Sərtyel, “Ədəbiyyat və incəsənət”

1.

Qadının kişi fikri istəməsi yenə öz fikrini eşitmək istəyidir, ancaq bu dəfə bass-da. 

2.

Vaqif Səmədoğlunun 85 illiyi münasibətilə keçirilən Poeziya müsabiqəsinin şərtlərində qeyd edilir ki, müsabiqəyə 35 yaşına kimi şəxslər buraxılır.

Bir xanım müraciətində yazır: “Mənim 37 yaşım var, amma hamı mənə uzağı 30 yaş verir. Odur ki, xahiş edirəm, məni də iştirakçı olaraq təsdiqləyəsiniz”.

3.

Pul səndə olmayanda əl çirkidir, elə ki səndə oldu, onda dönüb olur əl təmizliyi. 

4.

Pis dəlləyin bütün müştəriləri keçəl olar.

5.

-Siz ərinizi nəyə görə vurmusunuz?

-İlahi, guya bundan ötrü səbəb də lazımdır ki?

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.06.2024)

Poetik Qiraətdə bu gün qazi şair Emin Piridir. Onun “Venesiyaya birinci məktub” şeiri lirik ovqatlıdır.

“Bir az əsmər, bir az günəş-şokolad qız,

sən gedəli

Burda şirniyyatların dadı qaçıb.”

Elə başlanğıcdan adamı çəkir.”

Xoş mütaliələr!

Venesiyaya birinci məktub

Bir az əsmər, bir az günəş-şokolad qız,

sən gedəli

Burda şirniyyatların dadı qaçıb.

Venesiyanın suları

gecələr pıçıldayırmı qulağına

Sumqayıtın yalnızlığını?

Heç gördünmü

Eşqə qalxmışam desin kimsə?

Hamı düşdü,

düşdü.

Düşmək qalxmaqdı

necə ki, Yusifi endirdilər

qalxmasıyçün

Allahın eşq quyusuna.

Sən də mənim eşq quyumsan

balıqların Marian zirvəsi kimi.

Ayaqlarımın addımlamağı

əllərimi aldatmaqdı

səcdə edir getdiyin yollara.

Üzümü hara tutum dua edəndə

Məkkəyə, Vatikana

Yoxsa Venesiyaya?

Bədənimdən ayrı düşən ayaqlarım,

“Axilles dabanı”msan.

Kişilər qadınsız yeriyə bilməz bu həyatı.

Günəşə həsrət mamırlar

ayağına dolanıb yalvarırmı

getmə, qal, əsmər günəş-deyə?!

Üzük yerinə

öpsəmmi barmağından?!

…bəlkə də, bir itimiz olar,

adını Kio qoyarıq.

Sevgi dilində danışır itlər-

elə mənim dilimdə.

Çox yorulmuşam, şokolad qız…

Bu həyatdan nə doydum, nə də bezdim.

Yoruldum,

yoruldum, şokolad qız.

Aldadasan hamını…

Elə özünü də

Tanrını da

Onun yazdığı 75 illik ömrü də

33 yaşında

atasan özünü

dənizin qolları arasına.

Cırasan alın yazısının qalan səhifələrini

balıqlar öpə gözündən,

yosunlar anantək bələyə səni.

Allah da köks ötürüb deyə:

“Bağışla.

Bağışla məni”.

Mənim gücüm çatan iş deyil bu iş,

alın yazısında proqnozlarım

özünü doğrultmur buralarda heç…

İkiəlli yapışıb tavandakı ipdən

özünü asan gəncin kölgəsi.

Körpüdən ölümünə tərəf boylanan

bir başqasının da kölgəsi

boğulub dənizdə çoxdan…

Kölgəmiz cəsarətli çıxır özümüzdən.

Yuxularımız necə

Onlar da yazılıb alın yerinə?!

Şeytan Allahın,

gecə gündüzün,

yuxular həyatın

sən mənim kölgəmsən.

Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.06.2024)

Cənubi Afrika Respublikasının dünyaşöhrətli yazıçısı, tənqidçi, dilçi, 2003-cü ildə Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı laureatı, iki dəfə Buker mükafatı almış ilk yazıçı olan Con Maksvel Kutzeenin şəxsiyyəti maraqlı və sirlidir. Bu günlərdə xarici mediada Devid Etvelin ondan 20 il öncə aldığı müsahibə təkrarən gündəmi tutdu. Müsahibə ilk dəfə yazıçı Nobel mükafatını aldıqdan qısa müddət sonra İsveçin "Dagens Nyheter" qəzetində dərc olunub. Müsahibəni dilimizə Nilufər Hacılı çevirib və “Ədəbiyyat və incəsənət” portalı onu sizin diqqətinizə çatdlrır. 

- İlk növbədə, aldığınız mükafat münasibətilə ürəkdən təbrik edirəm. (Nobel mükafatını nəzərdə tutur.)

- Təşəkkürlər.

- Sizcə, həm şəxsən sizin üçün, həm geniş mənada, Nobelin əhəmiyyəti nədir?

- Ədəbi mükafatın məntiqi yazıçının, yaradıcılığına görə müdrik sayıldığı dövrlərə gedib çıxır. Heç bir quruma bağlı olmadığı üçün həm indiki dövr, həm də mənəvi dəyərlərlə son sözü deyə bilən müdrikdir.

- İndi sizi nə gözləyir?

- Artıq səyahət və konfrans dəvətləri almağa başlamışam. Məncə, ədəbi şöhrətin ən qəribə tərəfi də budur. Özünüzü yazıçı və hekayəçi kimi sübut edirsiniz, sonra insanlar sizi dayanmadan çıxışlar etməyə və dünya haqqında fikirlərinizi izah etməyə dəvət edirlər.

- "Nöqtənin ikiqatlanması"ndan ("Doubling the Point") sonra həm avtobioqrafiya janrında əsərlər yaratmısınız, həm də janrın özü haqqında yazmısınız. Bunların arasında daha az tanınan "Sədaqət" ("Homage") Rilke, Musil, Paund, Folkner, Ford Madoks Ford və Bekketin sizə təsirlərindən bəhs etmisiniz. Bunlar ədəbiyyat avtoritetləri tərəfindən hər hansı bir cərəyan altında qruplaşdırılan adlar deyil, ancaq demək ki, bir topluluq olaraq sizin üçün məna daşıyırlar. Burada əsl diqqətçəkən şey sizin onlarla olan dərin bağınızdır. Siz bildirirsiniz ki, başqa yazıçılardan əldə edəcəyiniz şey "ideya" deyil, "üslub"dur. Belə deyək, sizin özünüzə görə yan-yana gətirdiyiniz yazıçılar qrupu sizinçün adlar silsiləsindən ziyadə, həyat tərzi ifadə edirmi?

- Dediyiniz məqalə əslində dərs dediyim günlərdən qalma bir məqalədir. Düşünürəm ki, diqqətlə oxumağa dəyməz. Çünki təsirləndiyimi söylədiyim insanlar eyni ədəbi cərəyandan deyillər. Bir adama ən çox təsir edən müəlliflər, adətən daha təsirli olan yeniyetməlik illəri haqqında nələrsə oxuduğunuz müəlliflər olur. Həmin yazıçıların gənclik illərində yazdıqları əsərlər də adama ən çox təsir edən kitablar olur. Məsələn, elə götürək, Musili. Gəncliyimdə məni onun son əsərləri deyil, gənclik illərində yazdığı əsərlər heyran edirdi. Bekketə gəlincə, 1952-ci ildən əvvəl yazdığı əsərlər mənə ən çox təsir edən əsərlərdi, sonrakılar deyil.

O məqalədə başqa bir problem də var. Elə ədəbiyyat əsərləri var ki, adama güclü, lakin dolayı yolla təsir edir. Çünki siz onu birbaşa təqlid etməyə bilərsiniz, ancaq bütün bir mədəniyyət vasitəsilə sizə çatır. Vilyam Vordsvort ağlıma gələn ilk addır. Əsərlərimdə Vordsvortun düşüncəsinin və ya yazı tərzinin təsirini görmürəm, lakin buna baxmayaraq, Vordsvort insan və təbiətlə münasibəti haqqında yazdıqlarımda həmişə var.

Sualınıza qayıtsaq, insan öz yaratdığı bir siyahıda təcrübəyə qarşı yaradılan cavab tərzini və ya daha ehtiyatla desək, öz cavablarını təsdiq etməyin yollarını tapır.

- Elə həmin məqalədə deyirsiniz ki, "Bəzi dövrlər və yerlər, qarşılaşdıqları çətinliklərin öhdəsindən gələ bilən yazıçıları önə çıxarır, bəziləri isə çıxarmaz". Təxminən belə bir şey, kiminsə ədəbi cəhətdən formalaşması həmin insanı yaşayacağı çətinliklərə hazırlayır, hazırlamasa da, bu dəfə insan situasiyaya uyğunlaşır. Şəxsi "antologiyanız" və Cənubi Afrika arasındakı əlaqə haqqında heç düşünmüsünüzmü? Keçmişə nəzər saldıqda, sizcə, bu münasibət əsərlərinizdə özünü necə göstərib?

- Kənardan baxanda, tarixi nümunə kimi görünən mən, əslində xristian təqvimilə XVI əsrdə başlayan və XX əsrin ortalarına qədər davam edən Avropanın geniş ekspansionist hərəkatının gecikmiş təmsilçisiyəm. Bu hərəkat, Amerika və Okeaniya qitələrində işğal və məskunlaşma ambisiyalarını az-çox, gerçəkləşdirdi, amma Asiyada tamamilə, Afrikada isə qismən məğlubiyyətə uğradı. Mən bu hərəkatı təmsil edirəm, ona görə ki, mənim intellektual bazam dəqiq avropalıdır, afrikalı deyil. Mən, həmçinin  eyni zamanda aparteid (irqçi) rejimdən ən çox faydalanmaq üçün yaradılmış Cənubi afrikalı bir nəslin də nümayəndəsiyəm.

- Arxa planında zülm keçmişi olmuş və ya hələ də məğlubiyyətə uğramış müstəmləkəçi hərəkatın nümayəndəsi ilə özünə yer etmək istədiyi, lakin bacarmadığı bölgə və xalqları arasındakı düzgün münasibət forması necə olmalıdır?

- Bu sualın cavabından əmin deyiləm. Məncə, buna mücərrəd şəkildə cavab verməyə çalışmaqdansa, yaşadığım müddətdə bunu yaşamağa çalışmaq daha məhsuldar olub və elə də olacaq. Bu sualı "yaşamaq" dedimsə, təkcə gündəlik həyatda deyil, əsərlərimdə də yaşamağı nəzərdə tuturam.

Gördüyünüz kimi, mən bədii ədəbiyyat yaratmağı, yəni fantaziya icad etməyi və inkişaf etdirməyi bir növ, mücərrəd düşüncə kimi qəbul etmirəm. Təbii ki, mən ağlın faydalılığını da inkar etmək istəmirəm, lakin bəzən insan tək ağılla heç bir şey əldə etməyəndə, intuisiyasını hərəkətə keçirir.

- Bayaq qeyd etdiyiniz Avropa ekspansionist hərəkatında XX əsrin əvvəllərində və ortalarında estetika anlayışı xüsusilə təsirli görünür. Siz bu ənənə çərçivəsində öz brendinizi yaratdınız. Bəlkə də bu, əsərlərinizin əksəriyyətini yazdığınız Cənubi Afrikadan, əsərlərinizdə böyük yer tutan iztirab və bədən qavrayışını almış olmağınızla bağlıdır. Başqa bir misal da, - etik və estetik anlayış baxımından - fərqlilik və başqa cür yaşamağın nə demək olduğuna dair sizin gətirdiyiniz izah. Bu mənada, sizin yazdıqlarınız, insanların ünsiyyət baxımından çətinlik çəkdiklərindən bəhs edən ənənəvi mətnlərdən daha cəlbedicidir. Təbii ki, başqa uğurlarınız da var. İsveç Akademiyası artıq bunları müşahidə edib və yüksək qiymətləndirib.

- İsveç Akademiyası haqqında dedikləriniz barədə nəsə demək mənə düşməz. Amma madam ki, siz bayaq Samuel Bekketin üzərimdəki formalaşdırıcı təsirindən bəhs etdiniz, bunu deməliyəm. Bekketi, əlbəttə ki, yüksək səviyyəli modernlərdən, daha doğrusu, ilk postmodernlərdən biri kimi qiymətləndirmək olar. Bekket, Afrika ilə heç bir əlaqəsi olmayan irlandiyalı, avropalı idi. Amma Atol Fuqard kimi həssas və istedadlı dramaturqun əlində Bekket Cənubi Afrikaya daşına bilər, o qədər mükəmməl ki, az qala, yerli kimi göstərilə bilər. Yaxşı, bu nə deməkdir? İncəsənət tarixi, əslində hasarlar və sərhədlər arasında daimi çarpaz mayalanma tarixidir.

- 2003-cü ildə "Buker" mükafatına namizəd olan "Elizabet Kostela" adlı romanınızın eyniadlı qəhrəmanının özünə şübhə problemi var, bu da "Elizabet, Ledi Çandosdan Frensis Bekona məktub" adlı fəsillə yekunlaşır. Elizabetin məktubu onu böhran, daha doğrusu, fəlakət hissinə sürükləyir. Çünki məktubun tarixi 11 sentyabrdır (1603)! Daha doğrusu, Elizabet mətni özünü inkar edərək tərk edir. Bunu demək istəyir? Ədəbi həyat son nəticədə "uçurumun kənarındakı ruh" üçün çıxış yolu və ya xilas təmin etmir.

- Məndən əsərlərimi şərh etməyi istəyəndə, adətən buna qarşı gəlirəm. Bunu düzgün hesab etmirəm... Elizabet, dilin hüdudları daxilində yazdığını iddia edir. Əgər daima onun arxasınca düşüb kifayət qədər ağıllı olmadığı üçün ifadə etmək istəyib, edə bilmədiklərini izah etməyə çalışsam, onu təhqir etmiş olmaram? Mayın 1-i kimi, 11 sentyabr da bəzi adamlar üçün çox önəmli, bəziləri üçünsə adi bir gündür.

"Uçurumun kənarındakı ruh" üçün ən yaxşı həyat tərzinin nə olduğuna gəlincə, indicə "ədəbi həyat" adlandırdığınız şey, ya da bizə varlığımız haqqında düşünmək üçün başqa hər hansı həyat tərzi - fantaziya, işarələr, hekayə danışmaq - mənə yaxşı təsir edir. "Yaxşı" deyəndə, etik mənada, məsuliyyəti nəzərdə tuturam.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.06.2024)

Əlibala Məhərrəmzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Motivasiya ədəbiyyatı içərisində oxucularıma nümunə gətirəcəyim daha bir təlim Rusiya siyasətçisi və publisisti İrina Xakamadaya məxsusdur.

Atası yapon, anası rus olan İrina Rusiya kimi mürəkkəb bir ölkədə uğurlu siyasi karyera qurması ilə məşhurlaşaraq Rusiya tarixində seçkidə ən çox səs toplayan prezidentliyə namizəd qadın olması, Rusiya Federasiyası Dövlət Dumasının sədrinin müavini postunadək yüksəlməsi, aparıcı bir siyasi partiyaya həmsədrlik etməsi kimi uğurlar əldə edib, bunlar ona nə qədər nüfuz gətiribsə iqtisadiyyat üzrə elmlər namizədi mərtəbəsinədək yüksəlməsi, məşhur teleradio aparıcısı olması, Moskva Beynəlxalq Munasibətlər İnstitutundakı pedaqoji fəaliyyəti, yazdığı populyar roman və pyeslər, «uğurlu insan olmaq» mövzusunda oxuduğu master-klasslar da ona bir o qədər nüfuz gətirib. Təsəvvür edin ki, «Taym» jurnalı onu dünyanın XXI əsrdəki 100 ən məşhur qadınları reytinqinə daxil edib. Bu «uğurlu» qadın barədə onun, hədsiz nüfuzu barədə bircə fakt söyləmək istəyirəm: 2002-ci ildə Moskvanın Dubrovka adlı ərazisindəki Teatr mərkəzində terrorçular dinc insanları girov götürərkən İrina onlarla danışıqlar apararaq üçü uşaq olmaqla dörd girovu azad etməyə müvəffəq olub.

 Onun, xüsusən, uğurlu karyera qurmaqla bağlı fərqli və kreativ məsləhətləri çox maraqlıdır. (Məsələn, Təqribən ayda bir dəfə ölüm haqqında bədii filmlərə baxın ki, həyatı qiymətləndirə biləsiniz).

Gəlin bunlara diqqət yetirək:

6.İnsanı öyrənmək istəyirsinizsə, melodramlara, kino dramlarına tamaşa etməli,  klassik ədəbiyyatı oxumalısınız.

Bu isə öncəki gün paylaşdığımdır:

1.

Hədəfə, məqsədə doğru deyil, özünə tərəf hərəkət etməlisən. «Məqsədə doğru nə qədər sürətlə getsən, o sürətlə də məqsəd səndən kənarlaşacaq. Səadətə doğru irəlilə», - deyə öyrədirlər daosistlər. Eynən serfinqist kimi səni yuxarı qaldıracaq öz dalğanı tapmalısan. Buna görə də mütləq axından qopub özünü dinləməlisən.

2.

Rəsmi TV kanallara az baxın, orada göstərilənlərin real həyatla əlaqəsi yoxdur. Daha yaxşısı – əyləncəlilərdir. Əgər mütləq informasiya lazımdırsa, onu da internetdən götürün. Ümumən isə informasiyanı ətrafdakı insanlardan alın. Taksi sürücüsüylə, zərgərlə ünsiyyət qurmaqla heç bilirsiniz, nə qədər informasiya ala bilərsiniz? Dünyanı dinləyin ki, öz dalğanızı tutasınız.

3.

Cəsur olmanız üçün sizə yeni fəlsəfə kömək edə bilər: bu həyatda sizin cəmi bir arxanız var. Vəssalam. Bu nə ailədir, nə ölkədir, nə sosial-müdafiə fondudur, nə məmurlardır. Yalnız özünüzsünüz.

4.

Uğurlu olmaq istəyirsinizsə hansı zəmanədə yaşadığınızı dərk etməli, bunu öz fəaliyyətinizdə əks etdirməlisiniz. Biz elə bir anlaşılmaz, şərholunmaz zamanda yaşayırıq ki, yeni texnologiyaların hesabına informasiya və hadisələr elə sürətlə dəyişir ki, sabitlik itir.

Sabitlik arzulayan hər kəs uduzur. Amma epoxanı qeyri-sabit, dəyişkən görməyə alışıb yeni çağırışlara uyğun olaraq hər gün yenidən doğulanlarda da, həyatın sürpriz və hədiyyələrinə istehza ilə yanaşanlarda da hər şey alınar.

5.

Riskli insan olun, amma riskləri xırda addımlarla atın ki, yıxılmayasınız. Yıxılmalara, pauzalara, depressiyalara hazır olun, çünki həyat büsbütün xalça döşənmiş yollardan ibarət deyil. Risk – problemsiz olmur.

Sabah davamı olacaq.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.06.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə BİRİ İKİSİNDƏ layihəsində bu gün nəsr zamanıdır, sizlərə Xatirə Salahzadənin “Xiffət” hekayəsi təqdim edilir.                                                 

“Kiçik uşaqların dərdini kiçik görməməli”.

                                              Əbülqasım Firdovsi

Elə bir öləm ki,

Elə bir öləm ki, uşaqlar,

Sizə heç ölüm qalmaya...

                            Əziz Nesin

         Qəbiristan yoluna çatanda hələ günorta olmamışdı. Yol boyu “qəbiristan mollaları” sıra ilə düzülüb iş gözləyirdilər. Ovçu şikarını gözləyən kimi, onlar da ölü sahiblərini dörd gözlə gözləyər, adətən, yoldan keçən maşının içindəkiləri süzərdilər. Səhər obaşdan ziyarətə gələn ölü sahibləri “son mənzil”i tərk edirdilər. Kimi üzündən çəkilməmiş iztirabı, kədəri ilə, kimi sanki bir ritual icra edib dönən kəsin baxışı ilə, kimi göz yaşlarını heç cürə saxlayaa bilmədən güclə yol gedirdi.

         Qəbiristan əvvəllər, hələ kiçik yaşlarımdan vahiməli bir yer bilirdim. Bilirdim yox, hiss edirdim. Yadımdadır, heç qəbiristana getməmişdim, heç görməmişdim də. Kəndimizdə yas var idi. Yaşımı xatırlamıram, amma yəqin ki, elə də böyük deyildim ki, anam olmadan gecəni kiminsə yanında qala biləm. Buna görə də məni də özləri ilə kəndə aparmışdılar. Azyaşlı əmim oğlunu kənd avtobusu vurmuşdu. Həyətdə evin önündəcə divara qısılıb qalmışdım. Kənd arvadlarının ara-sıra “şaxsey-vaxsey” sədalarını eşidəndə körpə ürəyim sıxılır, sanki kimsə məni dondurur, tərpənməyə qorxur, heç ağlaya da bilmirdim. Arvadlar sakitləşən kimi donum açılırdı. Sanki növbəti donma rejiminə keçməzdən əvvəl nəfəs almağa tələsirdim. Əl-qolum açılan kimi bu dəfə də nənəmin, əmim arvadının divara çəkdikləri mavi rəngli şirəni balaca dırnağımla qoparıb yerə tökürdüm. Arvadların təziyə məclisinin səsi gələn kimi yenə də divara qısılıb donurdum. Arada indi də pis yuxudan ayılanda elə o vaxtdakı kimi qorxudan donuram, o biri tərəfə çönmək nədir, heç nəfəs almağa belə ürək edə bilmirəm. Ta ki, öz-özlüyündən yuxuya gedənədək qorxu məni ağuşuna alır. Başımın üstündə yerdən bir qədər hündürlükdə göy rəngdə taxtası və şüşəsi olan ikiqat açıq pəncərələr vardı. Uşaq düşüncələrimlə sanki pəncərədən ölən uşağı virtual olaraq görür, elə bilirdim ki, arvadlar “şaxsey-vaxsey”lərlə onu incidərək harasa yola salırlar. Özümü tanıyandan rejissor Cerri Zukerin 90-cı illərdə çəkdiyi “Ruh” filminə hər dəfə baxanda ölən artistləri qara əcaib şeylər aparan epizod eynilə bu səhnəni gözümdə canlandırırdı. Elə bil həmin qorxulu günü yenilənmiş kimi hiss edir, yenidən yaşayırdım. Hələ bu arada yerə düşən qopuntuların da fikrini edirdim. Evin kandarına şirə çəkiləndə ta onun qurumasını gözləyənədək nə içəri, nə də çölə çıxa bilərdik. Əks halda yerdəki şirə ayağımıza yapışar, yeri də korlamış olardıq. O zamanlarda kənd evlərində boya əvəzi istifadə olunan gilə oxşar bu maddə məni özünə cəlb edirdi. O qədər sevirdim ki şirəni. Kənddə tətillərimi keçirərkən vedrənin içinə quru gili töküb, su əlavə edib onu əllərimlə həll etmək ən sevdiyim məşğuliyyətlərimdən biri idi. Bir az böyüyəndə hətta özüm də çəkmişdim, baxmayaraq ki, şəhər uşağı idim. Yerə düşən şirə qopuntularını görcək “hadisə yeri”ndən aramla, üsulluca uzaqlaşırdım. Özümü başqa divara sıxılan tapırdım. Mən həqiqi qəbiristan görmədim, amma kənd həyətindəki o yası qəbiristan bildim. Hətta bir qədər böyüyəndə, kənd qəbiristanına sərbəst gedib ziyarət edəndə də, gündüz olmasa da, gecə “son mənzil”in xofu məni basırdı. Ancaq öz atam dünyasını dəyişəndə “son mənzil” mənə o qədər doğmalaşdı ki, elə bilirdim, atamın yeni mənzilidir. Qorxu sanki yoxa çıxmışdı... bəlkə, böyümüşdüm. Bəlkə də, acı qorxumu üstələmişdi, ona qalib gəlmişdi. Bilmirəm. Nə vaxtsa eşitmişdim ki, başqasının acısını öz vücudumuzda hiss etmək üçün eyni acını yaşamış olmamız lazımmış. Yaşadım, gördüm, bildim...

         Dərin düşüncələrə daldığımı görən Türkan – “Bax burda saxla, bulağın yanındadır onun qəbri. Sən düşmə!  Bir az tək qalım” – deyib tələsdi. Maşından enmədim. Uzaqdan daşdan kəsilmiş ağappaq barelyef görünürdü. Aralıda da olsam, qızılı haşiyədə yazılmış ... böyük adı açıq şəkildə görünürdü. Qəbrinin üstündəki çox uzun yazı isə heç görünmürdü. Çox güman ki, şeir idi. Atası şeirə aşiq idi. Evlərində Nazim Hikmətdən tutmuş, müasir şairlərə qədər kimin kitabını axtarsan, tapa bilərdin.

         Maşının şüşələrini açıq saxladım. Gedişini izlədim. Qəbrə aram-aram yaxınlaşdı. Dünəndən buz kəsmiş rəfiqəmin sanki bir parçasını yerə atıb sındırdılar. Naləsi yeri-göyü titrətdi. “Nifrət”i od püskürdü. Biz qəbiristana girəndə yenicə başlayan çiskin gur yağışa çevrilmiş, dayanmadan yağırdı. Türkanın göz yaşları yağışa qarışmışdı. Yağış onu, o, yağışı ağladırdı. Beləcə yerə çöməlib dədəsi ilə “dalaşdı”. İndiyədək boğazında düyünlənib qalan sevgiqarışıq nifrətinimi deyim, nifrətqarışıq sevgisinimi deyim, dilə gətirirdi. Heç vaxt üzünə deyə bilmədiyi, görmək istəmədiyi dədəsinə qəlbindəki bütün sözləri unudar, deyə bilməz, içində qalar qorxusu ilə tez-tez, təngnəfəs dilə gətirib bütün cümlələrini tamamlamağa çalışırdı. Yaxınlaşan molla çox qısa bir zamanda  əvvəlki yerinə- qəbiristanın mərkəzinə yön alıb gedirdi. Simasından surələri tez-tələsik, ala-yarımçıq oxuyub birtəhər yola verən mollalara bənzəyirdi. 

O vaxtlar mən kapsul dərmanları ilk dəfə onun atasında görmüşdüm. Hər axşam ərəb qorkasının rəfindən gözoxşayan, rəngarəng dərmanı götürərək açır, içindəki tozunu qəbul edib qabını atırdı. Uşaq idim, amma o kapsulların rəngarəngliyi məni necə cəlb etmişdisə, evimizdə görüb alışdığım, sovetin ağ, bəzən sarı rəngli tabletlərindən çox fərqli gəldiyi üçün onları oyuncaq da zənn edirdim. Arada o ərəb qorkasından bizim üçün Türkiyədən gətirdiyi – o zaman nadir tapılan – türk saqqızlarını da çıxarıb uzadaraq – xüsusi bir zəhmlə “di gedin oynayın” deyirdi. Mən onun atasından çəkinirdim, hətta qorxurdum da. Uşaqları sevməyən bir tövrü vardı. Amma qızını çox sevirdi. Hər işdən qayıdanda “nazım-quzum” deyib o üzündən-bu üzündən öpərdi. Daha doğrusu, Türkan özü atasından öncə tez onun önünə atılardı. Türkanın atasına qarşı böyük sevgisi vardı. Ona dədə deyərdi. Atası özü belə öyrətmişdi. Dolanışığa görə bir-iki yaxın məsləkdaşı ilə o, böyük qardaş Türkiyəyə pənah aparmışdı. Uzun müddət Türkiyə universitetlərinin birində Şərq ədəbiyyatından dərs demiş, orada yaşamışdı. Türk ləhcəsinə o qədər alışmışdı ki, öz Qarabağ ləhcəsini də ona qatıb danışırdı. Türkan ona dədə deyəndə elə bilirdim, atası daha da yaşlıdır. Hər dəfə Türkiyədən qayıdanda özü ilə çoxlu “Çocuk” uşaq jurnalları gətirərdi. Yaxşı xatirimdədir, o jurnalları necə böyük sevgi ilə vərəqləyər, xəyallara dalar, gündüzü axşama qatardıq. O zaman necə dostluqlar, necə qonşuluqlar vardı. Yatmaq vaxtı çatanda evimizə gedərdik. Qonşuluqda bu qədər narahatlıq da böyükləri heç incitməzdi. Qəlbimdəki ilk Türkiyə sevgisi də elə o evdəki abu-havadan yarandı. Evin divarlarında müxtəlif rakurslardan çəkilmiş Ayasofiya məbədi olan şəkillər lap çox idi. Ərəb mebelinin üzərində göz oxşayan, eyni zamanda qəribəliyi ilə düşündürən sənət heykəlcikləri vardı.

Aradan bir qədər zaman keçdi. Atasını evdə artıq çox az-az görməyə başladım. Zaman-zaman da heç görmədim. Beləcə onun valideynlərinin həyat yolları ayrıldı. Onlar – ata-qız artıq bir-birini görmür, unutmağa çalışırdılar. Artıq o böyük sevgi incikliyə, kiçik nifrətə qədər gedib çıxırdı. Atasından söz açılanda hər zaman nifrət püskürürdü. Amma mən nədənsə bu nifrətə heç vaxt inana bilmirdim. Valideynləri boşanan Türkanın həmişə özünü boynubükük, sıxıntılı, əskik hiss etdiyini dərindən duyurdum. Az-çox tanınan atası haqda heç vaxt heç kimə söz açmazdı. Ətrafında olan dost-tanışı heç onun atasının kimliyini bilməzdi. Bəzən məcbur qalanda “boşanıblar” deyib mövzunu dəyişərdi, vəssalam.  Həyatının hər bir dönəmində boşanmış valideynlərin övladı olmağın iztirabını içində çəkir, nifrəti, qəzəbi daha da artırdı. Biz bir-birimizdən az-çox fərqli olduğumuz üçün rəfiqəmin bu halı mənə onun düşündüyü kimi acınacaqlı gəlmirdi. Mən onu anlamırdım. Daha doğrusu,  onun vəziyyətini acınacaqlı  hesab etmir, atasına olan nifrətini isə heçə sayırdım, inanmırdım. Çünki atasına böyük sevgisi olan bir qızcığazın böyük nifrəti heç cürə ola bilməzdi. Mən ki, axı mən ki bu sevgini görmüşdüm. “Sevgidən nifrətə bir addımdır” ifadəsi onun bu vəziyyətində bir külliyyatlıq yalandır. Bu od püskürmə nifrətdən başqa hər şey idi. Nəsə, nəsə adını qoya bilmədiyim, nifrət pərdəsi arxasında gizlənən başqa bir şey idi. Onun öz vəziyyətini dünyanın sonu imiş kimi düşünməsini isə heç anlamırdım. Axı nə vardı ki burda, bir-birinə zidd iki insan nəticədə bir-biri ilə yollarını ayırırlar. Bu qədər bəsit. Birlikdə gəldikləri yolu yarıda qoyub yeni bir yola addım atırlar. Ayrı dildə danışan, bir-birini məsxərəyə qoyan, çox zaman kinayəli davranan, daşıması qeyri-mümkün dərdləri yaşayan cütlüklər bu əzablara sinə gəlib niyə zülmlə yaşamalıdır ki?.. Mənə hər zaman elə gəlirdi ki, bir-birini səmimi, təmiz, ülvi hisslərlə, təmənnasız sevən cütlükləri həyatda heç bir çətinlik ayıra bilmir. Ən ağır sınaqlardan belə üzüağ çıxırlar. Birtərəfli, nəyinsə naminə yaradılan sevgi zənciri günün birində qırılmağa məhkumdur. Niyə birgə yaşayıb, ömürlərini bir-birinə diksinərək baxıb cürütməlidirlər?! Güzəşt edən tərəf birtərəfli qalırsa, o da geci-tezi təslim bayrağını qaldırır. Di gəl, sən bunu rəfiqəmə anlat. Əslində, o nə vaxtsa anasını başa düşüb anlamağa da çalışıb. Hətta onun yanında da olub. Amma ürəyinə hökm edə bilməyib. “Boşanmış ailənin qızı” yükü onun zərif çiyinlərinə ağır gəlib həmişə. Yaxından tanımaq istəyən oğlanların ailəsi barədə gerçəkliyi biləndən sonra ondan uzaqlaşdıqlarını mənə etiraf edərkən necə həyatdan, insanlardan küsür, ağlamsınırdı. Üzündəki sakit qəzəbi insanı bugünkü kimi lərzəyə gətirirdi. Amma Allahdan olan kimi, çox mərhəmətli, rəhmli qız idi Türkan. Şeytana uymurdu. Bitib gedən münasibətlərin sonunda sakitliyini qoruyub saxlaya bilirdi ən azı. Mən o vaxt belə düşünürdüm. Türklərsayağı da “Allahın təqdiridir” deyər, nəyə isə sığınardı. Bir Məlikməmmədin onu divlərin əlindən xilas edib quyudan çıxaracağı günə, simurq quşunun lələklərini yandırdıqda onu bu qaranlıq dünyadan işıqlı dünyaya aparacağına cani-könüldən inanar və o günü böyük səbirlə gözləyərdi.

Keçib maşına əyləşdi. Göz yaşlarını kağız salfetlə silərək – “Tez ol, tez sür gedək burdan... Qurtuldum, qurtuldum... İndi soruşan hər kəsə rahatlıqla “atam yoxdur”, “atam yoxdur”... deyə bilərəm” sözlərini deyə bildi...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.06.2024)