“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı “Ulduz” jurnalı ilə birgə QƏRBİ AZƏRBAYCANA QAYIDIŞA TÖHFƏ layihəsini təqdim edir. Bu gün sizlər üçün  Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, ADPU-nun Filologiya fakültəsinin dekanı Könül Həsənovanın “Alim-şair Həsən Mirzəyevə həsr olunmuş şeir...” məqaləsi təqdim ediləcək.

KÖNÜL HƏSƏNOVA

ALİM-ŞAİR HƏSƏN MİRZƏYƏ HƏSR OLUNMUŞ ŞEİR MƏTNLƏRİNDƏ QƏNAƏT PRİNSİPİNİN LİNQVOKULTUROLOJİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Şeirin melodik, ritmik, ahəngdar, emosional-ekspessiv bir şəkildə qurulmasında müəyyən norma və tələblər vardır və bu norma və tələbləri şərtləndirən başlıca meyarlardan, nitq-dil göstəricilərindən biri də linqvistik qənaət prinsipidir. Qənaət prinsipi poeziyanın vahid ölçü-biçi, ahəng, ritm, intonasiya qaydalarını tənzimləyən linqvistik hadisə kimi bütün yerlərində özünü təzahüretdirmə iqtidarında olur. Bəndi təşkil edən misralar, mətni təşkil edən bütöv şeir strukturlarındaqənaət prinsipi ritmik-melodik variasiyaları birləşdirməyə, məntiqi ardıcıllıqla əlaqələndirməyə, məna-məzmunu, forma-strukturu təmin etdirməyə geniş imkanlar yaradır. Alim-şair Həsən Mirzəyevə həsr olunmuş 250-dən çox şeir mətnində qənaət prinsipi linqvokulturoloji əsasladır, oxucunun dil-şüur proseslərində xüsusi önəm daşıyır, həmin prinsip əsasında qurulduğuna görə poetik-bədii örnəklər pasiyentin – oxucunun duyğu-düşüncələrini, hissi-emosional istiqamətlərini təlatümə gətirir, onun idrak və təfəkküründə daha görümlü-obrazlı formalarla əyaniləşdirmək üsulu kimi xüsusi əhəmiyyət kəsb edərək ölçü və semantik-struktur meyarları şərtləndirir.

Nəsr dili ilə müqayisədə poetikada qənaət prinsipi bir linqvistik kateqoriya kimi daha aktiv fəaliyyət dairəsini əhatə etməklə spesifik qrammatik göstəricilərin ixtisarı yolu ilə təzahür edir, nəticədə şeirin hər bir misrası hər bir bəndi həm formaca, həm də məzmunca ölçülü-biçili bir şəkil alır, poetik fikir, mətləb olduqca dolğunlaşır, zənginləşir, təbillik və qanunauyğunluğu şərtləndirən bu cəhətlər qənaət prinsipi sayəsində də həyata keçirilir. Bu baxımdan alim-şair Həsən Mirzənin öz şeirlərində və bu böyük yaradıcı şəxsiyyətə ithaf olunmuş poetik örnəklərin hər birində linqvistik qənaət prinsipinin qrammatik kateqoriyalar səviyyəsində təzahür şəkilləri özünü qabarıq şəkildə göstərir. Məsələn, el şairi Alim Dərələyəzlinin "Həsən Mirzəyev" rədifli şeirinin hər bir bəndində canlı xalq dilinin, danışıq şəkillərinin səciyyəvi qənaət formaları ilə üzləşirik:

Gözüm bulaqlardır, ağlayır həzin,

Dərdimin dərmanın dağlarda gəzin.

O behişt ətirli Dərələyəzin

Çiçəyi, gülüdür Həsən Mirzəyev

Linqvistik şəkildə olsa da, birinci və ikinci misrada "mənim" və "siz" əvəzliklərinə qənaət edilmişdir.Onların şəxs sonluqları – morfoloji göstəriciləri vasitəsilə abstrakt şəkildə təsəvvür etmək bir o qədər çətinlik törətmir: "Mənim gözüm bulaqlardır; "Siz mənim dərmanın dağlarda gəzin". İkinci misrada mənsubiyyət şəkilçisi qəbul etmiş "dərmanın" sözünün sonunda həmin kateqoriyaya məxsus -ı şəkilçisinin ixtisarı özünü göstərir. əgər həmin sözə -ı şəkilçisi bitişdirilsəydi, ikiqat mənsubiyyət təzahür etmiş olardı və belə olan halda misra və bənddə müəyyən ağırlaşma hiss edilərdi. İkiqat mənsubiyyətin qrammatik göstəricisinin bu şəkildə ixtisarı linqvistik əyinti olmayıb, ədəbi dilin normalaşması qanunu ilə bağlı olan dil hadisəsidir. Şeirin forma qəliblərinin qurulma mexanizminin özəl cəhətlərini şərtləndirən amillərdən biridir. Kontekstual şərait və mühitdə, həmçinin üzvlərin son sözündə -dır⁴ xəbər şəkilçisi  saxlanılmaqla digərlərində ixtisarın qənaət prinsipini reallaşdıran linqvistik göstəricilərdən olub, şeir mətninin qurulma mexanizmi ilə birbaşa əlaqəlidir. Bu yöndən yanaşdıqda təhlilə cəlb etdiyimiz şeir bəndinin dördüncü misrasında ikiüzvlü həmcinslərdən birincisində -di xəbərlik kateqoriyasına məxsus morfoloji göstərici buraxılmış, misra artıqlıq deyilən lazımsız təkrardan məhrum edilmişdir: çiçəyi, gülüdü Həsən Mirzəyev: çiçəyi (di), gülüdü Həsən Mirzəyev. Qənaət edilmiş, eyni zamanda edilməmiş formalardakı həmcins üzvlər ikiüzvlüdür, iki, üç, dörd, hətta beşüzvlü bir şəklə salsaq, sonuncu üzv də -dır⁴ xəbər şəkilçisi saxlanılacaq, digər üzvlərdə isə ixtisar olunacaqdır: Bənövşəsi, çəməni, laləsi, nərgizi, meşəsi, çiçəyi, gülüdür Həsən Mirzəyev. Həmcins üzvlərin sayının bu yolla artırılması poeziyada daha çox söz sənətkarının poetik obraza, bədii motivə yanaşma tendensiyasından, janr şərtliliklərindən, üslubi çalarların səmtləşdirilməsindən irəli gəlir, -dır xəbər şəkilçisinin üzvlərin son sözündə qənaətə məruz qalması poetik mətnin ahəngdarlığına, musiqililiyinə xidmət göstərir. Mətnşünas alim S.Əlizadə klassik şairimiz Məhəmməd Füzulinin əsərlərində -dır xəbər şəkilçisinin ixtisar formalarından danışarkən dolğun olaraq göstərir: "Məhəmməd Füzuli bəzi morfoloji kateqoriya əlamətlərinin yerini asanlıqla dəyişmişdir, lakin bu, qrammatik cəhətdən şeirin dilinə xələl gətirmir. Məsələn,

Pərişan xəlqi – aləm ahu əfğan etdiyimdəndir,

Pərişan olduğum xəlqi pərişan etdiyimdəndir – beytinin birinci misrasında -dır xəbər şəkilçisi qrammatik tələblərə (həmcins cümlənin məzmununu) görə "pərişan" sözünə bitişməlidir, yəni həmin misra belə səslənməlidir: (mən) ahu fəğan etdiyimdən xəlqi-aləm pərişandır. Lakin şair belə şairanə yoldan çəkinmişdir: cümləni feili bağlama tərkibi ilə bitirməyi məsləhət bilmiş, "pərişan" sözünü xəbər şəkilçisindən "məhrum edilərək" əvvələ gətirmişdir. Səbəbi isə aydındır. "Pərişan" sözü şəkilçisiz sərbəst bir vəziyyət alaraq misranın əvvəlinə keçməklə diqqəti ilk növbədə cəlb edir. Digər tərəfdən isə şair həmin sözü oynatmaq imkanı qazanaraq gözəl təkrar yaratmışdır. Nəticədə isə beyt həm forma, həm də məzmunca zənginləşmiş, fikrən dolğunlaşmışdır".

Poeziyada qənaət prinsipinin linqvokulturoloji aspektləri informasiyanın necə alınması (şübhəsiz, insan – pasiyent tərəfindən – K.N.), necə saxlanılması, necə təsəvvür edilməsi, necə mentallaşması kimi mürəkkəb idrak priyomlarını da öyrənir və biz şübhə etmirik ki, şeir mətnlərində təzahür edən bu hadisə linqvokultural səciyyə kəsb edərək dünya dil bəşəri poeziya üçün universallıq təşkil edən linqvistik bir qanundur. Bu linqvistik qanunun, yaxud prinsip və hadisənin bütün dil yönlərindən təzahürünə Həsən Mirzəyə həsr olunmuş şeir mətnlərində də rast gəlmək mümkündür. Məs:

Zərgərdən sorarlar zərin qiymətin,

Elmdir əsası mədəniyyətin,

         Zavallı millətin, dərdli millətin

Danışan dilidi Həsən Mirzəyev.

Birinci misrada "sorarlar" xəbərində söz kökündən sonra -uş şəklini elementinə qənaət edilmiş (soruşurlar), misradakı həmin feil canlı danışıq dilinin forması kimi verilmişdir. Paradiqmatik aspektdən yanaşdıqda təsəvvür və təfəkkürdə qədim xalq deyimi – "zər qədrini zərgər bilər"- atalar sözü mentallaşır və bu müdrik kəlam mətnin alt qatında impilistik şəkildədir, Həsən Mirzəyev bir poetik obraz kimi həm açıqda olan, həm də impilistik şəkildə yaddaşımızda təsəvvür edilən priyomlarla əyaniləşdirilir, daha doğrusu, motivasiya olunur. Həmin misrada "zərin qiymətin" ismi birləşməsinin ikinci komponentindəki "qiymətin" ikiqat mənsubiyyət kateqoriyasının -ı şəkilçisi ixtisar edilsə də, abstrakt şəkildə həmin morfoloji göstərici insanın dil şüurunda təsəvvürə gətirilə bilir. İkinci misrada aforizm səviyyəli olub, – mədəniyyətin başında elm gəlir, elm dayanır, elm durur – kimi paradiqmatik deyimləri özündə ehtiva etdirir. Fikrimizcə, misradan başlanğıc pozisiyada işlənən "elmidir" sözündə -i elementi artıq görünür, biz sadəcə olaraq həmin sözü "elmdir", yəni -i ünsürsüz də işlədə bilərdik, lakin şeir mətnində – açar rolunu "Həsən Mirzəyev" oynadığından mənsubiyyət şəkilçili "onun" əvəzliyinə qənaətə uyğun tərzdə impilikasiya yaradılmalıdır. Belə olan təqdirdə "onun elmidir mədəniyyətin əsası" paradiqması təsəvvürümüzdə gerçəkləşir, qüsur baş verir, norma tənzimlənmiş şəkildə təzahür edir. Dördüncü misrada "dilidi" sözündə -di xəbərlik şəkilçisində -r ünsürünün ixtisarı özünü göstərir ki, bu da poeziyanın qanunauyğunluqlarından irəli gəlir, qrammatik əyintilərə gətirib çıxarmır, əksinə,  canlı danışıq dilinin koloritini şeir dilinə hopdurur. Nəzərdən keçirdiyimiz poetik örnəyin bəzi mətnlərində həm birgəlik məzmunu reallaşdıran bağlayıcının bir dəfə işlənməsi digər pozisiyalarda qənaətə, yəni mətnin poetexnik tələblərinə müvafiq tərzdə ixtisarı özünü təzahür etdirir və bu baxımdan aşağıdakı şeir bəndi olduqca xarakterikdir.

Təcnisdi, təcnisdi, həm bayatıdı,

Muğamdı, Şirazdı, Şur, Heyratıdı.

Elimin şənliyi, toy-büsatıdı,

Ağsaqqal yoludu Həsən Mirzəyev.

Bu şeir bəndinin təkcə birinci misrasında "həm" bağlayıcısı işlənmiş, digərlərində ixtisar edilmişdir. Əgər qənaət prinsipini aradan qaldırıb, tərəfimizdən bərpa əməliyyatı apararaq həmin bağlayıcının yerinə qoysaq, şeir şeiriyyətindən məhrum olur, müəyyən dərəcədə bədii fikir tutumu qalsa da, forma bərbad bir şəkil alar, yeknəsəq təsir bağışlayar. Baxaq:

Həm təcnisdi, həm təcnisdi, həm bayatıdı,

Həm Muğamdı, həm Şirazdı, həm Şurdu, həm Heyratıdı

Həm elimin şənliyi, həm toy-büsatıdı,

Həm ağsaqqal yoludu Həsən Mirzəyev.

Əslində, qənaət əməliyyatını aradan qaldırdığımız bu formada instiktiv olaraq dil şüurunda təsəvvür və idrakımızda mexaniki olaraq əyaniləşmə keyfiyyət və xüsusiyyətlərə malik olub – sərf olunmasının qarşısını alır. Qənaətlə verilmiş formalar olduqda məntiqli əlaqələri, cəhətləri şeiriyyət fonunda yığcam, lakonik biçimlərdə inkişaf etdirir, lazımsız təkrarlığın, şablonçuluğun qarşısını alır, üslubi-estetik baxımdan poetik fikirdəki məna zərgərini tənzimləyir, poetik örnəyə heyranedici forma gözəllikləri gətirir.

Kəmiyyət kateqoriyasının morfoloji göstəricilərindən olan -lar, -lər şəkilçisinin sinonim dubletləri ilə işlənilməsi məqamında həmin şəkilçi sinonim sözün sonuncusunda saxlanılır və qənaət prinsipinə müvafiq tərzdə əvvəlkilərdə ixtisar edilir ki, bu da yeknəsəq təkrarçılığın qarşısını almaq məqsədini güdür. Məsələn:

Yada salırsanmı coşğun çayları?

Ömürdən xoş keçən ili, ayları,

Füsunkar yurdumun yazı, yayları

Gəlsin göz önünə may, Həsən müəllim.

Altından xətt çəkilmiş sözlərdə -lar, -lər cəm şəkilçisinin buraxılması üslubi cəhətdən məqsədəmüvafiq görünür, şeir dilinin ahəngdarlığını, axıcılığını, poetexnik üstünlüyünü təmin edən, forma qanunlarını tənzimləyən faktor təsiri bağışlayır. Həmin şeir bəndində insan şüuruna təsir edən dil faktorları içərisində "may" sözündə özünü göstərən qənaət prinsipi də xüsusilə yığcamlaşmasına görə daha çox diqqəti cəlb edir. Belə ki, fikir "mən", "bir", "may" sözü vasitəsilə 3 bayram adını simvolizə edir. 1 May "Beynəlxalq Həmrəylik günü", 9 May "Qələbə günü", 28 May isə "Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin yaranma günü" kimi. Göründüyü kimi, bir vahid fikrin-may sözünün alt qatında kifayət qədər geniş struktura malik olan 3 bayram adı gizlənmişdir ki, pasiyent bu adlardan  paradiqmatik şəkildə öz təsəvvüründə kontekstual – diktəsi nəticəsində dərk etmə gücü əldə edir.

Beləliklə, alim-şair, görkəmli ictimai-siyasi xadim, mahir pedaqoq, böyük el ağsaqqalı, müdrik insan Həsən Mirzəyevə istinad olunmuş şeir mətnlərində linqvistik qənaət prinsipinin linqvokulturoloji aspektləri qeyri-adi cazibədarlığı ilə diqqəti cəlb edir, insan duyğularına şüurun təsir gücü öz başlanğıcını digər leksik-semantikası və qrammatik göstəricilərdə olduğu kimi, qənaət edilmiş söz, ifadə, morfoloji göstəricilərdən də alır. Qənaət hadisəsi şeir mətninin istər semantik, istərsə də strukturunda kəmiyyət üstünlüyü təşkil edir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(05.07.2024)