Zahirə Cabbar, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

 

Qədim zamanlarda uca və əzəmətli dağların, buz kimi bulaqların əhatəsində saf havalı, füsunkar təbiətli qəhrəman yurd yeri vardı. Bu yurdun sakinləri gur sulu çaylar, diş göynədən buz kimi bulaqları ilə məşhur olan yaşıl donlu təbiət qoynunda firavan yaşayırdılar. Yaylaqlarında obalar quran, məskənlər salan insanların sayı getdikcə artır, yurd yerlərini  gülüstana çevirirdilər. Tanrı öz qələmi ilə burada möcüzə yaratmışdı. Bir tərəfdə əzəmətli dağlar, axar sular, digər tərəfdə sıx ağacları ilə zəngin meşə. Günlərini hədər keçirməyən zəhmət adamları yorğunluq bilmədən bütün günü torpaqda işləyirdilər. Təbiətlə təmasda olan bu insanlar elə təbiətin bəxş etdiyi bütün sərvətləri dəyərləndirir, faydalarını öyrənirdilər. Baldırğan, çaşır, min bir dərdə dərman çobanyastığı, kəklikotu, böyrəkotu, qantəpər, yarpız dəmləməsinin əvəzi tapılmazdı. İnsanlar dağlardan dərdlərin dərmanı olan bitkiləri toplayır, qurudur, qış uzunu işlədərdilər.

Ramazan bəylərin mal-qara sürüsünə çobanlıq edərdi. Dağlarda otlayan mal qaranı gözdən qoymaz, əlindəki çomaqla yerə vurub səs salar, qurd-quşu hürküdərdi. Onun sadiq atı sanki adam kimi dil bilirdi. Hansı tərəfə gedərdisə, Ramazan da sürünü o tərəfə haylayardı. Bir gün sürünü uca bir dağın ətəyinə tərəf qovanda çomağı daşa dəyib sındı. Özünə yeni bir çomaq düzəltmək istədi, bir möhkəm budaq tapıb cibindən bıçağı çıxartdı. Baxdı ki, bıçağı kütləşib. Atını bir ağaca bağlayıb bıçağını itiləmək üçün bülöv daşı axtarmağa başladı. Çox gəzdi, ipək kimi çəmənliklərlə dolaşdı. Dağlarda bitən yemlik, turşəng, qanqaldan yedi, nəhayət, çox axtarışdan sonra səpələnmiş bülöv daşları görüb sevindi, özünə lazım olan daşlardan irilərini seçib torbaya yığdı, çiyninə aşırıb çaya doğru getdi. Atını bağladığı ağaca yaxınlaşdı. At yox idi. Ramazan atın axtarışı ilə xeyli müddət gəzdi, yoruldu, arabir bir az dincini alıb yenə də sevimli atını tapmaq ümidi ilə yurd yerindən xeyli uşaqlaşdı. O, tamamilə tanış olmayan, amma bərəkətli, qeyri-adi mənzərəli, cənnət kimi bir yerə gəlib çıxdı. Meşə ilə örtülmüş vadi, təmiz, dupduru bulaq suyu ilə çayı kəsirdi. Gölün ətrafı boyu sahildə yamyaşıl, yumşaq, şirəli, qalın otlar vardı. Sakitliyi ancaq quşların ciggiltisi və çayın səsi pozurdu. Çəmənliyin rəngarəng çiçəkləri sanki təbiətin toxuduğu bir xalı idi.  Birdən at kişnərtisi eşitdi. Ramazan min at səsindən öz atının səsini tanıyırdı. Köhlən atı güllə kimi sıldırım daşlığı enib, quş kimi uçub onun qarşısında dayandı. Ramazan atını tapdığına sevindi, başını, üzünü, yalını, belini, sağrısını tumarladı. Sonra sevinc içərisində öz-özünə dedi: -“ Bu yerləri Tanrı xoş saatlarında yaradıb. Mən kəndə gedib camaatı bura gətirəcəyəm”- sonra gölə baxıb - “Göyçək - deyib sevinclə qışqırdı. Ramazan öz obasından olan insanları bura gətirdi. Onlar da bu gölün “Göyçək” olması ilə razılaşdılar və burada köç saldılar, məskunlaşdılar. Dağın başından baxanda bu mahal ortasına ayna salınmış güllü bir nəlbəkini xatırladırdı.

Yurd salan insanlar əkinçilik, maldarlıq, bağçılıq, xalçaçılıq, arıçılıq, balıqçılıqla məşğul olmağa başladılar.  Göyçə mahalı az keçmədi ki, el şairlərinin vətəni oldu. Bu mahalda yaşayıb-yaratmış insanlar qopuzla, sazla şöhrət qazandılar.  Onlar şad günlərdə, qəmli anlarda sinələrinə qopuzu dirəyib ürək çırpıntılarını, daxili sızıltılarını ifadə etdilər. Alaçıqlarda yanan lampalar, çöldə isə ay işığı onların həyat yollarını işıqlandırdı.

Bir gün Ramazan qopuz əlində, dağ döşündə ürəyindən gələn səslə oxuyub, ağı deyirdi. Öz bəxtindən, subaylığın daşını hələ də atmadığından şikayətlənirdi. Nəhayət, yorulub əlində qopuz yatdı. Yuxuda nurani bir qoca ona belə dedi:- “Bu göldə üzən yaşıl başlı bir ördək sənin qismətindir. Apar onu evinə. Hər gün səhərlər gətir bu göldə üzsün, axşam yenə qaytar. Beləcə düz yeddi il tamamında o dönüb qız olacaq.”

Ramazan yuxudan ayıldı. Göldə həqiqətən də yaşılbaş bir ördək üzürdü. Yaxınlaşıb ördəyi tutdu, ördək ona tabe olurmuş kimi çırpınmadı. Beləcə Ramazan hər gün ördəyi səhərlər gölə aparar, axşamlar isə evinə qaytarardı. İllər keçdi, bir gün Ramazan artıq öz bəxtindən küsən aşiq kimi gölün yanındakı təpədə əlində ördək Tanrıya üz tutub dedi: “Artıq mən yoruldum, belə bir imtahana dözə bilmirəm! İstəmirəm belə bəxti. Qoy elə subay qalım!” Elə həmin anda ördək gözəl bir qıza döndü, mələk kimi qanadlandı və - “Sənə qovuşmağıma cəmi üç gün qalmışdı, sən dözə bilmədin, indi səni həmişəlik tərk edirəm”- deyib uçub uzaqlaşdı, qayaların yarıqlarına çəkilib dumana döndü, gözdən itdi. Ramazan bu mənzərədən xeyli sarsıldı, təpənin başındaca oturub hönkür-hönkür ağladı. Həmin yerdə onun göz yaşlarının sakit axan şəlaləsi peyda oldu. Ramazan kor-peşman evinə qayıtdı. Yolda qanadlı mələyin səsin eşitdi: “Yolunla düz get, arxaya baxma, sənin göz yaşlarından yaranan şəlalə öz təmiz sularını obada yaşayan insanlara gətirər”. Amma Ramazan dözməyib arxadan səsi gələn yaşılbaş sonasına son dəfə baxmaq istədi. Və həmin anda şəlalə itdi, suları kəndə gəlib çatmadı.

Bu təpə oğuz türklərinin daş yaddaşına əbədi yazıldı. Göyçə mahalının insanları Ramazanın göz yaşı tökdüyü yeri Ağlağan təpəsi adlandırdılar.

 

Göyçə mahalı cənubdan – Ağlağan təpəsi, Dəlik, Çənlibel dağları, Səlimgədiyi, şimalda isə Murğuz, Şahdağ silsiləsi ilə əhatə olunmuşdur. 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(05.07.2024)

Sərtyel, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

1.

Balaca Səlma qapını açanda qapıda iricüssəli bir gənci gördü.

Gənc soruşdu:

-Balaca, bacın evdə?

Səlma arxaya qanrılıb qışqırdı:

-Sona, sənin boz üzlü not dəftərinin 22-ci və 28-ci, göy üzlü not dəftərinin isə 19, 24, 36 və 39-cu səhifələrində olan tip səni soruşur.

 

2.

-Ay arvad, bəsdir də hər şeyi şəxsiləşdirdin. Bizim nəyimiz varsa hər ikimizindir. Ev bizimdir, bağ bizimdir, maşın bizimdir. Eşitdin?

-…

-Axı mənə qulaq asmayıb o şkafda nə axtarırsan?

-Bizim büstqalterimizi.

 

3.

Döyüşdə qalib gəlmək üçün ən azı döyüşdə iştirak etməlisən, ay adam!

 

4.

Öz kasıbçılığı ilə qürrələnən çox adam gördüm, amma varlı olmasından utanan adam görmədim. 

 

5.

Vallah nazirlikdə hamı ağıllı görünsün deyə eynək taxır, qara kürü yeyən binəvaların içində bircə gözü zəif adam yoxdur. 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(05.07.2024)

Ramilə Əliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

 

Brilyant Atəş - bu ad mənim üçün çox doğma, çox əziz bir insanın varlığını ifadə edir. Brilyant Atəş mənim üçün adının, sözünün, əməlinin haqqını verən dəyərli bir söz adamıdır. 

 

Onunla tanışlığımız 3 il öncə bir vatsap qrupu vasitəsilə oldu. Sonralar qrupumuz öz ətrafına bir çox dəyərli söz adamlarını toplayaraq "Nur ocağı "ədəbi-bədii məclisi kimi fəaliyyət göstərməyə başladı. Və beləliklə bizim Brilyant müəllimə ilə sıx dostluq və səmimiyyətimizin əsası qoyuldu. 

Onu qeyd etməliyəm ki, Brilyant Atəş illərin zəhmətini çiyinlərində daşıyan fədakar bir ana, ailə başçısı, ziyalı bir Azərbaycan xanımı, zəhmətkeş bir pedaqoqdur. İllərini, ömrünün ən enerjili vaxtlarını  ailəsinə, övladlarına, təhsil verdiyi yüzlərlə şagirdlərinə həsr etmiş bu xanım uzun illər yaradıcılıqdan uzaq qalmış, bir növ öz yaradıcı dünyasını arxa planda saxlamışdır.  "Nur ocağı" ədəbi-bədii məclisində fəaliyyəti onun yaradıcılıq imkanlarının aşkara çıxıb geniş oxucu kütləsinə əlçatan olmasında önəmli rol oynamışdır. 

Brilyant Atəş hal-hazırda Mirvarid Dilbazi poeziya məclisi ictimai birliyinin fəal üzvlərindəndir. Və birliyin  bir çox tədbir və layihələrində yaxından iştirak edir və kəlağayımızın daha geniş təbliği sahəsində Güllü Eldar Tomarlıya yaxından dəstək olur.

İndi də keçək xəbərə. 

27.05.2024-cü il tarixində Brilyant Atəşin  Mirvarid Dilbazi poeziya məclisinin təşəbbüsü və dəstəyi ilə işıq üzü görmüş "Nənəmin kəlağayısı" kitabının təqdimat mərasimi keçirildi. Kitab müəllifin sayca dördüncü kitabıdır. Tədbirin təşkilatçısı  Güllü xanım Tomarlı Brilyant Atəş yaradıcılığı haqqında tədbir iştirakçılarına ətraflı məlumat verdi. Tədbirdə Vaqif Osmanlı, Ötkəm Eltac, Səadət Buta, Sehran Süleymanova və bir çox yaradıcı insanlar öz fikir və düşüncələrini tədbir iştirakçıları ilə bölüşüb Brilyant Atəşin yaradıcı fikirlərini təhlil etdilər. Tədbirə "Nur ocağı "ədəbi-bədii məclisindən bir çox başqa məclis və təşkilatlardan yaradıcı insanlar dəvət olunmuşdu. 

Brilyant Atəş yaradıcılığının sehrinə dalan insanlar ona öz duyğu və düşüncələrini ünvanlayıb təbriklərini çatdırdılar. Tədbirdə Brilyant Atəşə 'Nur ocağı" ədəbi məclisi tərəfindən gül buketi, Mirvarid Dilbazi poeziya məclisinin gözəl kəlağayı hədiyyəsi təqdim olundu.

Bu tədbirdə iştirak edib Brilyant müəllimə haqqında öz fikir və düşüncələrimi bölüşmək imkanını mənə yaratdığı üçün Güllü xanıma öz təşəkkürümü bildirirəm. 

Və sonda Brilyant Atəş yaradıcılığından müəyyən məqamlara toxunmaq istəyirəm. 

Brilyant Atəş öz şeirlərində bəzən döyüşkən əsgər, bəzən irəli komandası verən cəsur Azərbaycan komandanı, bəzən Şəhid tabutu qarşılayıb öz ciyərparasını məzara qoyan dərdli, amma eyni zamanda da qürurlu Şəhid anası, bəzənsə haqsızlığa qarşı çıxan haqq-ədalət carçısıdır.

Onun 44 günlük haqq savaşına həsr etdiyi şeirindən bir bəndi diqqətinizə çatdırmaq istəyirəm.  Bu misralarda bu  yaradıcı  xanımın vətənpərvərlik duyğuları açıq-aşkar görünür:

 

Tarixlərin alt qatını yarıb üzə çıxandı,

Yağı düşmən sinəsini əməliylə yıxandı,

Ruhu haqqın dərgahında

 haqdan bəri baxandı,

Mindi qeyrət köhlənini heyran qoydu cahanı,

44 gündə zəfər çalan bu ölkəyə tay hanı?

 

Brilyant Atəş öz yaradıcı fikirlərinin rəngarəng və zəngin olmasını "Haqq gerçəyi” şeirində də əhatəli və dolğun şəkildə ifadə etmişdir:

 

Mən şeir yazıram bərsiz-bəzəksiz,

Bənzəyir hər sözüm gül ləçəyinə,

Ətri, təravəti aləmi tutar,

Oxşayır əlçatmaz dağ çiçəyinə.

 

Yatır qoşmalarım Ozan dilinə,

Divanım güc gəlir dağlar selinə,

Təcnisim atdanır dəvə belinə,

Gəraylım naz satır qız göyçəyinə.

 

Qəzəlim ləngərli, yolu Füzuli,

Gəzəcək dillərdə neçə yüz ili,

Rübaim,məsnəvim, eşqim əzəli,

Ruhum sadiq qalır Haqq gerçəyinə.

 

Dodaqdəyməzlərim xəyala dalır,

"Qoşa yarpaq"larım cüt qanad çalır, 

Qıfılbənd gücünü Atəşdən alır,

Müxəmməs güvənir ağ birçəyinə.

 

Onu sevən və yaradıcılığını dəyərlidirən dostları və oxucuları adından Brilyant Atəşə bol-bol uğurlar və yaradıcılıq sevincləri arzu edirəm.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(05.07.2024)

Nəvai Mətin, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

 

Və şair Rəfail incəyurd 70-ə çatdı. Həm də gözümüzün qabağında, addım-addım gəldi bizimlə birgə.  

Rəfail İncəyurd yaddaşdı, adı çəkiləndə neçə-neçə dühalar yada düşür. Vaqifdən Akif Səmədə kimi. Çünki yaşadığı hər gün o dühaları içində gəzdirir və yaşadır.

Adı çəkiləndə insanın içində bir yurd sevgisi qımışır, götürdüyü təxəllüsün məsuliyyətini həssalıqla və ciddiliklə fərq edir. 

Onun adı çəkiləndə göz önündə Dədə Qorqud canlanır. Nəsihətləriylə, məsləhətləriylə. 

Məsləhət vermək hər yaşa dolan adamın işi deyil, onu qazanmaq lazımdı. Rəfail İncəyurd o məqamdadı.

Rəfail İncəyurda uzun, sağlam, yaradıcılıq dolu illər arzulayıram.

Ömrün bü ahıl və məhsuldar dövrünü onu sevənlərlə və özünün sedikləri ilə gözəl günlər qisməti olsun!

Rəssamın ən gözəl hədiyyəsi nə olar ki? Əlbəttə çəkdiyi rəsm. Bu rəsmimdə onu təsvir etmişəm.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(05.07.2024)

Leyla Səfərova, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

“İkimizdən biri xoşbəxt olacaqdısa, qoy o olsun. Axı onu hətta özümdən də qoruyacağıma söz vermişdim...”

 

Son zamanlar kitab oxumağa nə səbrim çatmırdı, nə də istədiyim kimi axıcı bir kitab tapa bilmirdim ki oxuyum. Başladığım kitabları da ya yarıda qoyurdum, ya da heç yarıya da çatdırmırdım. Amma bu kitabda məni nə çəkdisə, 1günün sonunda baxdım ki, artıq kitabın son səhifəsini də bağladım. Kitabla bağlı internetdə rastıma çıxan alıntılar diqqətimi o qədər çəkirdi ki, kitabı oxuyarkən bu qədər içinə qapılacağımı, özümdən bir parça tapacağımı artıq hiss etmişdim. 

Məndən kitabda nəyi ən çox sevdim deyə soruşsanız buna cavabım, hər halda Muradın saf və həqiqi sevgisi olar deyəsən. Hə, Mələk bunun fərqində belə deyildi, hə, Mələk başqa sevgilərin ardınca gedirdi. Amma Murad Mələyin başqasına olan sevgisindən belə xoşbəxt idi. Çünki, Mələyinin gözləri parlayırdı…

Kitab o qədər axıcı dillə yazılıb ki, başladıqdan sonra dayanmaq çox çətindir. Bir nəfəsə oxunacaq kitab axtaranlar üçün məncə idealdır. 

Kitabın mövzusunu qısaca belə izah edə bilərəm: Mələk həyatında əsla varlığı və yoxluğunu ayırd edə bilməyəcəyi birinə aşiq olur və qapılarını dünyaya qapayır. Lakin gözünü açdıqda artıq çox şey üçün gec olur. O əsl sevgini, qanadsız mələyini bir bilinməzliyə qurban verir. Murad son nəfəsini Mələyi 3il sonra yenidən, son dəfə görməyə gedərkən, onun yolunda verir. Mələk isə özünü yenə bilinməzliyin qucağında, Ayxanın yanında tapır. O, Ayxanı bağışladımı, yoxsa artıq ağlı birdaha görməyəcəyi Muraddamı qalacaqdı, bu da oxucu üçün bilinməz qalır...

Hər kəsin həyatında, məncə, Ayxan kimi nə hislərinə sahib çıxan, nə də cəsarətini toplamağı bacaran insanlar var. Oxuduqca tanış obrazlarla rastlaşırıq kitabda. Və məncə, ən azı çoxumuz əsl sevgisini Mələk kimi vaxtsız itirmiş, qiymətini bilmədiyi üçün də sonralar peşman olmuşdur... Eybi yox, Murad demiş, bəlkə paralel diyarlarda onlara qovuşarıq.

Sonluğu daha başqa gözləyirdim, düzdür, xəyalımdakı kimi olmadı. Yarım qaldı... Həm kitab, həm də Muradla Mələyin hekayəsi. Olsun, həmişəki sözümü də deyib fikirlərimi yekinlaşdırım. Yarım qalam hər şey tamamlanmağa məhkumdur.

Uzun müddət sonra bir kitab oxumaq, fikirlərimi cəmləyə bilmək mənə də yaxşı gəldi. Deyəsən, qanadsız mələk mənə də ilham pərimi geri qaytarır və mən də yenidən Mələyin Ayxanı tapdığı kimi tapmaq istəyirəm itirdiyim qələmimi, ruhumu. Amma əmin deyiləm. Bəlkə elə mənim ruhum və qələmim Murad kimi artıq torpaq altında qalacaq? Bu da mənim bilinməzim olsun... Zamanla anlayacağım bir bilinməzlik.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(05.07.2024)

Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Status yağışı rubrikası” bu dəfə qapılarını qazi şairimiz Emin Piri üçün açır. Buyurun.

 

Sosial şəbəkələri izləyirəm. Bəzən ailə dəyərlərindən danışan xanımların qəribə istək və dəyərləndirmələri olur. Bütün bunları isə onlar əxlaq meyarı, ailə dəyəri prinsipləri altında qeyd edirlər.

Bəlkə də ailə dəyərləri, ailə qurmaqçün önəmli olanlar bunlardır, bilmirəm...

İzlədiyim qədər təxminən belə olur:

 

Oğlanda əsas xarakterdi, amma yaxşı işi olsun.

 

Kişidə önəmli olan qəlbində xanımına yuva qurmasıdır, amma daşdan, divardan yuvası olsun.

 

Kişi meymundan fərqləndi bəsdi, amma yaraşıqlı olsun.

 

Kişidə önəmli olan cibi deyil, ruhudur, amma gəliri yaxşı olsun.

 

Ailə dəyərlərini sevsin, hər problemi həll etsin, amma mənə qadağa olmaz.

 

Münasibətdə hər çətinliyə dözmək olar, amma bu yaşdan sonra çətinlik çəkmək istəmirəm.

 

Kişi qadını qəlbində daşımağı bacarsın, amma daşımağa "təkərli dəmir" olsun.

 

Dəb-dəbəyə meylli deyiləm, amma qohum, qız dostlar var, onlara görə bəzi belə qaydalara əməl etsin.

 

Elə bil hansısa bankın riskli kreditlər üzrə hüquqşünas əməkdaşıdır.

 

Məncə bu azdı, oğlanın dişlərinə də baxmaq lazımdı. Axı, çapmağa at alanda dişlərinə baxırlar…

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(05.07.2024)

Ölkəmizdə Kino ssenarilərini dərc edən bir mətbu orqan, dərgi yoxdur. Ümumən, son illərdə heç dramaturji kitablar da nəşr edilmir. Kinoşünaslıq, kinotənqid sahələri də öz qürub dövrünü yaşayır. Bu da kinomuzun inkişaf strategiyasının ziddinədir.

Hazırda həm Mədəniyyət Nazirliyinin, həm də Kino Agentliyinin reallaşdırmaq istədikləri geniş fəaliyyət spektrində bu nöqsanların aradan götürülməsi də aparıcı rol oynayır.

Bu günlərdə “Elm və təhsil” nəşriyyatı tərəfindən tanınmış kinodramaturq, yazıçı, Azərbaycan Kini Agentliyinin direktoru Orxan Fikrətoğlunun “Kinocizgilər” adlı kitabı işıq üzü gördü.  Kitabda həm tammetrajlı, həm qısametrajlı bədii və sənədli film ssenariləri, ekran həlli üçün uyğunlaşdırılmış qısa hekayələr və novellalar yer alıb.

Oxucularımızın “Kinocizgilər” kitabındakı yazılarla tanışlığı davam edir. Xüsusən, kino sahəsi ilə maraqlananlar üçün, gənc ssenaristlər və rejissorlar üçün düşünürük ki, bu dərclər faydalıdır.

 

 

 

ÜÇÜNCÜ GÜNÜN ADAMI

 

 

 1.

Şüşəli eyvanında dayanıb siqaret çəkən kişi zavod borularından buludlara doğru qalxan qara tüstüyə baxdıqca özü də boru kimi tüstülənir. Tüstü şıdırğı yağan yağışın altından burum-burum göyə qalxır. Eyvandan yağışlı küçələrdə harasa tələsən çətirli adamlar da görünür. Kişi əllərində rəngbərəng çətirlər tutmuş adamlara bir müddət nəzər saldıqdan sonra içəri keçir.

Mənzilin içi zülmət qaranlıqdır. Haradansa inilti eşidilir.

Kişi siqaretini ovcuna basıb söndürür.

Siqaret kötüyünü cibinə qoyub uzun dəhlizi keçdikdən sonra yataq otağına girir.

Döşəmədə qan içində orta yaşlı qadın çabalayır. İnildəyən də odur. Kişi sakitcə qadına yaxınlaşıb aşağı çöməlir. Can verən qadının çiyinlərindən tutub üzünü işığa doğru çevirir. Qəribə bir maraqla dinməzcə qadının gözlərinin içinə baxır.

Sonra əlindəki bıçaqla qadının qarnına zərbələr endirir.

Nəhayət, qadın son dəfə dərindən nəfəs alıb gözlərini yumur.

Kişi onun öldüyünü anlayıb sakitcə ayağa qalxanda qolu yataq otağındakı köhnə paltar dolabının qapısına toxunur.

Qapı cırıltıyla açılır.

Kişi səsdən üşənib qorxa-qorxa ətrafına boylanır.

Dolabın içində indicə öldürdüyü qadının səliqə ilə ütüləyib dolabın rəflərinə düzdüyü ağ mələfələr, süfrələr görünür.

Kişi ütülü, ağ mələfələrə qəribə bir heyranlıqla baxır.

Sonra ayağa qalxıb dolabdakı mələfələrdən birini rəfdən götürür.

Mələfəni öldürdüyü qadının üstünə örtür.

O biri mələfələrlə isə kişi divar şəkillərinin, televizorun və güzgülərin üzünü bağlayır. Evi yas komasına çevirir.

Mənzildən eşiyə çıxanda mələfəni qaldırıb bir dəfə də indicə öldürdüyü qadının gözlərinə baxır.

Qadının gözlərində gülüş ifadəsi donub qalıb...

Kişi qadını öldürdüyü qanlı bıçağı qatlayıb cibinə qoyur. Qara çətirini açıb mənzildən eşiyə çıxır...

Yolu keçib onu gözləyən maşına əyləşir.

Maşında daha iki nəfər var. Onlardan biri sükan arxasında oturmuş gənc və olduqca gözəl qadındır. O birisi isə qabaq oturacaqda oturmuş orta yaşlı kişi. Orta yaşlı kişi çox sinirlidir. Bir müddət araya sükut çökür. Nəhayət, sükutu sükan arxasında oturmuş qadın pozur: – Rəqs edirdiz?

Kişi maşının yağış damcıları süzülən şüşəsindən çölə baxa-baxa: – Ölmək istəmirdi. Az qalmışdı siftəmi korlasın, – deyir.

Qabaq oturacaqda oturmuş kişinin üzündə əsəbi gülüş əmələ gəlir. O, cibindən kiçik pul bağlamasını çıxarıb arxa oturacağa atır.

Orta yaşlı kişi: – Pulunu götür, düş aşağı!

İndicə qətl törətmiş kişi pulları cibinə qoyub maşının qapısını açır.

O, maşından düşəndə sükan arxasında oturmuş qadın: – Arif, axşam evə tez gəl, səninçün xəngəl bişirmişəm! – deyir.

Kişi maşından düşüb bozumtul göy üzünə baxır. Heç nə dəyişməyib. Həmin dünyadır. Maşın mühərrikinin uzaqlaşan səsi eşidilir.

Yağış kəsib.

Kişi başını qaldırıb öldürdüyü qadının evinin eyvanına baxır.

Eyvandan da ağ mələfələr asılıb.

Kişi nə fikirləşirsə, yenidən öldürdüyü qadının mənzilinə doğru qaçır.

O, birnəfəsə pillələri qalxıb öldürdüyü qadının mənzilinin açıq qapısından içəri keçir.

İşıqları yandırır.

Yataq otağının döşəməsinə çökür. Mələfəni əliylə qadının üzündən çəkib onun açıq gözlərinə baxır. Qadının gözlərindəki gülüş ifadəsi ona daha aydın görünür.

Kişi əlləri əsə-əsə qadının gözlərini qapayır.

Qapananda qadının gözündən sinəsinə doğru bir damcı yaş axır...

Qəfil çilçırağın şüşə şamı partlayır. Mənzilin işıqları sönür...

Kişi qorxa-qorxa dolabın içinə girir.

Cibindən alışqan çıxarıb alışdırır.

Kişi dolabın içində oturub alışqanın oduna baxır...

 

2.

Orta çağ dövr.

Haradansa uzaqlardan səhra ilə qala-şəhərə doğru gələn karvan görünür.

İri gözlü gənc sarvan uzaqdan tonqalları və alaçıqları görüb köçünü əyləyir.

Karvanın içindən çıxan bir dəvə şəhər qapılarına doğru gedir.

Tonqal başında oturmuş şəhər adamları onlara doğru gələn dəvəni uzaqdan görürlər.

Dəvə tonqala çatan kimi dayanır.

Bir-iki köçəri ərəb dəvənin oyur-oyur oynayan baxışlarından qorxub ayağa qalxır. Dəvə tonqalın başına çatan kimi insan kimi bardaş qurub qumun üstünə oturur.

Onun hürgücü altında adamlar və alaçıqlar çox kiçik görünürlər.

Bu qəribə dəvəni uzaqdan görmüş qəbilə başçısı el keşikçilərindən birinə üzünü tutub: “Bu kimin dəvəsidir?” – soruşur.

Keşikçi: “Bu dəvə özünün dəvəsidir!” – cavab verir.

Başcı heyrətlə: “O, böyüdücü şüşə kimidir, harda dayanır, ora böyük görünür!” – söyləyir.

Keşikçi: “Adamın nə edəcəyini, nə deyəcəyini elə bil qabaqcadan bilir!” – deyir.

Başçı: “Onu mənim sarayıma gətirin görüm mən bilmədiyim nəyi bilir?” – qışqırır.

Haradansa yuxarılardan qəfil Qərib ağanın səsi eşidilir: “Mənim sənə sözüm yoxdur. Sözüm o dəvədir. Başqa heç nə bilmirəm!”

Qəribin səsi eşidilən kimi dəvə dikəlib ayağa qalxır.

Başçı sağa-sola boylansa da, Qəribin üzünü görə bilmir.

Birdən-birə hamı Qərib ağanın dəvənin belində oturduğunu görür. Onun üzü niqabla örtülüdür.

Başcı: “Sən kimsən? Hardan gəlib, hara gedirsən, qərib ağa?”

Qərib: “Mən heç kiməm! Məna dəvədədir!”

Başçı: “Necə yəni məna dəvədədir?”

Qərib: “Sənin köçün o dəvəni öldürdükdən sonra sizə üç gün vaxt veriləcək!”

Başçı: “Sonra nə olacaq?”

Qərib: “Sonra dünya dağılacaq!”

Başçı: “Mən o dəvəni öldürməsəm necə?”

Qərib: “Sən o dəvəni istəməsən də, öldürəcəksən. Bu əməlinlə də insanlara günahı öyrədəcəksən. Sən bunun üçün doğulmusan. Günah səndən başlanacaq. Sən də bu cür seçilmisən. Sənin də mənan, tapşırığın budur”.

Başçı: “Məna nədir?”

Qərib: “Mənanın nə olduğunu mən də bilmirəm. Mənim görəvim o dəvəni bura gətirmək idi”.

Başçı ayağa qalxıb qışqırır: “Ey qövmüm. Məni istəyən bu dəvəyə bir ox atsın. Bu məlun dəvəni öldürməsəniz, köçə bədbəxtlik gələcək. Öldürün o dəvəni. Və sonra bu işin sonunu gözləyin!”

Köçərilər bir-bir yayı çəkib iri dəvəyə ox atırlar. Onu nizə ilə, daşla yaralayıb yerə yıxırlar. Dəvə yerdə çabalaya-çabalaya can verir.

Başçı qorxa-qorxa: “Nə qədər zamanımız var?” – soruşur.

Qəribin səsi bu dəfə lap yaxından gəlir: “Üçüncü günün adamı gələnə qədər. Üç gün!”

 

3.

Qadını öldürmüş kişi çarpayısında uzanıb dinməzcə tavana baxır. Gözləri hədəqəsindən çıxıb.

Arvadı onun uzandığı dəmir nikelli çarpayıda oturub ərinin dünən törətdiyi qətlə görə aldığı dollarları sayır.

Otaqda çarpayıdan savayı heç nə yoxdur.

Arvad pulları sayıb qurtarandan sonra ərinin alnından öpür:

– Mənim ağıllı ərim. Axır ki, özünə iş tapdın. Qalx çörəyini ye, sənə qurban olum!

Arvad qaşına-qaşına ayağa qalxır.

Kişi elə bil onu görmür.

Kişinin arvadı mətbəxdəki miz arxasında oturmuş ailə üzvlərinin qarşısına dəmir konservləri boşqab kimi düzür. Süfrə arxasında saçları ağappaq ağarmış ata, üzündə qorxu ifadəsi donmuş ana və kişinin ekiz qızları oturub. Arvadı dolabdan çıxardığı küt bıçaqları bir-bir miz arxasında oturmuş doğmalarına verir. Ana bıçağı əlində tərs tutub. Ana konservin necə açıldığını bilmədiyindən maddım-maddım ərinin üzünə baxır. Kişi mətbəxə daxil olub mizin arxasına əyləşir. Arvadı onun da qarşısına konserv qutusu qoyur.

Kişi cibindən çıxartdığı qatlama bıçağını açır. Bıçağın tiyəsi hələ də qanlıdır. O, bıçağın qanına baxmadan qarşısına qoyulmuş konserv qutusunu açır. Bunu görən atası da öz konserv qutusunu kişiyə uzadır. Kişi əlindəki bıçaqla atasının da konserv qutusunu açır.

O, bütün ailə üzvlərinin konserv qutularını bıçaqla açır. Sonuncu qutunu açanda gözü bıçağın tiyəsindəki qana sataşır. Dünən öldürdüyü qadının üzü ani olaraq gözünün qarşısından keçir.

Kişi qorxa-qorxa atasının üzünə baxıb: – Ata, – pıçıldayır...

Atası onu eşitmir. Ləzzətlə konserv qutusundakı balıq tikələrini yeyir.

Kişi əlindəki konserv qutusunu mizin üstünə atıb ayağa qalxır.

Əlindəki bıçağı mətbəxdəki su kranının altına tutur.

Anası ağzını marçıldada-marçıldada: – Arif, sən zəhmət çəkmə. Mən özüm indi durub qabları bir bir salavatlayacam! – deyir.

Kişi bıçağı cibinə soxub mətbəxdən çıxır.

 

4.

Ağ mebelli mənzil. Pəncərədən pərdə əvəzinə ağ mələfələr asılıb. Qətl zamanı maşının sükanı arxasında oturmuş qadın ikrah dolu baxışlarla yorğanı başına çəkmiş kişini qucaqlayıb.

Kişi yorğanın altından danışır.

Kişi: – Döyüşdən qorxub qaçandan bu qədər əziyyət çəkməmişdim. Sən məndən soruşanda ki, adam öldürə bilərsən, o dəqiqə hə dedim, yadındadır? Xatırlayırsan? Üç ildir işləmirəm də. Nə deməliydim?! Düşündüm ki, bir arvaddır da. Nədi ki, öldürəcəm. Pulumu alacam. Sonra da unudacam. Pulum olsa, dirçələcəm. Zarafat deyil e. Atam tutulandan evə pul gəlmir. İyirmi ildir. Az bilmə.

Qadın dartıb yorğanı kişinin üstündən çəkir ki, üzünü görsün.

Qadın: – İndi heç kimin heç kimdən xoşu gəlmir. İnsanlar vəhşiləşib. Sənə nə var e? Başa düşmürəm. Allahsan sən? Öldürdüyün hər adama görə Səfərov sənə pul verir. Əlindən alayı iş də gəlmir. Sənədin, işin yox, özün də dezertir! Müharibədən qaçandan sənə mən baxmışam. Ancaq sənədlərini təzələməyə on min dollar pul lazımdır. Pul cibini yırtmır ki... Qazan da!

Kişi ayağa qalxıb qadının qarşısında dayanır.

Kişi: – Onun gözləri niyə elə doğma idi, bilmirsən? – soruşur.

Qadın: – Kimin? – xəbər alır.

Kişi: – Öldürdüyüm o qadının!

Qadın ayağa qalxıb kişini qucaqlayır: – Sənə deməmişdim gözlərinə baxma?! Sən ancaq mənim gözlərimə bax. Səni sevən və qayğına qalan mənim. Pulları neynədin, sən Allah? Aparıb o qəhbə arvadına verdin?

Qadın kişini danışmağa qoymur. Onun dodaqlarından öpür.

 

5.

Kişinin mənzili.

Kişinin atası köhnə dəbdə olsa da, əyninə bahalı məmur kostyumu geyinib. Demis çəkə-çəkə təzəcə aldığı rəngli jurnalları oxuyur.

Anası ilə arvadı mətbəxdə yağlı kökə bişirirlər.

Əkiz qızları saqqız çeynəyə-çeynəyə videoötürücüdə yeni amerikan filminə baxırlar...

Kişi vanna otağında geyimli-kecimli, bahalı kostyumda çiləyin altında dayanıb...

Çiləkdən axan su başından aşağı süzülür.

Kişinin üzündə qorxu ifadəsi donub.

O, kranın puçunu burur.

Suyun şırıltısı kəsilir.

Kişi vanna otağının qapısını açıb qorxa-qorxa otağa tərəf boylanır.

 İçəri otaqda köhnə patefon səslənir. Atası ilə anası indi də həzin musiqi altında vals oynayırlar.

 

Kişi meşin qapını yumruqlayır.

İçəridən gülüş səsləri eşidilsə də, qapını açmırlar.

Kişi qapını döyməkdədir.

Nəhayət, qapı açılır.

Qətl zamanı sükan arxasında oturmuş qadın xumar gözləri ilə kişiyə baxıb: – Bu vaxt niyə gəlmisən? – soruşur.

Kişi qadını itələyib içəri keçir. Və gözləmədiyi halda çarpayıda uzanıb siqaret çəkən Səfərovu görür. Səfərov bizə filmin əvvəlində maşında gördüyümüz üçün artıq tanışdır.

Kişi təəccüblə Səfərovun əzələli qollarına baxır.

Kişi: – Siz burda neynirsiz? – soruşur.

Qadın yanını bura-bura keçib çarpayıya yayxanır.

Qadın: – Səninlə elədiyimdən eləyirdik də. Görmürsən? – deyir.

Kişi çarpayıya atılıb qadının üzünə şillə vurur.

Səfərov tapançasını çıxarıb kişinin gicgahına sıxır.

Səfərov tətiyi çəkəndə kişi çarpayının qarşısında dizi üstə yerə çöküb qorxa-qorxa: – Öldürmə! – deyə yalvarır.

Səfərov gülə-gülə əlini aşağı salır.

Kişi qadını qucaqlayıb ayaqlarından öpür.

Səfərov qadına: – Sənə dedim qorxma! – deyir.

Kişi ayağa qalxıb yazıq-yazıq dəhlizə çıxır.

Mətbəxdə oturub çay içir.

İçəri otaqdan Səfərovla qadının sevişmə nidaları eşidilir. Onlar çarpayıda sevişirlər.

 

6.

Boş fəhlə yeməkxanası.

Kişi təkcənə oturub şorba içir.

Yeməyini yeyib ayağa qalxır.

Döşəməni yuyan xadimə ilə sağollaşıb eşiyə çıxır.

Küçə boyu harasa gedən adamlara qoşulur.

Sonra nə fikirləşirsə, geri qayıdır.

Yeməkxananın qapıları bağlıdır.

Kişi qapını döyür.

Bayaq onunla sağollşan xadimə qapını açıb maddım-maddım onun üzünə baxır.

Kişi: – Siqaretim mizin üstündə qalıb! Zəhmət olmasa, onu mənə verin! – deyir.

Xadimə: – Nə siqaret? Biz iki gündür işləmirik! – deyir.

Kişi: – Siz məni xatırlamırsız? İndicə sizinlə sağollaşdım ki...

Xadimə: – Ay oğul, get başqa yerdə öz tay-tuşunla zarafat elə! – deyir.

Qapını hirslə bağlayıb içəri keçir.

Kişi çaşqın halda əlini üzünə çəkir. Əli üzünə dəymir. Kişinin üzü yoxdur.

Kişi yeməkxana qapısının aynalı şüşəsinə baxır. Onun aynadakı əksi də görünmür.

 

7.

Səfərovla qadın yataq otağında yenə sevişirlər.

Kişi ayaqyoluna girib polisə zəng vurur: “Silsilə qətllər törətmiş cinayətkar dəstəni zərərsizləşdirmək istəyirsinizsə, Məhəmməd Hadi, on doqquz ünvanına gəlin! Sizi gözləyirəm!”

Çox keçmir ki, polislər qapını sındırıb mənzilə girirlər.

Atışma zamanı Səfərovla qadın öldürülür.

Kişini ayaqyoludan çıxarıb polis maşınına basırlar.

Onu müvəqqəti təcridxanaya gətirirlər.

 

8.

Kişi həbsxana pəncərəsindən təcridxananın həyətinə baxır.

Həyətdə iki polis gəzişir.

Onları səsləmək üçün fit çalır. Sonra nə fikirləşirsə, aşağı əyilir.

Polislər onun çaldığı fit səsini eşitmirlər.

Kişi pəncərəyə çıxıb ucadan bağırır.

Yenə onun səsi eşidilmir.

 

9.

Qəbilə adamları sıra ilə düzülüb dəvəyə ox atırlar.

Qəbilə başçısı: “Artıq bizimlə dünyanın arasına pərdə çəkildi! Kimin günahı dərk etməyə ağlı varsa, o dəvəyə ox atsın. Günah qanla övladlarımıza da keçəcək”.

Dəvə bədəninə sancılmış oxlara məhəl qoymadan çöl boyu qaçır...

Qəbilə adamları kor-peşman evlərinə qayıdırlar.

 

Qərib qəbilə başçısı ilə qabaq-qənşər oturub.

Qərib: “Sən o qadını niyə öldürdün?”

Başçı: “Dərinə getsən, heç özüm də bilmirəm! Atam o balıq konservini iştahla yeyəndə həm sevinirdim, həm də tənhalığımı dərk edirdim. Əslində günahkar öldürdüyüm o qadındır. Günahı olmasaydı, sifarişçi mənə onu öldürmək sifarişini verməzdi ki... Mən o qadının cəzasını verdim, həm də evə çiyələk aldım!”

Qərib: “Çiyələyi kiminçün aldın?”

Başçı: “Əkiz qızlarımçün!”

Qərib: “Bəs dəvə?”

Başçı: “Mən dəvə-zad görməmişəm. Dəvə nədir?”

Qərib: “Mən sənə üç gün vaxt vermişdim! Üç günə dünya dağılacaqdı! Bəs qorxmadın?”

Başçı müstəntiqin otağından eşiyə çıxanda onun bizim qəhrəman olduğu görünür.

 

10.

Müstəntiq mizin altındakı düyməni basıb gözətçini çağırır.

Gözətçi gələnə qədər müstəntiq kişiyə deyir: “Üç günlüyə kəndə gedirəm. Təklifimi yaxşı-yaxşı fikirləş. Onsuz da şahidlərin hamısı ölüb. Səni aç burax edə bilərəm. Bəlkə razılaşasan? Səninçün bir adamı da öldürmək nədi ki?”

Kişi ayağa qalxır.

O, gözətçinin müşayiəti ilə dəhlizlə gedir.

Qəfil gözətçi arxadan: “Yaxşı yadımdadır, dəvəyə sən də ox atmışdın!” – deyir.

 

11.

Dustaqxananın görüş otağı. Kişi anası ilə qabaq-qənşər oturub.

Kişi: – Uşaqlar necədir?

Ana: – Yenə acından ölürük!

Kişi: – Bəs atam?

Ana: – Atan da elə elədir. Əlindən iş gələn deyil. Bilmirsən onu?!

Kişi: – Mənə gətirdiyin pul hardandır?

Ana: – Nəbidən borc almışam!

Kişi: – Çıxıb qaytararam!

Ana: – O qancığı da öldürərsən!

Kişi: – Yenə nə olub?

Ana: – Nə olacaq? Sən tutulandan evə gəlmir. Bütün günü barlardadır!

Kişi: – Ayın neçəsidir?

Ana: – Bilmirəm. Sən tutulandan atan televizoru açmır!

Kişi ayağa qalxıb otaqdan eşiyə çıxanda üzünü anasına çevirir.

Kişi: – Ana, sənə söz verirəm. Onu öldürəcəm! Pulu ancaq dəvəni öldürməklə qazanmaq mümkün imiş!

 

12.

Qəbilə adamlarının üzləri niqabla bağlıdır. Heç kəsin üzü görünmür.

Öldürülmüş dəvə dağın başına qaldırılıb.

Qəbilə adamları dağın ayağında dayanıblar. Dağın döşündə tonqallar qalanıb.

Qadınlı-kişili bütün qəbilə dizə kimi palçığa batıb.

Başçı təəccüblə Qərib ağanın üzünə baxıb soruşur: “Bu dəvəyə kim qıyıb belə, qərib ağa?”

Qərib: “Çoxdanın işidir. Kim eləyibsə, cəzasını çəkir!”

Başçı: “Nədir onun cəzası?”

Qərib: “Mənanı anlamamaq!”

Başçı: “Məna nədir?”

Qərib: “Dəvə öldürüləndən siz həqiqətin ölüsünü görürsünüz! Haqqın dirisi pərdə arxasındadır!”

 

13.

Kişi həbsxana çarpayısında gözüaçıq uzanıb. Əlində iri ox var.

Kameranın ortasında xıx yatmış dəvə də görünür.

Dəvənin beli oxlanıb...

 

14.

Müstəntiqin otağı.

Müstəntiq: – Dünya onsuz da cəzasız qalmış cinayətlər yuvasıdır. Sən cəzanı çəksən də, daha düzələn deyilsən. Bundan qəddar olmağın isə nə mənə, nə də dünyaya gərək deyil. Səni burdan bir şərtlə buraxa bilərəm!

Kişi: – Nə şərt?

Müstəntiq: – Yenə adam öldürməlisən!

Kişi: – Razıyam!

Kişi nəfəslikdən qorxa-qorxa həbsxana həyətinə boylanır.

Polislər yenə həyətdə dayanıb siqaret çəkirlər.

Dustaqlar həyətin bir qırağında zibil boşaldırlar.

O, yenə nəfəslikdən çölə fit çalıb aşağı yatır.

Kişini onsuz da eşidən yoxdur.

Qəfil zibildaşıyan qoca dustaqlardan biri yerə yıxılır.

Polislər onu qaldırıb içəri aparırlar.

 

15.

Müstəntiq: – Öldürəcəyin adam keçmiş zabitdir. Yetmiş yaşı olar. Birinci güllədən onu öldürə bilməsən, o səni vuracaq!

Kişi ayağa qalxıb müstəntiqin ona verdiyi tapançanı əlinə alır.

Tapançanı əlinə alan kimi başına dayayır.

Müstəntiq gülüb: – Gülləni boşa xərcləmə. Onsuz da ölüsən! –deyir.

 

Kişi zabitlə üz-üzə dayanıb.

Zabit: – Silahla oynama, bala!

Kişi əlindəki tapançadan atəş açıb zabiti öldürür.

Zabitin üzündəki ifadə Arifə tanışdır.

Qəfil dəvə kadra girir.

Kişi əlindəki tapançadan atəş açıb dəvəni də yerə sərir.

 

16.

Səhər.

Kişi Dağüstü parkda dayanıb şəhərə baxır.

Qəfil arxadan fit səsi eşidilir.

Kişi çevrilib arxasına baxır.

Heç kəs yoxdur.

Kişi yenə dayanıb maraqla şəhərə baxır.

Yenə arxadan fit səsi eşidilir.

Kişi bu dəfə geri çönəndə Qəribi görür.

Qəribin görüntüsü üstündə biz son kadrları görürük.

 “Ədəbiyyat və incəsənət”

(05.07.2024)

 

 

 

 

 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı “Ulduz” jurnalı ilə birgə QƏRBİ AZƏRBAYCANA QAYIDIŞA TÖHFƏ layihəsini təqdim edir. Bu gün sizlər üçün  Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, ADPU-nun Filologiya fakültəsinin dekanı Könül Həsənovanın “Alim-şair Həsən Mirzəyevə həsr olunmuş şeir...” məqaləsi təqdim ediləcək.

 

 

KÖNÜL HƏSƏNOVA

 

ALİM-ŞAİR HƏSƏN MİRZƏYƏ HƏSR OLUNMUŞ ŞEİR MƏTNLƏRİNDƏ QƏNAƏT PRİNSİPİNİN LİNQVOKULTUROLOJİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ

 

Şeirin melodik, ritmik, ahəngdar, emosional-ekspessiv bir şəkildə qurulmasında müəyyən norma və tələblər vardır və bu norma və tələbləri şərtləndirən başlıca meyarlardan, nitq-dil göstəricilərindən biri də linqvistik qənaət prinsipidir. Qənaət prinsipi poeziyanın vahid ölçü-biçi, ahəng, ritm, intonasiya qaydalarını tənzimləyən linqvistik hadisə kimi bütün yerlərində özünü təzahüretdirmə iqtidarında olur. Bəndi təşkil edən misralar, mətni təşkil edən bütöv şeir strukturlarındaqənaət prinsipi ritmik-melodik variasiyaları birləşdirməyə, məntiqi ardıcıllıqla əlaqələndirməyə, məna-məzmunu, forma-strukturu təmin etdirməyə geniş imkanlar yaradır. Alim-şair Həsən Mirzəyevə həsr olunmuş 250-dən çox şeir mətnində qənaət prinsipi linqvokulturoloji əsasladır, oxucunun dil-şüur proseslərində xüsusi önəm daşıyır, həmin prinsip əsasında qurulduğuna görə poetik-bədii örnəklər pasiyentin – oxucunun duyğu-düşüncələrini, hissi-emosional istiqamətlərini təlatümə gətirir, onun idrak və təfəkküründə daha görümlü-obrazlı formalarla əyaniləşdirmək üsulu kimi xüsusi əhəmiyyət kəsb edərək ölçü və semantik-struktur meyarları şərtləndirir.

Nəsr dili ilə müqayisədə poetikada qənaət prinsipi bir linqvistik kateqoriya kimi daha aktiv fəaliyyət dairəsini əhatə etməklə spesifik qrammatik göstəricilərin ixtisarı yolu ilə təzahür edir, nəticədə şeirin hər bir misrası hər bir bəndi həm formaca, həm də məzmunca ölçülü-biçili bir şəkil alır, poetik fikir, mətləb olduqca dolğunlaşır, zənginləşir, təbillik və qanunauyğunluğu şərtləndirən bu cəhətlər qənaət prinsipi sayəsində də həyata keçirilir. Bu baxımdan alim-şair Həsən Mirzənin öz şeirlərində və bu böyük yaradıcı şəxsiyyətə ithaf olunmuş poetik örnəklərin hər birində linqvistik qənaət prinsipinin qrammatik kateqoriyalar səviyyəsində təzahür şəkilləri özünü qabarıq şəkildə göstərir. Məsələn, el şairi Alim Dərələyəzlinin "Həsən Mirzəyev" rədifli şeirinin hər bir bəndində canlı xalq dilinin, danışıq şəkillərinin səciyyəvi qənaət formaları ilə üzləşirik:

 

Gözüm bulaqlardır, ağlayır həzin,

Dərdimin dərmanın dağlarda gəzin.

O behişt ətirli Dərələyəzin

Çiçəyi, gülüdür Həsən Mirzəyev

 

Linqvistik şəkildə olsa da, birinci və ikinci misrada "mənim" və "siz" əvəzliklərinə qənaət edilmişdir.Onların şəxs sonluqları – morfoloji göstəriciləri vasitəsilə abstrakt şəkildə təsəvvür etmək bir o qədər çətinlik törətmir: "Mənim gözüm bulaqlardır; "Siz mənim dərmanın dağlarda gəzin". İkinci misrada mənsubiyyət şəkilçisi qəbul etmiş "dərmanın" sözünün sonunda həmin kateqoriyaya məxsus -ı şəkilçisinin ixtisarı özünü göstərir. əgər həmin sözə -ı şəkilçisi bitişdirilsəydi, ikiqat mənsubiyyət təzahür etmiş olardı və belə olan halda misra və bənddə müəyyən ağırlaşma hiss edilərdi. İkiqat mənsubiyyətin qrammatik göstəricisinin bu şəkildə ixtisarı linqvistik əyinti olmayıb, ədəbi dilin normalaşması qanunu ilə bağlı olan dil hadisəsidir. Şeirin forma qəliblərinin qurulma mexanizminin özəl cəhətlərini şərtləndirən amillərdən biridir. Kontekstual şərait və mühitdə, həmçinin üzvlərin son sözündə -dır⁴ xəbər şəkilçisi  saxlanılmaqla digərlərində ixtisarın qənaət prinsipini reallaşdıran linqvistik göstəricilərdən olub, şeir mətninin qurulma mexanizmi ilə birbaşa əlaqəlidir. Bu yöndən yanaşdıqda təhlilə cəlb etdiyimiz şeir bəndinin dördüncü misrasında ikiüzvlü həmcinslərdən birincisində -di xəbərlik kateqoriyasına məxsus morfoloji göstərici buraxılmış, misra artıqlıq deyilən lazımsız təkrardan məhrum edilmişdir: çiçəyi, gülüdü Həsən Mirzəyev: çiçəyi (di), gülüdü Həsən Mirzəyev. Qənaət edilmiş, eyni zamanda edilməmiş formalardakı həmcins üzvlər ikiüzvlüdür, iki, üç, dörd, hətta beşüzvlü bir şəklə salsaq, sonuncu üzv də -dır⁴ xəbər şəkilçisi saxlanılacaq, digər üzvlərdə isə ixtisar olunacaqdır: Bənövşəsi, çəməni, laləsi, nərgizi, meşəsi, çiçəyi, gülüdür Həsən Mirzəyev. Həmcins üzvlərin sayının bu yolla artırılması poeziyada daha çox söz sənətkarının poetik obraza, bədii motivə yanaşma tendensiyasından, janr şərtliliklərindən, üslubi çalarların səmtləşdirilməsindən irəli gəlir, -dır xəbər şəkilçisinin üzvlərin son sözündə qənaətə məruz qalması poetik mətnin ahəngdarlığına, musiqililiyinə xidmət göstərir. Mətnşünas alim S.Əlizadə klassik şairimiz Məhəmməd Füzulinin əsərlərində -dır xəbər şəkilçisinin ixtisar formalarından danışarkən dolğun olaraq göstərir: "Məhəmməd Füzuli bəzi morfoloji kateqoriya əlamətlərinin yerini asanlıqla dəyişmişdir, lakin bu, qrammatik cəhətdən şeirin dilinə xələl gətirmir. Məsələn,

Pərişan xəlqi – aləm ahu əfğan etdiyimdəndir,

Pərişan olduğum xəlqi pərişan etdiyimdəndir – beytinin birinci misrasında -dır xəbər şəkilçisi qrammatik tələblərə (həmcins cümlənin məzmununu) görə "pərişan" sözünə bitişməlidir, yəni həmin misra belə səslənməlidir: (mən) ahu fəğan etdiyimdən xəlqi-aləm pərişandır. Lakin şair belə şairanə yoldan çəkinmişdir: cümləni feili bağlama tərkibi ilə bitirməyi məsləhət bilmiş, "pərişan" sözünü xəbər şəkilçisindən "məhrum edilərək" əvvələ gətirmişdir. Səbəbi isə aydındır. "Pərişan" sözü şəkilçisiz sərbəst bir vəziyyət alaraq misranın əvvəlinə keçməklə diqqəti ilk növbədə cəlb edir. Digər tərəfdən isə şair həmin sözü oynatmaq imkanı qazanaraq gözəl təkrar yaratmışdır. Nəticədə isə beyt həm forma, həm də məzmunca zənginləşmiş, fikrən dolğunlaşmışdır".

Poeziyada qənaət prinsipinin linqvokulturoloji aspektləri informasiyanın necə alınması (şübhəsiz, insan – pasiyent tərəfindən – K.N.), necə saxlanılması, necə təsəvvür edilməsi, necə mentallaşması kimi mürəkkəb idrak priyomlarını da öyrənir və biz şübhə etmirik ki, şeir mətnlərində təzahür edən bu hadisə linqvokultural səciyyə kəsb edərək dünya dil bəşəri poeziya üçün universallıq təşkil edən linqvistik bir qanundur. Bu linqvistik qanunun, yaxud prinsip və hadisənin bütün dil yönlərindən təzahürünə Həsən Mirzəyə həsr olunmuş şeir mətnlərində də rast gəlmək mümkündür. Məs:

 

Zərgərdən sorarlar zərin qiymətin,

Elmdir əsası mədəniyyətin,

         Zavallı millətin, dərdli millətin

Danışan dilidi Həsən Mirzəyev.

 

Birinci misrada "sorarlar" xəbərində söz kökündən sonra -uş şəklini elementinə qənaət edilmiş (soruşurlar), misradakı həmin feil canlı danışıq dilinin forması kimi verilmişdir. Paradiqmatik aspektdən yanaşdıqda təsəvvür və təfəkkürdə qədim xalq deyimi – "zər qədrini zərgər bilər"- atalar sözü mentallaşır və bu müdrik kəlam mətnin alt qatında impilistik şəkildədir, Həsən Mirzəyev bir poetik obraz kimi həm açıqda olan, həm də impilistik şəkildə yaddaşımızda təsəvvür edilən priyomlarla əyaniləşdirilir, daha doğrusu, motivasiya olunur. Həmin misrada "zərin qiymətin" ismi birləşməsinin ikinci komponentindəki "qiymətin" ikiqat mənsubiyyət kateqoriyasının -ı şəkilçisi ixtisar edilsə də, abstrakt şəkildə həmin morfoloji göstərici insanın dil şüurunda təsəvvürə gətirilə bilir. İkinci misrada aforizm səviyyəli olub, – mədəniyyətin başında elm gəlir, elm dayanır, elm durur – kimi paradiqmatik deyimləri özündə ehtiva etdirir. Fikrimizcə, misradan başlanğıc pozisiyada işlənən "elmidir" sözündə -i elementi artıq görünür, biz sadəcə olaraq həmin sözü "elmdir", yəni -i ünsürsüz də işlədə bilərdik, lakin şeir mətnində – açar rolunu "Həsən Mirzəyev" oynadığından mənsubiyyət şəkilçili "onun" əvəzliyinə qənaətə uyğun tərzdə impilikasiya yaradılmalıdır. Belə olan təqdirdə "onun elmidir mədəniyyətin əsası" paradiqması təsəvvürümüzdə gerçəkləşir, qüsur baş verir, norma tənzimlənmiş şəkildə təzahür edir. Dördüncü misrada "dilidi" sözündə -di xəbərlik şəkilçisində -r ünsürünün ixtisarı özünü göstərir ki, bu da poeziyanın qanunauyğunluqlarından irəli gəlir, qrammatik əyintilərə gətirib çıxarmır, əksinə,  canlı danışıq dilinin koloritini şeir dilinə hopdurur. Nəzərdən keçirdiyimiz poetik örnəyin bəzi mətnlərində həm birgəlik məzmunu reallaşdıran bağlayıcının bir dəfə işlənməsi digər pozisiyalarda qənaətə, yəni mətnin poetexnik tələblərinə müvafiq tərzdə ixtisarı özünü təzahür etdirir və bu baxımdan aşağıdakı şeir bəndi olduqca xarakterikdir.

Təcnisdi, təcnisdi, həm bayatıdı,

Muğamdı, Şirazdı, Şur, Heyratıdı.

Elimin şənliyi, toy-büsatıdı,

Ağsaqqal yoludu Həsən Mirzəyev.

 

Bu şeir bəndinin təkcə birinci misrasında "həm" bağlayıcısı işlənmiş, digərlərində ixtisar edilmişdir. Əgər qənaət prinsipini aradan qaldırıb, tərəfimizdən bərpa əməliyyatı apararaq həmin bağlayıcının yerinə qoysaq, şeir şeiriyyətindən məhrum olur, müəyyən dərəcədə bədii fikir tutumu qalsa da, forma bərbad bir şəkil alar, yeknəsəq təsir bağışlayar. Baxaq:

 

Həm təcnisdi, həm təcnisdi, həm bayatıdı,

Həm Muğamdı, həm Şirazdı, həm Şurdu, həm Heyratıdı

Həm elimin şənliyi, həm toy-büsatıdı,

Həm ağsaqqal yoludu Həsən Mirzəyev.

 

Əslində, qənaət əməliyyatını aradan qaldırdığımız bu formada instiktiv olaraq dil şüurunda təsəvvür və idrakımızda mexaniki olaraq əyaniləşmə keyfiyyət və xüsusiyyətlərə malik olub – sərf olunmasının qarşısını alır. Qənaətlə verilmiş formalar olduqda məntiqli əlaqələri, cəhətləri şeiriyyət fonunda yığcam, lakonik biçimlərdə inkişaf etdirir, lazımsız təkrarlığın, şablonçuluğun qarşısını alır, üslubi-estetik baxımdan poetik fikirdəki məna zərgərini tənzimləyir, poetik örnəyə heyranedici forma gözəllikləri gətirir.

Kəmiyyət kateqoriyasının morfoloji göstəricilərindən olan -lar, -lər şəkilçisinin sinonim dubletləri ilə işlənilməsi məqamında həmin şəkilçi sinonim sözün sonuncusunda saxlanılır və qənaət prinsipinə müvafiq tərzdə əvvəlkilərdə ixtisar edilir ki, bu da yeknəsəq təkrarçılığın qarşısını almaq məqsədini güdür. Məsələn:

 

Yada salırsanmı coşğun çayları?

Ömürdən xoş keçən ili, ayları,

Füsunkar yurdumun yazı, yayları

Gəlsin göz önünə may, Həsən müəllim.

 

Altından xətt çəkilmiş sözlərdə -lar, -lər cəm şəkilçisinin buraxılması üslubi cəhətdən məqsədəmüvafiq görünür, şeir dilinin ahəngdarlığını, axıcılığını, poetexnik üstünlüyünü təmin edən, forma qanunlarını tənzimləyən faktor təsiri bağışlayır. Həmin şeir bəndində insan şüuruna təsir edən dil faktorları içərisində "may" sözündə özünü göstərən qənaət prinsipi də xüsusilə yığcamlaşmasına görə daha çox diqqəti cəlb edir. Belə ki, fikir "mən", "bir", "may" sözü vasitəsilə 3 bayram adını simvolizə edir. 1 May "Beynəlxalq Həmrəylik günü", 9 May "Qələbə günü", 28 May isə "Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin yaranma günü" kimi. Göründüyü kimi, bir vahid fikrin-may sözünün alt qatında kifayət qədər geniş struktura malik olan 3 bayram adı gizlənmişdir ki, pasiyent bu adlardan  paradiqmatik şəkildə öz təsəvvüründə kontekstual – diktəsi nəticəsində dərk etmə gücü əldə edir.

Beləliklə, alim-şair, görkəmli ictimai-siyasi xadim, mahir pedaqoq, böyük el ağsaqqalı, müdrik insan Həsən Mirzəyevə istinad olunmuş şeir mətnlərində linqvistik qənaət prinsipinin linqvokulturoloji aspektləri qeyri-adi cazibədarlığı ilə diqqəti cəlb edir, insan duyğularına şüurun təsir gücü öz başlanğıcını digər leksik-semantikası və qrammatik göstəricilərdə olduğu kimi, qənaət edilmiş söz, ifadə, morfoloji göstəricilərdən də alır. Qənaət hadisəsi şeir mətninin istər semantik, istərsə də strukturunda kəmiyyət üstünlüyü təşkil edir.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(05.07.2024)