmışdır. Buna baxmayaraq, həmişə qəlbi xeyirxahlıqla döyünmüş, hər zaman insanlara gərəkli olmağa çalışmışdır. Böyük istedad sahibi və hədsiz dərəcədə zəhmətkeş olan bu insan müxtəlif dövlət vəzifələrində çalışmasına və işinin həmişə çox və gərgin olmasına baxmayaraq heç zaman qələmindən ayrılmamış, xalq üçün böyük ilhamla yazıb yaratmışdır. O, Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi qorunub saxlanmasında, inkişaf etməsində misilsiz xidmətlər göstərmişdir.

M.İbrahimov üzünü gənclərə tutaraq bizi yaxşı oxumağa, doğma Azərbaycanımızın adını uca tutmağa, dilimizi sevməyə, xeyirxah əməl sahibləri olmağa, bədii ədəbiyyatı həmişə mütaliə etməyə, seçdiyimiz peşənin əsl mütəxəssisləri olmağa çağırdı.

İllər keçdi. Ali məktəbdə doğma müəllimlərimizdən aldığımız biliklər bizə həyat yollarında yardımçı oldu.

Mənə elə gəlir ki, əsərlərini həmişə sevə-sevə oxuduğumuz böyük şəxsiyyət, istedadlı yazıçı Mirzə İbrahimovla görüşdən əlimdə heç bir foto-şəkil, hansısa bir sənəd olmasa da həmin görüş həyatımın ən yaxşı, ən yaddaqalan dərslərindəndir.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.10.2024)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Sərtyel, “Ədəbiyyat və incəsənət” 

 

1.

Ayfon:

-Sizin simanız tanınmadı.

Müştəri cəld sifətini narazı halda turşudur.

Dərhal ayfon bunu qəbul edir.

 

2. 

Gizir Əbdüləzimov vxtından əvvəl külli miqdarda dövlət əmlakını yanğından xilas etmişdir. 

Buna görə ona “Yanğına qədər şücaətə görə” medalı təqdim edilmişdir. 

 

3.

İndiki dövrdə bizdə it-pişiyə və göyərçinlərə yem verənlərdən başqa mesenatlara əsla rast gəlinmir. 

 

4.

Tornado zamanı əlində çətir tutaraq təbii fəlakətə sinə gərmək istəyən amerikalını yarım saatdan sonra başqa ştatda görmüşdülər.

 

5.

İlk zifaf gecəsində gənclər yataqda səhərədək mesajlaşdılar və sonra da xoşbəxtcəsinə yuxuya getdilər. 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.10.2024)

Şəfa Vəli,  “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Şəki-Zaqatala təmsilçisi

 

Qadın olmaq… Bağışlamaqdır tüm dünyanı hər rəngiylə…

Təkcə özündən başqa! 

İnsanlar dünya yaranandan bəri, ölümdə sirr axtarıb həmişə. Ən böyük sirrin insanın doğuluşu olduğu unudulub. “İş və İşşa” hekayəmdə ODun unudulmağından yazanda mənə gülümsəyənlərin, tək qaldıqlarında ağladıqlarını bilirəm. Onlar da bildiyimi bilirlər… Mən də, onların bunu bildiyimi bildiklərini bilirəm… Sözlərim Soljenitsının sözlərinə oxşasa da, belədir.

 

Qadın olmaq…

Doğuluşun sirrinin adi bir şeymiş kimi danışılmasına vəsilə olmaq, ən böyük sirri öz  təbəssümündə gizləməkdir. Və sonra dünyaya içindən üsyan etməkdir: “Mən sirli deyiləm, dünya! Var olduğumun fərqində olması üçün hamıya sirli kimi görünməliyəm!”

O üsyanları eşidənlər az olur. Onlar da susur… Susduqlarını bilirəm. Onlar da bunu bildiyimi bilirlər. Mən də bildiyimi bildiklərini bilirəm…

“Bilmək” qazanca deyil, əzaba bu cür çevrilir. O əzabın içində bir kişi qürurundan damlayan yağda qızaran bir qadın ruhu var. Dözənlər olur “qəhrəman qadın”, dözə bilməyənlər olur qorxaq. Ən yaxşı halda isə, sirli! Hə, görürsünüzmü, “sirli” kəlməsi necə xilaskarına çevrilir qadının?

…Dünyanın ən sirli qadınlarındandır Silviya Plat. Dünyanın ən üsyankar qadınlarındandır… Dünyanın ən sadə dillə danışan qadınlarındandır… Və də, anlaşılandır.  Norma Cin öləndən sonra onun İQ-sünün Eynşteynin İQ-sündən  yüksək olduğunu öyrənən dünya hələ də küləkdə uçuşan ağ donu, kartof kisəsindən hazırlanan məzəli paltarı xatırlayır. Amma onun oxuduğu kitabları, elədiyi ədəbi və ya siyasi söhbətləri xatırlamır.  Nə dünyaya, nə də insanlara Norma Cin heç vaxt maraqlı olmadı. Dünya üçün ikonik məxluq Merlin Monro idi! 

Silviyanın yeganə “günahı” özündən ikinci qadını “yarada” bilməməsi idi.  Bəlkə də, “günah”ı onda deyil,  şeirdə axtarmalıyıq. O şeir ki, uğrunda ölən olmur,  əlində ölən olur.   İndiyədək hamıdan eşitdiyim/oxuduğum bu olub: “Silviya sevirdi!” Amma kimsə onun haqqında Maqdalenanın haqqında deyilənləri demədi: “O, günahsızdır! O, sevirdi!” Çünki Maqdalenanın sonrakı taleyi naməlumdur, Silviya isə göz görə-görə intihar edib. 

Mən Silviyanın əri Ted naminə intihar etdiyini qəbul etmirəm. Mən Silviyanın ən yaxın rəfiqəsinin hansı sözünün doğru olduğunu da bilmirəm. Hər halda, kimsə dəqiq bilmir ki, Silviya intihar edəndə Ted İspaniyada idi, yoxsa bir gün əvvəl Silviya ilə görüşməyə gəlmişdi?  Bircə onu bilirəm ki, Silviya özündən qadın “yarada” bilmədiyi kimi, “ana” da yarada bilmədi. Uşaqları onunçün şeir qədər toxunulmaz ola bilmədi. Silviya bircə dənə idi! Və nə kainat, nə də dünya qadına “bir” olmağı bağışlayır…

“Qadın başlanğıcı” haqqındakı ilk məqaləm yayımlananda dəyərli Ənvər Börüsoy  (ruhu şad olsun!) demişdi: “Sirri açırsan! Amma gözəl açırsan!” Nolar, bu da mənim “günahım” olsun… Mən özümü bağışlamağı öyrənmişəm ki, dünyayla sevgili olmağım Silviyadan uzun çəkib/çəkir…

Məncə, Silviya elə buna görə intihar etdi… Məncə,  Silviya özünü güzgü ilə eyniləşdirib “zalım deyiləm mən” deyəndə çox yaxşı tanıyırdı içindəki amansız qadın qürurunu.  Məncə, o amansız qürur qatili oldu Silviyanın…

Silviyanın intihar səbəbini qələmdaşlarımla müzakirə etməyə tələsməyim qənaətimin qeyri-qətiliyindən doğmurdu. Mən bu intiharı Silviyanın “Güzgü”sündəki “gölə əyilmək” kimi görürdüm. O göldə qələmdaşlarımın nə gördüyünü anlamaq istədim sadəcə…

 

Qulu Ağsəs (şair):

“O, elə əvvəldən depressiyadan əziyyət çəkib.  Ola bilər ki, çox xoşbəxt, ola da bilər ki, çox bədbəxt bir ailədə doğulub. Maraqlı olan həmdövrlərinin sonradan onun intiharı düşünmədiyi barədə qeyd etdikləridir. Yəni Silviya intihar etmək istəməyib. Amma intiharı həyata keçirib! Niyə?  Ən maraqlı məqam budur.

 İkinci maraqlı məqam odur ki, ölməzdən qabaq uşaqlarına süd və şirniyyat verib, sonra gedib başını sobaya soxub.  Bəzən adama elə gəlir ki, ana olan qadın daha heç vaxt zəif ola bilməz. Məsələn, mənim nəzərimdə, ana intihar edə bilməz. Şair də olsa, yazıçı da olsa, anadırsa, özü də körpə övladları varsa, intihar etməz. Uşaqları üçün özünü öldürər, amma özünü öldürüb uşaqlarını yiyəsiz buraxmaz. Bu məqamda onun müasirləri ilə razılaşıram: “O, intihar etmək istəməyib”. Sadəcə, ətrafındakıları qorxutmaq istəyib, o cümlədən, sevdiyi insanı. Amma nədənsə bu intihar baş tutub. 

Bir də, məndə tərəddüd yaradan odur ki, ölməzdən qabaq uşaqlarını yedirib. Uşaqlarını yedirən, onları ac qoymayan ana… Sonra ölməyə gedən… Ürək ağrıdan, tükürpədici məqamdır. Son anda o, analıq borcunu yerinə yetirib.

Özündən sonra əsərləri ilə yanaşı, sonsuz suallar qoyub gedib. Məncə, bütün yazıçılar, şairlər nə vaxtsa intihara cəhd edir. İstedadından asılı olmayaraq, ucdantutma hamısı… Bu onların az qismində alınıb. Silviya da o az qisim qələm adamlarındandır”.

 

Xanım Anela  (yazıçı):

“Silviya Platın intiharı, ümumiyyətlə, intihar mövzusu bir az qəliz məsələdir. Çünki heç kəs o an intihar edənin nə yaşadığını, hansı psixoloji hallar keçirdiyini bilə bilməz. Silviya Platın da şəxsi həyatı, psixoloji problemləri və yaradıcılığı arasındakı əlaqə bu qərarın arxasında duran səbəblər kimi izah edilə bilər.

Silviya Plat ciddi depressiyadan əziyyət çəkib, həyatının bir neçə dövründə psixoloji çətinliklərlə üzləşib və gənc yaşlarında bir neçə dəfə intihar cəhdləri də etmişdi. Platın 1963-cü ildə intihar etməsindən əvvəl yaşadığı şəxsi həyatında olan problemlər, o cümlədən əri Ted Hughes ilə olan problemli evliliyi də onun psixoloji vəziyyətinə təsir etmiş ola bilər. Platın şəxsi həyatı çətin və gərgin idi. O, tanınmış şair Ted Hughes ilə evli idi, lakin bu münasibət son dərəcə çətin keçirdi. Hughes-un Silviyaya qarşı xəyanəti və onların ayrılığı Platın emosional vəziyyətini daha da ağırlaşdırmışdı. Ayrılmaları və ailə münasibətlərindəki çətinliklər Platın psixoloji vəziyyətinə ciddi mənfi təsir göstərmişdi.

Platın yaradıcılığı onun daxilində baş verənləri, daxili dünyasını o qədər yaxşı əks etdirir ki… Şeirlərində tənhalıq, özünü dərk etmə və həyatın mənasızlığı kimi mövzulara toxunur. Məsələn, “Güzgü” şeiri, onun içindəki təlatümləri, daxili mübarizələri və zamanla olan qarşıdurmasını poetik şəkildə ortaya qoyur. Şeirdəki obrazlar (güzgü və göl) vasitəsilə Plat insanın daxili səyahətini, özünü axtarışını və öz kimliyi ilə qarşılaşmasını təsvir edir. Bu şeir Platın depressiya və özünü tanıma məsələlərinə necə dərindən bağlı olduğunu da nümayiş etdirir. Yaradıcılığında özünü ifadə edə bilsə də, bu onun üçün kifayət qədər çıxış yolu olmadı.

Plat çox istedadlı bir şair və yazıçı idi, lakin onun yaradıcılıq fəaliyyəti ilə bağlı da bir sıra çətinliklər yaşanırdı. Bəzən öz yaradıcılığına, yazılarına və uğurlarına qarşı şübhələri olurdu. O, bir çox yazar kimi, uğursuzluq qorxusu və təzyiq altında idi.

Təbii ki, tənhalıq hissi də öz rolunu oynayır, belə ki, Plat intihar etməzdən əvvəl iki uşaq anası olaraq tək yaşayırdı. O, təkbaşına uşaqlara baxır, yazıçılıq karyerasını davam etdirməyə çalışırdı, lakin bu yük onun üçün ağır idi. Qışın soyuq və qaranlıq dövründə, emosional və fiziki tənhalıq onun vəziyyətini daha da pisləşdirmişdi.

Bir dəfə onun “The Bell Jar” adlı avtobioqrafik romanı haqqında bir yazıya rast gəlmişdim. Orda onun ruh sağlamlığı ilə bağlı yaşadığı çətinliklərin aydın şəkildə təsvir olunduğu qeyd olunurdu. Silvia Platın intiharını şəxsi və ruhi çətinliklərin bir yerdə yığılmasının nəticəsi kimi qiymətləndirə bilərəm”.

 

Günay Səma Şirvan (şair):

 “Silviya Plat ingilisdilli ədəbiyyatda “etiraf poeziyası”nın əsasını qoymuş amerikan şair və yazarıdır. Həyatı çox keşməkeşlidir. Son sözü əvvəl demək olmasın, elə ölümünə səbəb də  yaşam tərzi, taleyi və ya talesizliyidir. 20-ci əsrin ən istedadlı gənc qadınının  tərcüməyi-halını bilən hər kəs razılaşar ki,  çətin uşaqlıq, avtoritetli valideynlər, sevgidə uğursuzluq, səhhət problemləri,  ömür payına düşən sonsuz sınaqlarlar axır-əvvəl onlarla baş edə bilməməsinə gətirib çıxarıb. Elektroşok terapiyalardan sonra özündə güc tapıb ədəbiyyatda inqilab edən Silviya hesab edirdi ki, onun ən böyük bədbəxtliyi qadın doğulması idi.  Plat  hələ 60 il əvvəl tabuya yaxın çox kəskin mövzular qaldırırdı: intihar, özünə nifrət, ölüm, dağılmış, funksional  olmayan ailədə anormal münasibətlər və s.  Silviya dövrünü qabaqlamış şairdi, buna görə də tənqidçilərin də dediyi kimi, “50-ci illər mühafizakarlığının qurbanı” oldu. Həmişə həyatda  öz yerini axtarmaq və total tənhalıq duyğusu Silviya Platın faciəli ömür hekayəsinin məğzidir. 

P.S. Ölümündən sonra psixiatr Ceyms Kaufman qadın şairlərdə “sinir pozuqluğunun depressiv əlamətləri” xəstəliyini “Silviya Plat sindromu” adlandırmışdır. Silviya Platı oxumaq lazımdır; sinir pozuqluğunun depressiv əlamətlərinə yoluxmadan”.

 

Şahanə Müşfiq (yazıçı, jurnalist):

“Silviyanın “Göbələklər” şeiri depressiyanın insanı necə ələ keçirməsindən bəhs edir. “Görən yox bizi, Bizi dayandıran, bizi aldadan…”-deyə yazır ha,   insanın ümidsizliyinin onu necə əsir etdiyini anladır. Bu misralarını oxuyanlar onun  xilas olmaq cəhdini anlamaqda gecikməzdilər, əgər şeirin sonunda “Səhərlə birgə Miras qalır dünya bizə-Ayağımız astanada…”-deməsəydi.  Hər kəsi, hətta ölümün özünü belə aldatdı Silviya Plat. Ölüm neçə dəfə əllərini uzatdı ona,  amma Silviya ölümü sevmədiyini söylədi. Halbuki,  yaradıcılığından da görürük, o, ölümün platonik aşiqi olub. Başqa sözlə, Silviya  illərlə ondan qaçdığını düşündüyü sevgiliyə-ölümə qovuşmağa tələsdi. 

Eşq bir dənədir, onu insan hansı istiqamətə istəsə, o yönə çevirər və “sonra” o yöndə davam edər.  Həmin seçim nöqtəsində yalnız iki səmt ağacı var: “Həyat” və “Ölüm”. Silviya eşqinin yönünü  ölümə çevirdi…”

 

 Pərvanə Məmmədova-Kəlağay:

 “Silviyanın intiharının arxasında Ted durur. O vaxt dəyərli şairimiz Fərqanə Mehdiyevanın bir müsahibəsini oxumuşdum.  Demişdi ki, “Şair qızları elə şair oğlanlar alsalar, yaxşıdır”.  Ümid idi bu sözlər. Fərqanə xanım ümid edirdi ki, şairlər bir-birini daha yaxşı anlayar. Amma burada bir məqam var: kişilik, yaxud qadınlıq şairliyin önünə keçirsə,  ümid edilən anlayışdan söhbət gedə bilməz axı!   Haqqında oxuduqca görürük ki, evliliklərində Tedin kişiliyi, Silviyanın isə şairliyi öndə imiş.  Bu toqquşmada qalib gələn şair olmadı, təəssüf ki…”

 

Bəsti Məmməd (şair):

“Silviyanın faciəsi “Ata” şeirində əks olunur, fikrimcə. Onun intiharının əsası alman atasının qəddarlığı ilə hələ uşaqlığında qoyulmuşdu.  Digər tərəfdən, bəlkə də, Silviya yanlış zamanda, yanlış yerdə doğulmuşdu.  Bəlkə də, Silviya Almaniyada doğulsaydı, alman atanın  davranışlarını “adi alman intizamı” saya bilərdi. Amma keçən əsrin Bostonunda  bir qıza qoyulacaq o qəti sərhədlərə, ondan tələb edilən “keçmişə sayğı”ya yer yox idi axı…  Ardınca da uşaqlar üçün əsərlər yazan Tedin  uşaqlığı travma ilə keçmiş bir qadından anlayış gözləməsi gəlir ki, bu da sosial münasibətlər baxımından uçuruma uzanan yol idi. Və o uçuruma Silviya tək düşdü…  Bizə qalan  qələminin düşüncələrindən “oğurlaya” bildikləri oldu”.

 

…Hə, Silviya, gördünmü, intiharın min yerə yozulur hələ də.

Hə, bütün dünya “atalar və oğullar” məsələsini düşünərkən, ondakı tələbləri, xəyal qırıqlıqlarını araşdırarkən sən bütün dünyaya hayqırdın: “Atalar və qızlar” da var!”

Bir gün bundan da yazaram, xatirənə ehtiramla…

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.10.2029)