Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

1904-cü il iyun ayının 10-da Bakı şəhərində anadan olmuşdur. Əslən Xızı torpağının Bəylik adlanan ərazisindən idi. Yaxşı bir nəsil kimi şəcərəsi indi də Xızıda ehtiramla yad edilir…

Bakıdakı rus-tatar məktəbini bitirdikdən sonra Məmməd Arif 1920–1930-cu illərdə I dərəcəli 5-ci sovet məktəbində (direktor S.S.Axundov) müəllim işləmişdi. Eyni zamanda o, Xalq Maarifi İnstitutunda təhsil almış və 1925-ci ildə bu institutu bitirmişdi. 1925–1930-cu illərdə Azərbaycan Dövlət Universitetinin "Şərq" fakültəsində oxumuş, Universiteti bitirdikdən sonra 1930–1931-ci illərdə Moskvada Sovet Şərq Xalqları Elmi-Tədqiqat İnstitutunun aspiranturasında təhsil almışdı.

Məmməd Arif 1932–1941-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunda baş müəllim, "Rus ədəbiyyatı" kafedrasının dosenti olmuşdu. Uzun illər Azərbaycan Dövlət Universitetində çalışmış, 1941–1950-ci illərdə burada "Rus ədəbiyyatı" kafedrasının müdiri olmuş, 1955-ci ildə professor elmi adına layiq görülmüşdü. Eyni zamanda o, 1930–1940-cı illərdə Azərbaycan Respublikası maarif nazirinin (komissarının) müavini vəzifəsini tutmuş, 1941–1947-ci illərdə "Vətən uğrunda" ("İnqilab və mədəniyyət", yəni indiki "Azərbaycan") jurnalının baş redaktoru işləmişdi.

1944-cü ildə "Azərbaycan sovet ədəbiyyatının inkişafı yolları" mövzusunda namizədlik, 1954-cü ildə isə "Cəfər Cabbarlının yaradıcılıq yolu" mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdi. Filologiya elmləri doktoru idi…

Gözləyirdik ki, iyunun 10-u bu böyük ədibin 120 illiyi ya AMEA və ya da ki, Elm və Təhsil Nazirliyi tərəfindən yüksək səviyyədə qeyd ediləcək. Amma həmin gün necə deyərlər, səssiz-səmirsiz keçdi. Ona olan ögey münasibəti görüb əndişələnməyə bilmirəm. Hələ də külliyyatı latın qrafikası ilə nəşr olunmayan alimlərdəndir…

Bir vaxtlar Şeyx Şamil haqqında əsər yazan Heydər Hüseynovu müdafiə etdiyinə görə, rusbaşlar hələ də ona qısqanclıqla yanaşırlar. Bəlkə də günahı “TAR”la bağlı yazıları olub, bilmirəm. Amma onu bilirəm ki, ona dəyər verməyə borcluyuq…

Məmməd Arif Dadaşzadınin bir vaxtlar yaşadığı binaya, dəfələrlə müraciət olunsa da hələ də barelyefi vurulmayıb. 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.06.2024)

Təqdim edir: Heyran Zöhrabova, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Daha ayrılığa dözə bilmirəm,

Vətəndən əlimi üzə bilmirəm, 

Yenə fədaiyə döndərin məni, 

Göndərin Vətənə, göndərin məni! 

Gedim, o ellərə verim borcumu, 

Düşmən bir də duysun sonsuz gücümü. 

Həyatda bu olmuş diləyım, yalnız, 

Çıxmayın ellərə bir də vəfasız, 

Tufana, küləyə döndərin məni,

Göndərin Vətənə, göndərin məni! 

Sinəmə ağır bir yükdür ayrılıq,

Belimi yay kimi bükdü ayrılıq.

Həyat gözlərimdə sönməzdən qabaq,

Sizdən bir diləyim olacaq, ancaq,

Tufana, küləyə döndərin məni,

Göndərin vətənə, göndərin məni! 

Mən günəşdən əvvəl qalxdım, oyandım. 

Səhərin eşqiylə alışıb, yandım, 

Fəqət, bilmədim ki, bu acı hicran, 

Bilmədim nə zaman girdi qapımdan. 

Yenə fədaiyə döndərin məni, 

Göndərin Vətənə, göndərin məni! 

Mən vüsal gəzirəm, qəlbimdə dağlar, 

Dağların özündə ləpirlərim var. 

Mən külüng vururam iyirmi il tamam, 

Mən yanan məşələm, yandıran odam, 

Sizsə bir küləyə döndərin məni, 

Göndərin Vətənə, göndərin məni! 

Bəsdir köhnə hava yazıb, çaldığım, 

Hər daşın dibində qonaq qaldığım

Mən bahar aparım, ölkəmə bahar, 

Mənim o yerlərdə öz dostlarım var, 

Tufana, küləyə döndərin məni, 

Göndərin Vətənə, göndərin məni! 

Aç, vüsal çiçəyim, aç, bir anlığa,

Son qoy ayrılığa, peşimanlığa. 

Vətən başdan-başa olsun laləzar,

Mənim dəyişməyən arzularım var, 

Tufana, küləyə döndərin məni, 

Göndərin Vətənə, göndərin məni!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.06.2024)

Ülviyyə Əbülfəzqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bu dəfə "Cümə günü Əbülfəzqızının 10 sualı ilə" rubrikasının qonağı Dünya Uyğur Yazarlar Birliyinin başqanı Abduşükür Qumtur bəydir. 

Qeyd edək ki, uyğur ədəbiyyatının təbliği sahəsində ölkəmizdə  bir çox önəmli işlər görülmüş, müxtəlif ədəbi layihələr gerçəkləşdirilmişdir. Uyğur şair və yazıçılarının əsərlərinin dilimizə tərcüməsi, nəşri, uyğur ədəbiyyatının tədqiqi, ümumilikdə uyğur türk kimliyi ilə bağlı məsələlərə həssas  münasibət bildirilməsi  bunun bariz örnəyidir. Son illərdə ölkəmizdə uyğur ədəbiyyatına dair görülən ciddi  işlərdən biri də böyük uyğur yazıçısı Əhmədcan Əşirinin "İdikut" romanının tərcüməsi və nəşridir. Uyğur tarixinin önəmli  səhifələrini aydınladan bu şedevr əsər Milli Məclisin Mədəniyyət Komitəsinin eksperti Əkbər Qoşalının layihə rəhbərliyi və baş redaktorluğu, şair-publisist Taleh Mansurun tərcüməsi, filologiya elmləri doktoru, dosent Təranə Turan Rəhimlinin ön sözü və redaktorluğu ilə 2020-ci ildə Azərbaycan oxucusuna çatdırıldı. Bütövlükdə türk dünyasında böyük əks-səda doğuran "İdikut" uyğur xalqına sevgi və rəğbəti də xeyli artırdı. "İdikut" romanından milli kimliyini, adət-ənənələrini, qəhrəman keçmişini daha yaxşı tanıdığımız bu böyük xalqın yazıçısı, Dünya Uyğur Yazarlar Birliyi başqanı Abduşükür bəyi sevgi və sayqıyla salamlayırıq.

-Dəyərli Abduşükür bəy, xoş gördük Sizi.  Azərbaycanda qonaq ikən rubrikamızda iştirak etdiyiniz üçün Sizə minnətdarıq. Görüş zamanı nitqinizdən günəş kimi parlaq zəkanızı, yüksək ziyalı şəxsiyyətinizi görüb tanıdıq. Müxtəlif dillərdə yazılmış kitabların orijinaldan adını oxumanız və mahiyyətinə yaxından bələd olmağınız diqqətimi çəkən məqamlardan oldu.

Sizə ünvanlayacağım suallar da nitqinizi- cavabınızı eşitmək üçün çox tələsir.

Beləliklə, keçək suallarımıza.

1) Yeni uyğur nəsrində öz üslubu ilə fərqlənən, eləcə də dramın inkişafında böyük əməyi olan Zunun Qədirin əsərlərinin  başlıca mövusu nədir?

-Zunun Qədir müasir uyğur ədəbiyyatının əsas nümayəndələrindən biridir.

Zunun Qədir qırx ildən artıq davam edən yaradıcılıq həyatında bir çox dram, hekayə, esse və başqa janrlarda yazsa da, onun əsas əsəri dram və hekayələr üzərində cəmləşmişdir. Zunun Qədirin hekayə və dramlarında güclü həyat duyumu var və uyğur əkinçilərinin faciəvi həyatı, onların özünəməxsus həyat tərzi, işə, sevgiyə, dinə və evliliyə baxışları, sadə və saf ruh dünyası real şəkildə təsvir olunub. Zunun Qədir öz əsərlərində uyğur milli kimliyini, milli ruhunu, milli fərdiliyini tam işıqlandırıb və əsərlərindəki detallar  uyğur həyatının reallığında baş verən hadisələrdir. "Günçem", "Gülnisə", "Düyün" kimi dramlar, "Kayb olunca", "Çinkiş", "Şübhə" kimi hekayələr Zunun Kadirin təmsili əsərlərdir və uyğur ədəbiyyatının ən önəmli əsərlərindəndir.

2) Çağdaş uyğur Ədəbiyyatının hazırki vəziyyəti Sizi qane edirmi?

-Əslində, uyğur ədəbiyyatı 1980-ci illərdən etibarən yeni bir dövrə qədəm qoyub. Bu yeni dövrdə uyğur ədəbiyyatı istər şeir, istər hekayə, istərsə də roman janrı baxımından yeni inkişaf dövründədir. Xüsusən də uyğur roman və hekayələrindəki yeni cərəyan, həqiqətən də sevindirici idi. “İz”, “Oyanan torpaqlar”, “Vətən”, “Bahadrınamə”, “Cəllad Henim”, “Könül dağı”, “Ana Qurd” kimi bəzi romanları uyğurların mənəvi dünyası üçün universal ilham mənbəyinə çevrilmişdir. Əfsus ki, 2017-ci ildə Çin hökuməti tərəfindən uyğur ədəbiyyatı və uyğur dili tamamilə qadağan edildikdən sonra hər şey dəyişdi. Kitablar, kitabxanalar ələ keçirildi, yandırıldı və məhv edildi. Uyğur yazıçı və şairlərini çin dilində əsərlər yazmağa məcbur etdilər və cəza evlərinə atdılar.

3)Zordun Sabirin çağdaş uyğur Ədəbiyyatının inkişafında hansı xidmətləri olmuşdur?

-Zordun Sabir uyğur ədəbiyyatının ən yenilikçi yazarlarından biridir və 1980-ci illərdən bəri uyğur ədəbiyyatındadır.

O, romanları və hekayələri ilə tanınır. Zordun Sabirin əsərlərinin dili sadə və yerli dilə yaxındır və onun əsərləri bütün uyğurlar tərəfindən sevilir. Uyğur xalqı arasında yazıçı Sordun Sabiri tanımayan, əsərlərini oxumayan, demək olar ki, yoxdur. Zordun Sabirin “Kərzdar”, “Eh uşaqlıq yol”, “Gülsaranı heç vaxt unutmayacağam” kimi əsərləri uyğurların qəlbində dərin yer tutan əsərlərdir. Xüsusən də yazıçının “Vətən” romanı müəllifin nüfuzunu daha da artırdı. Romanda 1945-ci ildə uyğur xalqının tarixi gerçəkliyi dəqiq işıqlandırılmışdır və roman uyğur tarixi romanlarının ən möhtəşəmlərindən biri hesab edilmişdir.

4)" Abdürrəhman Xan Qoca"  dastanından hansı məlumatları ala bilərik?

-“Əbdürrəhman xan Qoca” dastanı 1860-cı illərdə Xotanda Mançu hökmranlığına qarşı üsyandan bəhs edir. Əbdürrəhman xan Qoca Xotan üsyanının rəhbərlərindən biri olub və təxminən 1833-cü ildə Xotan mahalının Atçoi kəndində anadan olub. 1860-cı ildə Abdürrəhman xan Qocanın başçılığı ilə silahlı üsyan nəticəsində Xotanda Mancur hökuməti devrildi və yeni rejim quruldu. Bu rejim Xotan əhalisinin coşqulu dəstəyini aldı. 1863-cü ildə Mançu hökumətinin Kaşqar və Yekan əsgərləri birləşərək Xotan üzərinə hücuma keçdilər. Əbdürrəhman xan Qoca əsgərlərə başçılıq edərək yolda onlarla vuruşdu. Döyüşdə mancur əsgərləri məğlub olsalar da, Əbdürrəhman xan Qoca nökəri İsmayıl tərəfindən vəhşicəsinə öldürüldü. Meyit Xotana gətirilərək dualardan sonra dəfn edilib. Əbdürrəhman Xan Qocanın anası Ahun Ağça dəfn mərasimində oğlunun xatirəsinə poetik qoşmalar oxuyub. Bu qoşmalar xalq arasında yayılaraq get-gedə artaraq Əbdürrəhman xan Qocanın həyatından bəhs edən dolğun bir hekayəyə çevrilir. Bu əhvalat yüz illərdir xalq nağıllarında danışılır.

5) Kutluk Şevki haqqında bizə məlumat verərsinizmi?

-Müasir uyğur ədəbiyyatının öncüllərindən olan Kutluk Hacı Şevki 1876-cı ildə Kaşqarda anadan olub. O, gənclik illərində təhsil almaq üçün Misirə və Türkiyəyə gedib. Doğma şəhərinə qayıtdıqdan sonra maarif və nəşriyyatla məşğul olub, xalqı maarifləndirmək üçün qəzet və jurnallar nəşr etdirib. Onun bu hərəkəti o zaman çinli hərbçilərin xoşuna gəlmədiyi üçün onu həbs edib zindana saldılar. Tezliklə həbsxananı yandırdılar. Həbsxanada baş verən yanğında yananlar arasında uyğur xalqının ən ehtiraslı şairlərindən Kutluk Hacı Şevki və Memtili Tevfik bəy də var idi.

Mahmud Kaşqarinin "Türk Dilləri Divanı" və Yusuf Xas Hacıbin "Qutadqu bilik" əsəri haqqında uyğurlara ilk məlumat verən Kutluk Hacı Şevki olmuşdur və "Türk Dilləri Divanı"-nı uyğurcaya çevirməyə çalışmışdır.

Kutluk Hacı Şevkinin çoxlu poetik əsərləri var ki, onlardan ən məşhuru “Kaşqar” adlı qəzəlidir.

6) Uyğur sözünün bir çox mənası var.

Bəs Sizin üçün " Uyğur" kəlməsinin anlamı nə?

-Türk qaynaqlarına nəzər saldıqda Uyğur adı ilk dəfə Bilge Xaqan Yazısında, daha sonra isə "Türk Dilləri Divanı"-da qeyd edilmişdir. Çin mənbələrində uyğur adları "Kaoch'e, Yüanho, Wuhu, Wuho, Veiho, Huiho, Huihu" kimi xatırlanır. VIII əsr Orxon kitabələrində “uyğur” sözü tayfa adı kimi keçir. 13-cü əsrin ikinci dövründən 17-ci əsrə qədər uyğur adı ənənəvi olaraq "Wei-wu-er" kimi yazılır.

XVII əsrdən 20-ci əsrə qədər “Hui-bu”, “Hui-min” kimi ifadə edildiyi görünür. Kaşqarlı Mahmud “Uyğur” sözünün mənasını “öz yeməyini yeyən” kimi müəyyən edir. Ebuqazi Bahadır Xanın fikrincə isə bu söz “yapışmaq”, “təbii olmaq”, “birləşmək” mənasını ifadə edir. Yapon alimlərinin fikrincə, “Uyğur” adının mənası “yüksək” deməkdir. Uyğur alimləri “Uyğur” sözünün “birləşmək, bir araya gəlmək” mənasında olduğunu bildirirlər.

7) Abdulkadir Damolla qadınların təhsil alması barəsində gözəl fikirlər söyləmişdir. Onun fikirlərinə görə savadlı ana ilə savadsız ananın cəmiyyətə təsiri fərqlidir. Abduşükür bəy, qadının təhsil almasını istəməyənlərin niyyəti nədir?

-Bütün türk xalqlarının tarixinə nəzər saldıqda görərik ki, bütün türk xalqlarında qadının statusu həm ailədə, həm də cəmiyyətdə çox yüksəkdir. Türk xalqının mədəniyyət tarixində ilahiləşdirilmiş qadın siması olan “Umay Ana” türk xalqının qadına ən yüksək ehtiramını ifadə edən ən qədim əfsanələrindən biridir. Mahmud Kaşğarinin “Türk dilləri divanı” da “Umay” sözünün “ana” mənasında olduğunu izah edir. Türk xalqının ana adı "Umay Ana" ilə başlayan qadına hörmət ənənəsi türk xalqının mədəniyyət tarixinin bütün prosesinə nüfuz etmişdir. “Uğuznamə” dastanında belə bir cümlə var: “...bir gün sonra Ay Xaqanın gözü. Qədim dövrlərdə uyğurlar ayı, günəşi, səmanı vəsf edir, onlara tanrı kimi sitayiş edirdilər. Bu cümlədəki “Ay” sözü tanrı, “Xağan” sözü isə əl-Başi, sultan və s. deməkdir. Uyğurlar o dövrün mədəni ənənəsində ay ilahəsini təmsil edirdilər, uyğurlar  ictimai həyatda yüksək nüfuza malik idilər. Həyatda bir çox şeylər, hətta hərbi kampaniyalarda hücumlar və geri çəkilmələr də ayın çıxmasına, batmasına və ya tutulmasına uyğun olaraq həyata keçirilirdi. Günəşi və ayı tanrı kimi vəsf edən Hunların dövründə qadınların ailədə və cəmiyyətdə yüksək mövqe, hörmət və imtiyazları olub, ictimai məsələlərdə təsirləri artıb. 

Urhun Uyğur sülaləsi dövründə uyğur qadınları böyük hörmət və azadlıq əldə etməklə yanaşı, həm də onlar da cəmiyyətdə öz rollarını qazandılar. Onlar nəinki ailə daxilində öz səlahiyyətlərini həyata keçirir, həm də dövlət işlərinin idarə olunmasında, hərbi işlərin idarə olunmasında fəal iştirak edirdilər. Buna görə də ölkə əmirləri fərmanlar verməkdə davam edir və qadınların imzaları paylanırdı. Urhun Uyğurunda 5 şəhər var idi və onlardan ikisi “Xatunbalıq” adlanırdı. Uyğur Urhun Dövlətinin milli bayrağında eyni kişi və qadın başlar var; Bu, Urhun Uyğur Dövlətində qadın və kişilərin bərabər gücə malik olmasının simvolik əlamətidir.

Mahmut Kaşğari  “Türk Dillərinin Divanı” adlı əsərində Qara Xan dövründə qadınlar üçün işlədilən bəzi sözləri təfərrüatı ilə yazmış və padşah qadınlarını “Xatun” adlandırmış və onlara “Ağça”, “İnal”, “Türkan Xatun” adını vermişdir. ", "Qızıl Üzük". Qara Xan dövründə uyğur qadınları həm sarayda, yüksək vəzifə və rütbələr tutaraq yüksək imtiyaz və şərəflərə sahib idilər Cəmiyyət daxilində məlumdur ki, Qara xanların ticarət işlərini, maliyyə və xəzinəsini qadın vəzirlər idarə edirdilər.

1002-ci ildə Qara xanların xaqanı Yusif Qədir xan Xotan üzərinə yürüş etdikdən sonra Xotan əhlinin bildiyi və hörmət etdiyi bir qadını Xotan hakimi olaraq qoyub. Bu, Qara Xanlar dövründə uyğur qadınlarının idarəçilikdəki rolunu göstərən mühüm tarixi sənəddir.

Lakin 18-ci əsrdən başlayaraq uyğurlar mədəniyyət baxımından tənəzzülə uğramağa başladı, iqtisadiyyatı çökdü və dövlət suverenliyini itirdi. Bir qrup hiyləgər, ikiüzlü, saxta dərviş və sufi qadınların ailədə və cəmiyyətdə hüquqlarını məhdudlaşdıraraq əsarət altına almağa çalışırdılar. Lakin 20-ci əsrin əvvəllərində Əbdülqədir Damollam kimi bir sıra mütərəqqi ziyalılar gündəmə gələrək qadınları mədəniyyətdən, maarifdən, cəmiyyətdən uzaqlaşdıran bu qaranlıq dövrə son qoymağa çalışmışlar.

8) Avropa mədəniyyətinin uyğur Ədəbiyyatına hansı təsiri var?

-Uyğur ədəbiyyatı 1980-ci illərdən etibarən yeni dövrə qədəm qoyub və böyük irəliləyiş əldə edib. Coğrafiyamız Avropadan uzaq olsa da, ədəbiyyatda tez bir zamanda Avropaya yaxınlaşdıq. 1900-cü illərdən 1980-ci illərə qədər uyğur ədəbiyyatı tatar, özbək və digər türk xalqlarının güclü təsiri altında olmuşdur. Çinin müstəmləkə etdiyi bir xalq olsaq da, dil, ədəbiyyat, mədəniyyət baxımından bütün Türküstan coğrafiyasında türk xalqına yaxın olduğumuz üçün Çin ədəbiyyatından təsirlənmədik. 1980-ci illərdə ədəbiyyatda birbaşa Qərb ədəbiyyatına müraciət etmək imkanları var idi. Ona görə də demək olar ki, 80-ci illərdən sonra Qərb ədəbiyyatı uyğur ədəbiyyatına güclü təsir göstərdi, mən İsveçə gələndən sonra bilavasitə Qərb poeziyasının uyğur poeziyasına təsirini hiss etdim.

9)Sizin üçün Ədəbiyyat nədir?

-Şeir yazmağa 9-17 yaşlarım arasında başlamışam və o vaxtdan ömrümün 35 ilini ədəbiyyatla, yəni şeirlə keçirmişəm. Şeir bir növ məcburiyyət və vəzifədir ki, ondan əl çəkə bilmirəm. Eyni zamanda, şeir mənim varlığımdır, ortağımdır, dostumdur. İstəyirəm ki, insanlar bilsinlər ki, məni məndən yox, şeirlərimdən tanıyırlar. Ağrılarım şeirlərimdə əks olunub. Gecə doğulduğum üçün gecəni yaşadım. Şeirlərimi oxuyanlar mənim incə dərdimdən təsirlənir. Mənim dərdim əslində mənsub olduğum cəmiyyətin dərdidir. Şeir maarif axtaran hər bir insan üçün ümiddir. Buna görə də şeir yazıram.

10) Bizlərə bu an üçün hansı şeirlərinizi oxuyardınız?

-İki şeir oxuyaram. 

YARIM AY

Mən sənə ancaq paralanmış ayı verə bilərəm,

O, payız yarpaqları kimi kədərli görünür. 

Günəşin batmağı unutduğu bu gecələrdə könlümdə həsrət olub açılır.

Dolun ayın burada Vətəni yoxdur, o mənsiz darıxanda və mən də onsuz darıxanda İstanbul küçələrində tənhalıqdan aya çevrilən pişik kimi, 

ürəyimin miskin gün batımında qovrulur. 

Tam ay burada çıxmır, sadəcə şehə çevrilir və gün batımının isti  sinəsində qızılgül budaqlarına qonur. 

Gəl könlümü tut,

sənə para ayı verirəm.

Yarısı isə gəldiyi yerdə qalmışdır.

GECƏ

Gecənin saçım kimi qısa,

qəlbim kimi nurlu olmasını istərəm,

Aramızdakı məsafəni ömrümə bağlaram.

Əslində göz yaşım gözümdən damlayan damcı idi,

Paslanıram indi mən o damcının içində.

Amma gecə xəyalım kimi uzun,

röyalarım kimi qorxunc,

darlxmağım kimi sərhədsizdi.

Günəş mən gəldiyim uzun yolun qarşısında

gecənin bağrında sərxoşdu.

Saçıma ağ sancıldı,

Lakin dan yeri ağarmadı

Saçımın yarası qalmadı,

amma gecə əvvəlki kimi tünd qaranlıqdı.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.06.2024)

Rubrikanı aparır: Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Xalq şairi Ramiz Rövşənin sevgi şeirləri çoxdur, bəzisi dillər əzbəridir. Mənsə elə də məşhur olmayan, amma həqiqiətən də içdən gələn, səmimi bir sevgi şeirini təqdim edəcəyəm - “Sevdim səni”.

Yavaş-yavaş sevdim səni…

Hər gün bir az da sevdim.

Ən çox bu qış sevdim səni,

Qarda, ayazda sevdim.

Gör bir nə tez isinişdik,

Havalar soyuyanda.

Adamlar qalın geyinib,

Ağaclar soyunanda.

Qar altından baş qaldıran

Çiçəktək sevdim səni.

İstisinə qızındığım

Ocaqtək sevdim səni.

Hələ bu cür sevməmişdim

Ömrüm boyu heç kimi.

Səni sevdim qar üstündə

Yem axtaran quş kimi…

Qorxa-qorxa bu sübh çağı

Nə baxırsan göyə sən?

Deyirsən ki, günəş çıxıb,

Qar əriyir, deyəsən…

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.06.2024)

Şəmil Sadiq - tanınmış yazıçı, naşir, ictimai xadim. Bu amplualarda o tez-tez sizlərin qarşısında dayanır. Bu dəfə isə o, artıq təhsil texnoloqu, dosent kimi təhsilimzdən danışacaq. 

Yenə sertifikasiya, yenə söz-söhbət, yenə müəllimlərin rəğbətini qazanmaq üçün populist fikirlər...

Yazının başlığına çıxardığım sualı uzun illər təhsil naziri işləmiş hörmətli Misir Mərdanov verib. Açığı, bu gün hamını bu sual düşündürür. Bu müəllimləri işə kim, niyə və necə qəbul edib? 

Gəlin kimin necə və niyə qəbul etməsini bir kənara qoyaq, amma bu müəllimlər 10-15 ildir, necə işləyib, nə tədris edib? Niyə üzərlərində işləməyiblər, keçən dəfə sertifikasiya imtahanından kəsiləndən sonra niyə normal şəkildə hazırlaşmayıblar?

“Elm və Təhsil Nazirliyinin yaydığı məlumata görə, iyunun 8-də keçirilən təhsilverənlər üçün təkrar sertifikatlaşdırma imtahanında iştirak edən 7296 müəllimdən 3909-u test imtahanı mərhələsinin müvafiq keçid balını toplamayıb. 

Qeyd olunub ki, onlardan 3424 nəfəri ibtidai sinif, 485-i isə Azərbaycan dili və ədəbiyyat müəllimi olub”.

Nəzər alaq ki, bu müəllimlərə bir il güzəşt verilmişdi, çünki keçən il keçid balını keçməmişdilər.

Hörmətli Misir müəllimin sualına cavabla başlayaq. Bəli, yəqin ki, bu nəticə göstərənlərin əksəriyyəti məhz Misir müəllimin nazir olduğu dövrdə universiteti bitirib diplom alan və işə düzələnlərdir. Məhz o adamlardır ki, əri, qayınatası, atası tərəfindən müxtəlif yollarla məktəbə baş qatmaq, evdə qalıb darıxmamaq üçün işə düzəldilib. Düzdür, məhz o dövrdə hərə bir yolla işə düzəlirdi, istedadlılar da, istedadsızlar da. O istedadlılar öz üzərlərində işlədi, inkişaf etdilər, digərləri isə, elə doğrudan da, baş qatdı, vaxt keçirtdilər. Bunların birbaşa günahkarı keçmiş nazirdirmi, əlbəttə ki, yox. Amma və lakin dolayısı ilə və ya birbaşa səbəbkarlardan idi və bu danılmazdır. Məsələn, mən də Misir müəllimin dövründə universitet bitirən, məhz onun dövründə də işə düzələn müəllimlərdən idim. Mənə görə, mən uğurlu müəlliməm. Onda bunun da səbəbkarı Misir müəllimdir? Əlbəttə ki, yenə yox. Onu da nəzərə alaq ki, o dövrlər işə qəbulu nazirlik yox, yerli qurumlar, maarif müdirləri, məktəb direktorları icra edirdi.

Amma bu gün yaşadığımız bu problemin səbəbi, əlbəttə ki, təhsilimizin sistemsiz və hədəfsiz olmasıdır. “Karvan yolda düzələr”, – deyib baş alıb gedən təhsil sistemi. Məktəbi laboratoriyalara çevirən sistem. Bir türk aktyoru demişkən: “Təhsil sisteminin iki problemi var: “təhsil” və “sistem”. İkisi də problemdir”. Dünənki, bugünkü təhsilimiz də, sistemimiz də problemlidir. Müstəqillik qazanandan sonra keçən 33 ildə yığılıb qalan problemləri bir gündə həll etmək mümkün deyil. Və bu acını, ağrını yaşamaq məcburiyyətindəyik. Bu vəziyyətin günahkarı isə sözsüz ki, uzun illər əlində imkan olan təhsil idarə edənlərdir. Niyə universitetlərimiz bu gündədir, niyə o universitetləri o cür savadla bitirə biliblər, niyə o cür vəziyyətdə işə götürülüblər, niyə indiyə qədər də işləyiblər. Cəmiyyətin hər dəfə narazı olduğu təhsilin problemləri təməlindən başlamayıbmı? Əlbəttə ki, bu gün yaranan mənzərədə suallar yaranacaq, kimdir müqəssir? Bir onu bilirəm ki, mən deyiləm.

Düzdür, 3909 nəfərin bu ağır zamanda işsiz qalması insan olaraq adamı ağrıdır. Heç bir halda ürəkaçan mənzərə deyil. Amma 3909 nəfər müəllimi ən az 20 nəfər şagirdə vursaq, 78180 edir ki, bu da gələcəyin 78000 ailəsinin savadsız olması deməkdir. Düşünürəm ki, bir təhsil mütəxəssisi olaraq bu prosesdə nazirliyin bu addımını sadəcə dəstəkləmək və çıxış yolları göstərmək lazımdır. Çünki yaranı daşımaq olmaz, ya sağaldacaqsan, sağalda bilmirsənsə də, kəsib atacaqsan. Bu fikrim də ağırdır, bilirəm, amma məcaz kimi başa düşək.

Suallar necə imiş, imtahan hansı şəraitdə aparılıb, kim edib o imtahanı?

Suallara baxdım, bununla bağlı fikrimi aşağıda qeyd edəcəyəm. Bir neçə dəfə də sertifikasiya imtahanlarına müşahidəçi kimi dəvət olunmuşam. Şəraitdə hər hansı bir problem olduğunu görmürəm. Amma kimin o imtahanı etməsi, sualları hansı prinsiplərə əsasən hazırlaması məni də maraqlandırır. Gələk sualın birinci hissəsinə. Mətnə yerləşdirəcəyim bir sualla, linkdən isə bütün suallarla tanış ola bilərsiniz. Mənə görə, o suallara cavab verməyən müəllimi heç bir halda müəllim kimi məktəbə buraxmaq olmaz. Çünki sualların hamısının cavabı 3 – 4-cü sinif dərsliklərində var; orta və asan səviyyəlidir. Halbuki müəllimə bu cür sual verməzlər. O, universitet bitirmiş mütəxəssisdir, 7-8 yaşlı uşaq yox. Ortabab bir sinfə bu sualları yazdırmaqla durumun nə qədər faciəvi olduğunu görmüş olarıq. Düzdür, tez-tez qınaq obyektinə çevrilən müəllim bu sualların paylaşılmasını, təbliğ edilməsini özünə sığışdırmır, çünki “niyə həmişə biz?” – sualı onu narahat edir. “Məgər cəmiyyətin başqa problemi yoxdur ki, hər dəfə müəllim şişə taxılıb qızardılır?” – deyə etiraz edir, bəlkə də, haqlıdır. Amma Elm və Təhsil Nazirliyi də haqlıdır ki, suallara baxmayan və sadəcə populist çıxışlarla haqsız tənqid edildiyini gördüyü üçün sualları cəmiyyətə açıqlayıb; hətta statistikası ilə birgə. Məncə, bunda da problem yoxdur, bir növ şəffaflıqdır və təşəkkür düşür.

İbtidai sinif Azərbaycan dili fənnindən bir sualı sizinlə bölüşürəm:

1. Hansı sözdə incə sait uzun tələffüz olunur?

Yanlış cavablandırma və ya boş qoyma: 51 % – 1868 nəfər

A) məktəbli

B) gündəlik

C) maraqlı

D) xüsusi

E) ecazkar

Bu sualdan da görünür ki, imtahan verənlərin 51 faizi suala düzgün cavab verməyib. Mən cavabı yazmıram, yazını oxuyanlar tapsın, özünü yoxlasın, bu suala cavab verə bilməyən şəxsin müəllim işləməsini isə özü dəyərləndirsin. Sualları bir-bir izah etmək fikrində deyiləm, amma suallar yetərincə sadədir ki, bunu da neçə illər müəllim işləmiş şəxsin yaza bilməsi mümkün idi. Azərbaycan dilində vəziyyət belədirsə, siz riyaziyyatın halına düşünün...

Suallarla tanış olmaq istəyənlər üçün linki də paylaşıram: 

Ibtidai-sinif-08.06.2024_Azərbaycan_dili.pdf

Amma mən burda sualları hazırlayan qurumun və ya şəxslərin işini heç bir halda yüksək qiymətləndirə bilmərəm. Ona görə yox ki suallar asandır, ona görə ki suallar heç bir halda günün şərtlərinə cavab vermir və müasir standartlara uyğun deyil. Sualların, demək olar ki, 99 %-i dil bilgisi, nəzəriyyə üzərində qurulub. Elm və Təhsil Nazirliyinin “Müəllimlərin işə qəbulu müsabiqəsinin qiymətləndirmə çərçivəsi” sənədində qoyduğu tələblər gözlənilməyib. Belə ki, həmin sənəddə qeyd edilir ki, sual bölgüsü aşağıdakı kimi olmalıdır: oxu 8, yazı 2, dil qaydaları 10. Hanı bizim on ildən çox danışdığımız təfəkkür məktəbi, hanı bizim çevik zəkalı uşaqlar yetişdirmək arzumuz, hanı bizim vətəndaş yetişdirmək sevdamız? Sait və samiti, isim və sifəti əzbərləməklə insan yetişdirmək olarmı? Qətiyyən yox. Hanı müəllimlərə verilən təlimlərə yönəlik suallar? Bilirəm, kimsə deyəcək ki, tapşırıqlar mətnlər üzərində və ya məntiqi verilsə idi, nəticə daha da bərbad olardı. O işin bu işə heç bir dəxli yoxdur. Axı Azərbaycan dilinin 4 məzmun xətti var: oxuyub-anlama, dinləyib-anlama, yazı qaydaları və dil qaydaları. Bu vacib məzmun xətlərindən ilk ikisi harda qaldı? Niyə onları ölçən suallar tərtib edilməyib?

Bu sualların tərtib edilməsi onu göstərir ki, bu işi həyata keçirən qurum heç elm və təhsil nazirinin mətbuata etdiyi çıxışları belə dinləmir, fikirləri ilə belə tanış deyil. Axı əlimizdə olan dərsliklər və onların metodik vəsaitləri bunu tələb etmir. Biz müəllimə deyirik, sinifdə başqa şey keç, mən sənə başqa suallar verəcəm. O zaman müəllim niyə özü hazırlaşdığı istiqamətdə dərs keçməsin ki? Bu suallar sanki onu ifadə edir ki, biz dilçi yetişdirmək istəyirik, adam yox. Bütün suallar dilçilik üzərində qurulub və ən yaxşı halda müəllimin dil qaydalarını yoxlaya bilər. PISA-da uzun illərdir, sonuncu yerdə olmağımızın səbəbi bu deyilmi? Çox təəssüf edirəm ki, dərslik siyasətinə cavab verməyən dil qaydalarına aid suallar üzərində aparılıb sertifikasiya. 25 sualdan cəmi iki sual Elm və Təhsil Nazirliyinin apardığı siyasətə uyğundur. Çıxışlarından birində Emin müəllim demişdi ki, əksəriyyət oxuyub-anlamağı bacarmır. Əmin olun ki, bu suallara cavab verən müəllimlər də oxuyub-anlama bilməyən əzbərçi nəsil yetişdirəcək.

Kurikulum layihəsi on beş ildir ki, həyata keçirilir və təfəkküryönümlü məktəbə keçirik deyə-deyə dilimizdə tük bitdi. Təfəkküryönümlü məktəbə keçiddə isə müəllimin də təfəkküryönümlü olması və dərslərə də praktik yanaşması vacib amillərdən biridir.

Çox təəssüf edirəm ki, məhz nazirin kütləyə qarşı cəsarətli duruş göstərib nələrisə dəyişmək istəyinə yenə yerlərdəki kadrlar “oxuyub-anlama” bacarığı nümayiş etdirmir.

Belə ki, mənə görə, sertifikasiya təhsilin vazkeçilməzlərindən biridir, hətta olmazsa olmazıdır. Niyə? Çünki sertifikasiya həm təhsilin keyfiyyətini ölçür, həm müəllimlərin öz üzərində işləməsini təşviq edir, həm də ki müəllimlərin haqqı olan maaşlara təsir edən məsələlərdən biridir. Bu baxımdan, Elm və Təhsil Nazirliyinin neçə illərdir, həyata keçirdiyi sertifikasiya prosesini alqışlayıram. Ona da ümid edirəm ki, yaxın illərdə biz sertifikasiyada yeni mərhələyə keçid edəcəyik, müəllimin yalnız bilik yox, pedaqoji, metodoloji və yaradıcı bacarıqlarını, psixoloji durumunu, məktəbdəki performansını da qiymətləndirmənin tərkib hissəsinə daxil edib daha obyektiv dəyərləndirmə aparacağıq.

Sertifikasiya imtahanının ilkin mərhələsində aparılan müşahidələrdən çıxan nəticə belədir ki, imtahanqabağı və sonrası aparılan qaralama kompaniyası iflasa məhkumdur. İmtahandan yüksək bal toplayanların özünəinamı, digərlərinin də hazırlaşma mərhələsində əldə etdikləri bilik və bacarıqlardan yaranan öyrənmə həvəsi əsassız giley-güzarı kölgədə qoyacaq. Digər tərəfdən öz bacarığına inanan müəllim daim öz üzərində işləməklə inkişafını, əməyinin daha yüksək əməkhaqqı ilə dəyərləndirilməsini təmin edəcək. Bu isə müəllimin əməyini stimullaşdırmaqla yanaşı digər təhsilverənlər üçün nümunə olmaqla təhsilin keyfiyyətinin yüksəlməsini təmin edəcək. Düşünürəm ki, imtahan nəticəsində yaranan müəllim özünəgüvəni gələcəyin azad və müstəqil müəllimini formalaşdırır. Azad düşüncəli müəllimin yetişdirdiyi vətəndaş da azad olacaq. Bu baxımdan sertifikasiya imtahanı haqqında qərar hədəfə köklənmiş, uzun proses tələb edən bir qərardır. Lakin fikirləşirəm ki, bu imtahan sadəcə biliyin ölçülməsi ilə kifayətlənməli deyil, daha genişmiqyaslı olmalıdır. Çünki bu günün müəllimi sadəcə biliklə sinifdə lider ola bilməz. Digər tərəfdən müəllimlik üçün bilikdən daha vacib dəyərlər var: nitq, ünsiyyət bacarığı, davranış, psixoloji durum, emosional zəka və s.

 Bəzən faktoloji biliyi üst səviyyədə olmayan müəllimlər olur ki, o həm sevilir, həm də ciddi hörmət sahibidir. Onun digər bacarıqları biliyinin tam olmamasını əvəzləyə bilir. Çünki orta məktəbin vəzifəsi təkcə universitetlərə tələbə yetişdirmək deyil. Bu bütün təhsil sənədlərində ifadə edilir. Bu zaman müəllimin dəyərləndirilməsi də sadəcə elmi biliklərlə yox, digər sahələrlə də aparılmalıdır. Çünki bu gün cəmiyyətə bilikli, eyni zamanda vicdanlı, ədalətli, mərhəmətli, çevik zəkalı, tərbiyəli insanların yetişdirilməsi daha çox vacibdir. Buna görə də sertifikasiya imtahanlarının keçirilməsi üçün uzun müddətdir ki, üzərində işlədiyim və Hədəf Konseptinin tərkib hissəsi olduğu üçün artıq sınaqdan çıxardığımız bir sistemi təklif edirəm. Biz bu sistemin adını PKPD – Pedaqoji Kadrların Performans Dəyərləndirilməsi qoymuşuq. Bu sistem düzgün işlədilərsə, bir müəllimin bütün tərəflərini dəyərləndirmək və haqqı olanı vermək imkanına sahib olarıq.

Pedaqoji heyətin dəyərləndirilməsi aşağıdakı meyarlar üzrə ümumi 100 ballıq şkala ilə qiymətləndirilir. Bura aiddir:

Pedaqoji işçinin

- balabilgə dəyərləndirilməsi – 30 bal;

- özünüqiymətləndirmə – 10 bal;

- rəhbərlik qiymətləndirməsi – 10 bal;

- müəllimin peşəkar inkişaf portfoliosu – 50 bal.

Bununla bağlı təklifimlə ətraflı tanış olmaq istəyənlər “Azərbaycan müəllimi” qəzetindəki

 (https://muallim.edu.az/news.php?id=25898) 

yazımı oxuya bilərlər.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.06.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı ADU-nun baş müəllimi Nigar Haqverdiyevanın sevilən şair Qulu Ağsəs yaradıcılığından bəhs edən “Adı yurdu ilə eyni rəngə çalan Şair…” məqaləsini təqdim edir.

Adı yurdu ilə eyni rəngdə olan Şair, bəli, bu belədir, adının rəngi də yurdunun rəngindədir, özü də bilmədən, ya da bilərəkdən bilmirəm, amma rəssamlıq sevdasından da ola bilər, şairlik dünyasından da… nə fərqi ki, hər ikisini birləşdirən bir ruh, duyum, anlamdan gəlir bəlkə də… necə oxşayırlar, necə tamamlayırlar bir-birilərini- Ağdam və Ağsəs… nədənsə, ilk dəfədir ki, yurduna çevrilmiş İnsan gördüm onu oxuyarkən, müsahibələrini dinlərkən…

Yuxarı başına keçən kafirə
yuxarıdan aşağı baxan,
Allahdan da çəkinməyən,
bircə əsarətdən qorxan!
Ağ alınlı qızılı atların vətəni,
seyid cəddinə içilən andların vətəni!
Sən dar gündə
Şuşaya arxa,
Xocalıya ümid oldun.
Son nəfəsəcən döyüşdün,
son nəfərəcən şəhid oldun...
Ağam şəhərim!

Əgər bir müəllifi oxuyarkən istər-istəməz onun haqqında oz-özünlə danışmağa başlaylırsansa, özün də hiss etmədən əlin qələmə doğru gedirsə, demək ki, əsl ƏDƏBİ adama rast gəlmisən…indi yazan çoxdu, kitab da çoxdu, amma lazım olan, əsl söz, fikir, ruh aləmi, mənəvi dünya, bəşəri hisslər, pak duyum, təmiz ağrı, vicdan siziltisi, gizli, qapalı daxili mənin zahiri mənlə aşkar, heyrətamiz vəhdəti, sözün ucuz məqama çevirildiyi bir bəsit aləmdən sözün ədiblər dəyərinə, əksinə, Tanrının ilkinə, imzasına belə hörmətsiz yanaşıldığı bir dönəmdə öz kamil məqamına qaldırıldığı bir ağ səsə, ağ sözə rast gəlirsən…

Uzun zaman rastıma çıxan “yazı”lardan çox bayağı qeydlər olan söz yiğınağından sonra təsadüfən onun haqqında yazıya, paylaşıma rast gəldim və bu rastlaşma gözəl bir təsadüfə bağlandı və bu gözəl tədadüf aydın bir yola çıxartdı və bu aydın yol özü demiş “ən böyük yüksəklik olan Ruh yüksəkliyinə” qaldırdı və bu Ruh yüksəkliyi sözün əsl mənasında Ağ Səsə apardı, apardı və apardı... Ağ Səs varsa demək ki, hələ dünyadan əlimiz üzülməyəcək ümid var, işıq var, ağ səs var....

Hansı şerlərinizi deyim ki, Qulu Müəllim, bir deyil, iki deyil, hamısında o ağ səs duyulur: “Müharibə əlili”, “İşdi-qəzadı səndən əvvəl ölsəm...”, “Hərdən anamdan xəlvət...”, “Dağa bax, sən allah...”, “Sağ-salamat ölsəydim...”, “Nə olar, bir səhər durub görəsən...”, “Rum rəqəmiylə onuncu...”, “Ağaclar hamısı kürəkən, qayın”, “Bəlkə də bu qanundu...”, “Görsən ki, qaranlıq çökür aləmə...”, “Nöqtələr”, “Ömrümdən neçə gün qalıb, neçə saat, İlahi?”, “Görsən üşüyürsən...”, “Tövbə, görünməyib fəlakət belə...” və s.,və s...

Bu sözləri hər yerdə daim məhşur Albinoni haqda deyərdim, “Adagio” əsərinə görə, ilk dəfə Ağsəs haqda da deyə bilərəm ki, bir insanda nə qədər böyük ürək, nə qədər böyük işıq olar, bir şair nə qədər dərinduyumlu olar, bir insan nə qədər özü olar- insan olar ...

Onun yazılarından, fikirlərindən keçmiş Kişilərin avazı gəlir, Azərbaycan kişisinin məni görünür... ancaq günümüzlə səsləşən avazdır bu... Qulu Ağsəsin Ağdam şeri, Şuşa şeri və ya digər şerləri ilə tanış olarkən bu aydın sezilir. Şairin dərdi, ağrı-acısı, yaşadıqları, gördükləri, sarsıntıları onu nə qədər incitsə də, rahatlığına qənim kəsilsə də, o, bunu mərdanə qarşılayir, qürurunda gizlədir, necə deyərlər ağayana yanaşır, onun şerlərinə ağ səs salan fikirləri artıq fərdiliyi aşaraq bəşəri xarakter alır.

Hər gözünü sıxanda şəhid anası
əri dişini sıxar:
"Olmadı,
bu ki olmadı!".
...Dörd şəhid atasının
dişlərini saydım
otuz iki olmadı...

Qulu Ağsəs şerlərində məkan və zaman vəhdəti, keçmiş və indi anlamı, ruh və yaddaş birliyi ilə qəribə, qeyri-adi sintez təşkil edir. Buna misal olaraq onun işğal vaxtı və işğaldan azad olunandan sonra Şuşaya həsr etdiyi ikili yanaşmada yazdığı hər iki şerində aydın görmək olar. Özü fərqində olsa da, olmasa da, o, dünənin adamıdır amma bü gündə yaşayan, əksini də demək olar, bu günün adamıdır, keçmişi özüylə daşıyan...əslində bilirik ki, insan bütövlükdə keçmişlə indinin vəhdətindən ibarətdir...bax elə, bu vəhdət Ağsəs dünyasından qırmızı xətlə keçir...

Xoş gördük,
əyil qulağına söz deyim, Şuşam:
nə vaxtdı,
yad səslərdən yağır qulağına...
mən pambıq götürüm,
sənsə çöp götür,
enək İsa bulağına –
təmizləyək nisgilin,
28 bəlaya gəlmiş ilin!
...Bir də xoş gördük,
əyil qulağına söz deyim, Şuşam:
da-rıx-mı-şam!..

O bir söz sahibi olsa da inanclı bir şairdir həm də, ancaq, sözə inanclı biri... “Mən sözə inanıram. Əgər bu dünya və o biri dünya deyilirsə, o biri dünya da var.” Q.A.

Qulu Müəllim şerlərindəki ağ səsi ilə dünyadan böyük olan az ədiblərdəndir. Şerlərində insanı oxuyur, yurdunu arayır, əslində o yurdda özünü arayır, tapmağa çalışır... sanki yol gedən, özünü axtaran Qoca Müdrikdir...Həm şerlərində, həm də müsahibələrində dediyi hər fikri bir kəlamdır, hər kəlməsi bir yanğıdir, bir səsdir.

Görsən üşüyürsən yandır özünü!

Yazın Qulu müəllim, yazın ki, üşüyəndə yana bilək!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.06.2024)