Festivallar, müsabiqələr bir çoxları üçün qalibləri, mükafatları ilə maraqlı olsa da, əslində, ən vacib olanı yeni tapıntılar, kəşflər, qurulan ədəbi münasibətlər, yaranan ünsiyyətlərdir.

Əlbəttə, məsələyə kim hansı prizmadan yanaşır – bu da vacib məqamdır. Amma aprel ayının 30-dan mayın 2-nə qədər Qubada, “Şahdağ Quba Truskavets” sanatoriyasında keçirilən Beynəlxalq Silkway ədəbiyyat festivalı bir çoxları üçün, xüsusilə mənim üçün məhz bu cəhətdən maraqlı oldu.

Ədəbiyyatımızın həm ölkə daxilində, həm beynəlxalq miqyasda təbliğinə yönələn, gənc yazarların yaradıcılığına dəstək məqsədi daşıyan festivalın Azərbaycan turunun final mərhələsində 30 gənc iştirak edirdi. Festival öz üzərinə qaliblərin gələcək yaradıcılıq yoluna istiqamət vermək, təbliğini təşkil etmək kimi də vacib bir öhdəlik götürüb və bu onun mahiyyətini daha da artırır.

Silkway International Writers Union təsisatının təşkilatçılığı ilə baş tutan festivala Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi yanında İctimai Şura, Dünya Gənc Türk Yazarlar Birliyi, “Azərkitab” Kitab Təbliğatı Mərkəzi, “Şahdağ Quba Truskavets” sanatoriyası təşkilati dəstək, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının isə informasiya dəstəyi verirdi.

300-ə yaxın namizəddən fərqlənərək son tura gələnlər arasında ədəbi gəncliyin seçilən nümayəndələri də vardı, qismən az tanınan nümayəndələri də. Münsiflər heyəti Ruslan Dost-Əli, Ramil Əhməd, İntiqam Yaşar, Cavid Zeynallı, El Roman, Fərid Hüseyn, Faiq Hüseynbəyli, Eminquey, Nargis İsmayılova, Bahəddin Salman, Emin Piri, Mehdi Dostəlizadə, Ayxan Ayvaz, Nadir Yalçın, Ələsgər Əhməd, Ümid Nəccari, Rəvan Cavid, Nigar Arif, Cavid Qasımov, Səddam Laçın, Həsən Kür, Ulucay Akif kimi yazarların yaradıcılığını qiymətləndirdi.  Təbii ki, bal sistemi ilə. Amma maraqlıdır ki, münsiflərin şifahi olaraq müzakirələr zamanı imzasını səsləndirdikləri favoritlərin adi ilə bal sisteminin nəticələri, demək olar ki, üst-üstə düşdü.  Nəticələr kimlərisə qane etməyə bilər… Bu da, əlbəttə ki, belə müsabiqələrdə, gözlənilən haldır. Xüsusilə xanımlardan kiminsə qalib olmaması inciklik səbəblərindən biri kimi dilə gətirildi. Amma… Mətnlərin və ifaların apardığı bir yarışda məhz festivalın şüarinda da deyildiyi kimi, “Sonda ədəbiyyat qalib gəldi”. Çünki bu görüşün, aparılan söhbətlərin xatirəsi və təəssüratı, inanıram ki, hələ uzun müddət yaddaşlarda qalacaq.

Yeri gəlmişkən, qeyd edim ki, həmsədrləri Anar və akademik Nizami Cəfərov olan Münsiflər Heyətinin tərkibində AYB sədrinin müavini Rəşad Məcid, AYB katibləri Elçin Hüseynbəyli, Xəyal Rza, AYB-nin Güney Azərbaycan şöbəsinin rəhbəri Sayman Aruz, “Ədəbiyyat qəzeti”nin baş redaktoru Azər Turan, “Söz” layihəsinin rəhbəri Nigar Həsənzadə, şairlər Ramiz Qusarçaylı və Əkbər Qoşalı, yazıçı Varis, bir də mən var idim.

Əvvəlcə səsləndirilən şeirlər haqqında.

Açığı, maraqlı nümunələr dinlədik. Bəzilərini mətbuatdan artıq oxusam da, müəllifin öz dilindən, öz intonasiyasını (və təbii ki, emosiyasını) qatmaqla təqdim etməsi, bir başqa təsir gücünə malik idi. Həyəcan da vardı, aktyorluq məharəti və qiraət ustalığı da. Və ya əksinə, gözəl bir nümunəni zəif səsləndirənlər də oldu. Amma bu həyəcanın arasında yenə də yaddaşıma yazılan, xatirimdə qalan nümunələr vardı ki, hansısa gözəl poetik tapıntı olduğundan, hansısa çox səmimi ifadəsi ilə diqqətimi çəkdiyindən, hansısa uğulu bir şəkildə poetik situasiya yaratmaq gücündə olduğundan fərqli idi. O da dəqiqdir ki, alınan təəssürat, ilk növbədə, müəllifin imzasını yadda saxlayacaq və bundan sonra da bizi onu izləməyə vadar edəcəkdir. Məncə, gənclərin əldə etdiyi ən böyük uğur məhz budur.

Şəxsən mən xüsusi olaraq bir neçə imzanı qeyd etmək istəyirəm. Ruslan Dostəli, Səddam Laçın, El Roman, Nigar Arif, Günel Balakişi, Cavid Qasımov, İntiqam Yaşar və Ümid Nəccari.

Yazıdan fərqli olaraq şifahi səsləndirilən mətnlərdə hansısa fikrin yadda qalması mənim üçün çətindir (göz yaddaşım daha güclüdür). Əsas ilk səsləndirmədən aldığım təəssürat olur. Amma həmin günlərdə dinlədiyim şeirlərdən xatirimə yazılanlar vardı.

Məsələn, Ruslan Dostəli daha çox səmimi ifadəsi, ötürdüyü emosional təsirlə auditoriyanı ələ ala bilməsi ilə fərqləndi. Onun

Bircə səhər üzün gülə:

məktəbə gedən oğlunun

cibinə şeir qoyasan…

misraları ilə xatırladığım şeirində əsas məhz səmimiyyət və yaşadıqlarını, hiss etdiyi çıxılmazlıqları tam bir içdənliklə mətnə gətirə bilməsi idi. Bir də bunu səmimi ifasını əlavə edərək çatdırması…

Yazmağa həvəsin ola,

nəyəsə yaraya şeir…

Bir ovuc küldən ötəri

özünü yandırmayasan,

basasan yaraya şeir…

Bir daha qeyd edim ki, Ruslan Dostəlinin yaratdığı şeir ovaqatı, ifa etdiyi şeirə qatdığı ifa gözəlliyi, bir də təbii ki, xalq şeirindən qaynaqlanan təbiiliyi o qədər təsirli idi ki, demək olar, münsiflər heyətinin əksəriyyətindən 10 balla qiymətləndirildi.

Götürüb üstünə adımı yazdım,

bir arxa tulladım, getdi-gəlmədi –

Mənim uşaqlığım, ahh… uşaqlığım

kağız gəmilərdə batdı, gəlmədi…

Məhz elə bu səbəbdən də söhbətlərdə favorit olduğu hiss edilən Ruslan ən yüksək balı toplayaraq birinciliyi qazandı.

Festivalda çıxış edən elə şairlər də oldu ki, məhz maraqlı tapıntıları ilə yadda qala bildilər. Məsələn, Nigar Arifin çox bəyəndiyim və həqiqətən də böyük ağrını ifadə edən “Bax belədir, əzizim, Yol uzundur, zaman dar, Hardan biləydik axı Div boyda arzuların cırtdan ayaqları var…” misraları… “Cırtdan ayaqlarınn daşıya bilməyəcəyi böyük arzular”ın ağırlığı bu şairin ifasında “göründü”, öz dəqiq təəssüratını yaratdı və yadda qala bildi.

Başqa bir xanım şairə Aypara Ayxan şeirlərini usta bir qiraətçi kimi təqdim etdi. Bu mətnin təəssüratını gücləndirən əsas amil olsa da, onun yazdığı şeirdən  “Getdin, intihar etdi qəmzəmdə kəpənəklər” misrasının yaratdığı obraz, bir də “getdin, içimdəki quşlara qəfəs oldum” ağrısı idi. Hə, bir də “Çin səddi arxasında gizlənən tapmaca adam” obrazı. Əlbəttə, o obraz bir az da gücləndirilsə, daha uğurlu olardı.

İlk dəfə “Söz” layihəsinin müəllifi Nigar Həsənzadənin təşkil etdiyi “İgidlərin sözü” layihəsində gördüyüm və elə oradan da yadımda qalan Cavid Qasımovun ifasını da bəyəndim. Onun az qala bütün bədənini lərzəyə gətirən həyəcanı  oxuduğu qəzələ başqa bir emosional təsir gücü qatmışdı.

El Romanın “Mağara – dağların əsnəməsidir. Tərsinə asılmış quş qəfəsidir”, Emin Pirinin “İşsiz vaxtlarımda evdən çıxanda, Anamın namaz üstə dediyi duaları qoydum cibimə Yolpulu əvəzi”, Fərid Hüseynin  “Elə bilirsən ovcunda gizlətdiyindən xəbərsizəm? Açacaqsan – yalan, Yol adlamaq deyil ömür yaşamaq,  O tərəfə keçəcəksən – yalan” misraları şeirimizdə maraqlı imzaların maraqlı nişanəsi idi. Onsuz da var olan imzalarını bir az da möhkəmləndirirdi. Ümid Nəccarinin “Karantin günləri” adlı şeirində yaratdığı gerçəkçi təsvir öz təsir qüvvəsi ilə darıxdırdı məni: “Küçələrdən kimsəsizlik gedib-gəlir. Boylanır pəncərədən bir quşun səsi. Divarlar qəfəs rəngində. Uşaqların sükutu oynayır məhəllədə”. Bir də Günel Balakişinin şeirlərindəki səmimiyyət yadımda qaldı.

Açığı, bu festivala qədər adlarını qeyd etdiyim şairlərdən bəzilərinin yaradıcılığına az və ya çox bələdliyim var idi. Amma burada tanıdığım Səddam Laçının adını xüsusi qeyd etmək istəyirəm. Özəlliklə də “Bir qadın unutmuşam…” şeirini.

Əlbəttə, münsiflər heyətinin müzakirələrində də fikrimi bildirdim: Hekayələrin şeirlərlə eyni anda və eyni müstəvidə qiymətləndirilməsi çətin və az qala, mümkünsüz məsələdir. Və təşkilatçılardan biri olan Varis gələn il bu qaydaya yenidən baxılacağına söz verdi. Amma bununla belə, festivalda Ayxan Ayvazın atasının təyyarə ilə qayıdacağına inanan bir uşağın duyğularını əks etdirən “Sarı göyərçinlər” hekayəsini qeyd etmək istərdirm. Xüsusilə “uşaq vaxtı ona elə gəlirdi ki, bütün təyyarələrin içində atası var” inamı ilə “şəkildə atasının əlindən tutmaq istəyən” uşağın “fotodakı adamın əlləri cibində olurdu” həqiqətinə çırpılan və qırılan ümidləri məni çox təsirləndirdi. Bir də Cavid Zeynallının “Üzündə iki adamın işığını daşıyan” qəhrəmanı diqqətimi çəkdi…

Festival uğurla başa çatdı. Xalq yazıçısı, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri Anar gənc yazarlara ustad dərsi keçdi. Milli Elmlər Akademiyasının vitse-prezidenti, akademik İsa Həbibbəyli, Milli Məclisin deputatı, akademik Nizami Cəfərov “Müasir Azərbaycan ədəbiyyatının inkişaf tendensiyaları”, Azərbaycan Milli Konservatoriyasının rektoru, Xalq artisti Siyavuş Kərimi “Dünya ədəbiyyatının mədəniyyətdə rolu” mövzusunda çıxışlar etdilər. Gənclər suallar verdilər. İncikliklər dilə gətirildi. Sevgilər də həmçinin.

Bu festival çərçivəsində daha bir görüşü də qeyd etmək istəyirəm. Bu da Qubadakı “Azərkitab” mərkəzində AYB sədri Anarın bölgə yazarları ilə görüşü və şair Ramiz Qusarçaylının AYB tərəfindən yeni təsis edilmiş Əhməd Cavad mükafatı ilə təltif edilməsi idi.

Sonda qeyd edim ki, 1-ci yeri Ruslan Dost-Əli, 2-ci yeri Ulucay Akif, 3-cü yeri Cavid Qasımov qazandı. İştirakçıların səsverməsi nəticəsində isə El Roman fərqləndi. Hər birini təbrik edirəm. Öz adımdan isə təşkilatçılara, xüsusilə Beynəlxalq Silkway ədəbiyyat festivalının Azərbaycan turunun təşkilat komitəsinin həmsədrləri Əlibala Məhərrəmzadə və Varisə ədəbiyyat adına gördükləri iş, çəkdikləri əziyyət üçün təşəkkürümü bildirirəm.

 Türkçülük gününə Aida Eyvazlı Göytürkdən sözardı

Auuuuuuu..... Auuuuuuu....  Auuuuuuu....

Ulartıdır... Qurd ulartsı...

Hələ söz olmayanda, səs var idi. Təbiətin ilk eşitdiyi səs də Qurd səsi idi. Ayı Göy üzündə görüb, ona salam vermişdi. Ay da onu tanımışdı. Çünki göydəki Ayın özü kiçillib Yerdə Boz qurdun bəbəyinə dolmuşdu. Elə bu səbədəndir ki, qurdlar, canavarlar, gecələri, dumanlı, çiskinli havaları sevərlər...

Əslində elə ulu bildiyimiz “ulu” sözü də ulartıdan yarandı. Bu da elə kökümüzün o ululardan gəldiyinə sübut deyilmi?

Arxeoloqların və təbiətşünasların yazdığına görə insanın qurdla birgəyaşayışının vaxtı 14 min il əvvələ gedib çıxır. Canavarlar ən çox 20 il ömür sürərlər. Dişi qurdun bədənində dölü 60 günə yetişib dünyaya gələr.  Bala qurdun gözləri 12 günə açılar. 20-ci günü isə iybilmə xüsusiyyəti gələr. Elə ki burnuna qoxu dəydi, 21-ci günü yuvasından çıxar yavru qurd balaları. 12 həftə tamam oldumu, anasından və ata qurddan ovlamaq öyrənərlər. Qurd ailəsi meşədə ən nümunəvi ailə sayılar. Onlar qış fəslini sürü halında yaşayar, yazda isə kiçik qruplar halında ətrafa yayılarlar.

Yaxşı, bəs görəsən türk insanının meşələrin müdriki olan bozqurda bu qədər sevgisinin  mənbəyi haradan gəlir!? Biz dünyanın nə əvvəlini, nə də sonunu bilərik. Lakin günümüzə qədər gəlib çıxan mənbələrdə var olan, güclü olan türk qəhrəmanlarının hər birinin əfsanəsində bir qurd, göy qurd, boz qurddan törəmə obrazı vardır. Bu artıq türk milli şüurunun özünüdərkidir.  

Milli mücadiləyə qalxan hər bir türk oğlu, türk milləti qurtuluşu dində deyil, əzmdə, şücaətdə gördü. Boz qurdu ona görə sevdi ki, yaranışından xasiyyətində köləlik olmadı, haqq-ədalət savaşları, yurd savaşları, azadlıq savaşları apardı. Hansı türk qəhrəmanlıq tarixini, daş yazıları, kitabələri, dəri məktubları oxuduqsa, orada baş qəhrəmanın  bozqurun südünü əmdiyini və ya bozqurddan doğulduğunu gördük. Hunlardan, Göytürklərdən, Uyğurlardan , Çingizlərdən, Xakaslardan, yakutlardan qalan yazıların hamısında bir qurd obarzı vardır. Bu inancın yayıldığı areal isə Mete xanın yaşadığı Altaylardan Sibirə,  Mərkəzi Asiyaya, Balkanlara qədər uzanır.

Qurd obrazı türk boyları və türk mədəniyyətində hər zaman əsas atribut oldu. Qurddan törəmə bir növ bu tayfaların, boyların və xalqların soy bağıdır. Tarixi mənbələrimizdə qurd başı bir xaqanlıq nişanəsi kimi qalıbdır. Heyvan simvollarına bir çox xalqlarda rast gəlinir. Fransada xoruz, Çində əjdaha, İngilitərədə bəbir, İranda şir, Rusiyada ayı, Qədim Romalılarda qurda rast gəlmək də insanların inancında bu heyvanların nə qədər önəmli yer tutmalarına misaldır.

Çin mənbələrində qədim türk əlamətdar tarixlərinin bu günə kimi qorunub saxlanmasını hamımız bilirik. Çin mənbələrini öyrənən alimlər deyirlər ki, qurda tapınmaq çinlilərdən də yan keçməyib. Hunların dünyaya hakim olduqları dövrdə Hun torpqlarının şimalında yaşayan Vhu Şhun (Çin) ölkəsi adlı kiçik bir dövlət var imiş. Ölkənin kralı Kun Mo haqqında gəzən rəvayətlərdə yazılırdı ki, Çinin kralı Kun Monu da bir qurd öz südünü verərək, ölümdən xilas edib. Hun hökmdarının əmri ilə Kun Monun atasını öldürmüş, körpəni isə bir meşəyə atmışlar. Uşaq meşədə iməkləyərkən bir qarğa ona yaxınlaşıb ağzında gətirdiyi yeməkdən vermiş, az sonra körpəyə bir qurd yaxınlaşıb onu əmizdirməyə başlamışdı. Kənardan hun əsgərləri də bu səhnəni seyr edirlərmiş. Əsgərlərdən biri ətrafdakılara deyir ki, bu uşaq müqəddəs bir bəndə olmasa, Tanrı qurdu onun yanına göndərməzdi. Uşağı yenidən Hun hökmdarının sarayına gətiriblərmiş. Hun hökmdarı onu öz balası kimi böyütmüş və hərbi dəstələrindən birinə başçı təyin etmişdi. Onun bacarıqlı bir dövlət sahibi olacağına inanan Hun hökmdarı atasından qalan Vhu Şun krallığını yenidən Kun Moya qaytarmışdı.

Digər mənbələrdə isə Aşina dövlətinin süqutundan sonra, hökmdarın sağ qalan 10 yaşında olan sonbeşik oğlunu bir dişi qurdun düşmənlərin əlindən qurtardığı bildirilir. Bu uşaq öldürülmür. Lakin onun ayaqları və qollaı kəsilərək, bir bataqlığa atılır. Bu zaman bir dişi qurd yaxına gələrək, onu bataqlıqdan xilas edir. Qurd onu bəsləyir. Hökmdar oğlu ilə qurd arasında sevgi yaranır. Dişi qurd hökmdar oğlundan hamilə qalır. Uşağın sağ qaldığını öyrənən hökmdar, yenə onun axtarışına başlayır. Dişi qurda bu məsələ agah olur. Dişi qurd  oğlanı dişinə götürüb Tufan ölkəsinin cənubuna aparır. Qurd bu mağarada qoruduğu oğlandan 10 oğul dünyaya gətirir. Bu on oğlan böyüyərək, evlənib hərəsi bir soyad alırlar, gündən-günə çoxalırlar. Sonra mağaradan çıxıb ətrafa yayılırlar. Burada Juan-juan padşahlığına rast gəlib, əvvəlcə həmin dövlətin vassalı olurlar.  Sonra isə bu qurd oğulları, qurddan törəyənlər Altay dağlarının ətəyində yayılırlar, dəmirçiliklə məşğul olurlar. Buralarda onlara Tuçü deyilirdi. Bayraklarının üzərinə qurd simgəsi vurmuşdular.

Qurdun Tanrının sevdiyi, ədalət axtaran insanlara hər zaman köməyə gəldiyi bir çox əfsanələrdə qeyd olunur.

Ergenekon əfsanəsinə nəzər salaq.Əfsanədə deyilir ki, uzun sürən döyüşlərin birində sayı azalan bir Türk nəsli 77 nəfərlə yaşadıqları əyalətdən köçüb Tanrı dağına qədər gəlir, buradan isə dağlıq bir əraziyə düşürlər. Düşdükləri ərazidə yolu itirirlər. Aradan uzun müddət keçir. Onlar da, mal-qaraları, qoyun sürüləri, at ilxıları da artıb çoxalır. Bir də baxırlar ki, yaşadıqları dağın ortasına sığmırlar. Burada güclənirlər, dəmirçilik sənətini öyrənilər. Məskən qurduqları dağın hər tərəfi dəmir filizi və qiymətli daşlarla zəngin olur. Saxladıqları heyvanların yunundan, dərisindən geyəcək, yeyəcək düzəldirlər, dulusçuluqla məşğul olurlar, xalça toxumağı icad edirlər. Araba düzəldib yüklərini daşıyırlar. İti nizəli oxlar, qılınclar düzəldirlər. Lakin bir də baxırlar ki, bu yerlər onlara dar gəlir. 77 nəfərlə bu məkana gələn tayfa artıb çoxalıb 400 min nəfər və 7777 min ev olurlar. Bir gün elin çobanı heyvanları otararkən, görür ki, dağların arasında bir canavar bir qoyunu parçalayıb sürüyərək dar bir cığıra aparır. Adətən canavar ovladığı heyvanı yerindəcə parçalayıb yeyər, bu canavar niyə belə etsin? Maraq ona üstün gəldiyindən, düşür canavarın dalınca. Xeyli gedəndən sonra baxır ki, boz canavar dağların arasından açıqlığa çıxdı. Çoban bir az da irəli gedəndən sonra canavarın öz balalarına yaxınlaşdığını görür. Çoban geri qayıdıb gördüyü mənzərəni nəslin böyük-kiçiyinə danışır. Bundan sonra insanlar həmin nişan verilən yola gəlib buranın yeni dünyaya çıxış yolu olduğunu görürlər. Onlar yola çıxmaq üçün növbəti yazın gəlişini gözləyirlər. Çünki, yazda buzlaqlar əriyir, şaxta-sazaq yox olurdu. Çünki Boz qurd bu türk nəslinə yolu yazın ilk günlərində - 21 martda göstərmişdi. Onlar 400 il yaşadıqları dağın sinəsindən ayrılıb, yeni dünyaya qədəm qoyur. Yeni dünyaya qədəm qoyduqları günü isə Ergenekon adlandırır, Boz qurdu özlərinə xilaskar seçirlər.

Qurd obrazı, qurd sevgisinə bizim həm də qədim qaynaqlarımızda rast gəlinir. Onlardan gətirdiyim bu sitatlar yəqin ki, oxucularımızın da könlünü oxşayacaq.

Göytürk xanədanlığı da Bozqurdlara sitayiş edirdilər. Göytürklərdən qalan  kitablarda yazılır ki, Suo ölkəsində 17 qardaşdan ibarət bir boy yaşayırdı. Boyun başçısı  İ chin ni shoh-tou (İçik İni Kutluğ) isə qurddan törədiyini yazırlar. Çünki bu qardaş  16 qardaşından fərqli özəlliklərə malik idi. Əfsanəyə görə o yaz və qış ruhlarının sahiblərinin qızları ilə evlənmişdi (belə rəvayətlər həm də şaman boylarında vardır). Küləyə və yağmura hökm edirdi. Göy türklərin boyundan olan xanımlarından biri Ahşina boyundan olan övladları dünyaya gətirmişdi. Adını Ahşin qoymuşdular. Ahşin öldükdən sonra oğlunu Şad seçmişdilər. “Şad” “sərkərdə, rəhbər” deməkdir. Çin qaynaqlarında yazılan Tang Shu adlı Tumen (Bumun), yəni Bumun Kağan da Ahşin Şadın nəvəsidir.

Böyük türk tarixçisi və səyahətşünası Rəşidəddin Fəzlullah  “Cəmiul Təvarih” adlı Oğuznamə əsərində yazır ki: “Hamı süfrə ətrafına oturmuşdu. Süfrəyə nemətlər gətirildi, elə bu zaman bir qurd ulartısı eşidildi. Məclisin başında oturan Tuman xan (Bumun Kağanı nəzərdə tutur) bütün heyvanların dilini bildiyindən, bu qurdun nə söylədiyini anladı.  Ətrafdakılara qurdun sözünü anlatdı: “ ...Heyif ki, artıq yaşlanmışam. Artıq ovladığım ovu yeyə bilmirəm. Qurdun yanındakı üç gənc qurd isə ona deyir: ”Sən yaşlaşıb, gücdən düşmüsənsə, dərd etmə.  Hər bir gənc yaşlıya yardım etməlidir, bunu etməsə onun nə dəyəri olar. Bu gecə hava sis duman və şiddətli bir fırtına olacaq. Oymakın o biri başında toy vardır. Biz tufandan istifdə edib toy üçün gətirilmiş heyvanların hamısının quyruğlarını və qarnını parçalayıb sənə gətirəcəyik. Bunları könül rahatlığı ilə ye. Və hər zaman sənin qulluğunda duracağıq”.

Bumun xaqan  Qurd ulartısından anladığı söhbəti süfrə ətrafındakılara  danışandan sonra, eşik ağasını yanına çağırıb deyir ki, indicə bizim  qapıdakı  Qara baraq adlı köpəyi yaxşıca yemlə ki, gecə qurdlar sürüyə hücum edəndə, köpək yerindən tərpənməsin.”  Elə həmin gecə Bumun xaqanın dediyi tufan baş verir. Toya gələnlər Bumun xaqanın qüdrətinə inanırlar.

Şimali Sibirdə yaşayan xakaslar bu gün də qurdu müqəddəs heyvan sayırlar. Soylarının Ağ qurddan törədiyini deyirlər. Onların inanclarına görə Ağ qurdun 133 balası olub. Bu balalar gündüz adam cildinə girib, gecələr isə qurda çevrilirlərmiş. Düşmənlər Ağ qurdun güclü övladlarından xəbər tutmuşdular.  Ona tələ qurmaq istəyirdilər.  Ağ qurd ana uşaqlarını muncuğa döndərib və küləyi köməyə çağırıb. Külək də onun övladlarını dünyaya və yer üzünə səpələyir. Balalrını bir də görməyəcəyini bilən Ağ canavar həmin yerdə daşa dönür. Ağ çanavarın daşa döndüyü yerdə 3 metirlik  ağ daş  göyərir. Muncuqların düşdükləri yerlərdə  Ağ qurdun türk övladları  göyərməyə başlayır. Dənizdən dənizlərə düşürlər. Ağ canavarın balaları Altın daşda olanlar Qızıl Türkiyədə, Azırlar- Azərbaycandadırlar. Xakas, şor, alata, yakut, altaylar isə Şimaldadırlar. Xakaslar deyirlər ki, həmin daşın 6 min il yaşı vardır.  Xakaslar oğlan uşağı öldüyündə onun baş daşına ağ, qız uşağı öldüyündə isə qırmızı bağlayırlar. Deyirlər ki, bizim balalarımız Ağ canavarın övladlarıdır. Analarının yanına qayıtdılar. Xuruduyağ Taş adlandırılan bu müqəddəs abidə hazırda Abakanda Tarix və Diyarşünaslıq muzeyində saxlanılır.  

Belə rəvayətlərdən, yazılı mənbələrdən gələn bilgiləri oxuyandan sonra bir daha qurdun həm də səmavi varlıq olduğuna inanırsan. Türk boylarında hətta, Böyük Ayı bürcünün 7 qurddan əmələ gəldiyi yazılır.  

Daşa yazılan bozqurdlar

Rəhmətlik arxeoloq tarixçi alim Nəsib Muxtarovun Şəkidə qoruyub saxladığı “Türkün dərki Muzeyi”ndə eramızdan əvvəl II-III minilliklər aid olan kurqanda tapılan  bir boyunbağı üzərindəki bozqurd naxışına heyran olmaya bilmirsən. Türkçülüyün tam təsdiqi olan bu bir cüt bütə baxın: Bura bir Qurbangahdır. Bu büt həm də totemdir. Həm bütdür. Eyni zamanda nəsil başlanğıcını göstərir. Cütlüyün sinəsinə fikir verin. Sinəsindəki dişi canavardır. Bu qəbir sahibi boz qurd nəslinə məxsusdur. Demək bu nəslin totemi qurddur.

Türük tarixini bizim bu günümüzə gətirən həm də qayaüstü rəsmlərdir. Türküstanda, Altaylarda, Azərbaycanda, Mərkəzi Asiyada, Qazaxıstanda, Şimalda, Şərqdə, Avropada türk ayağı dəyən ərazilərin hamıısndakı qayaüstü rəsmlərdə, petroqriflərdə insanın ovladığı, birlikdə ova getdiyi heyvanlar və əsasən də qurd təsvirləri vardır. Bu gün işığına yol gəldiyimiz, tariximizə şahid ilk türk yazıları da elə bu qayalarda təsvir olunub. Tarix boyu köçəri həyat yaşayan, dövlət quran türklər harada olublarsa, həmin yerlərdə öz izlərini saxlayıblar. Sonralar boz qurdun  rəsmlərini, tamğalarını məzar daşlarına, saray divarlarına,  mansarlara vurublar.

VI-VII əsr nişanəsi olan Kul Tekin daş kitabəsində boz qurdun adı bir neçə yerdə çəkilir. Bu daş kitabələrin başında ilkin formasında bir bozqurdun iki uşağı əmizdirdiyi təsvir olunub. Bu günə qədər daş kitabənin baş hissəsi zədələnsə də, alimlər belə nəticəyə gəliblər ki, daş kitabənin başındakı uşaq əmizdirən boz qurdur. Çünki sonralar eyni təsviri Çində daha bir ərazidə tapıblar.  

Kul Tekin kitabəsinin ön üzünün 12-ci sətrində və Bilgə xaqan kitabəsinin  ön üzünün 11-ci sırasında “Tanrı güc verdiyi üçün babam xaqanın ordusu qurd kimi idi, düşməni qoyun kimi yedi”.

Dədə Qorqud kitabəmizdə isə gecələrin qurd üçün gündüz olduğu yazılır. Görün Salur Qazan qurdu necə tərif edir:

“Qaranlıq axşam olanda günü doğan,

Qar ilə yağmur yağanda ər kmi duran,

Göründüyündə Qaragöz atları kişnədən,

Qızıl dəvələri buza döndərən,

Ağca qoyun gördüyündə quyruğunu qamçılayan,

Hürən köpəklərlə çarpışan,

Çoxmağlı çobanı arxasınca qaçıran,

Üzü yoluk boz qurd,

Ordumun xəbərini bilirsənsə, degil mana,

Qara başım qurban olsun, qurdum sana.”.

Daş kitabələrdə nəqş edilən, türklərin qurdla dost olmasına möhtəşəm bir yadigar da Bolqarıstandakı Şumnu şəhəri yaxınlığındakı qayalıqlarda qalan Madara kitabəsindədir. Deyilənə görə bu kitabəni Tuna Bolqarlarının xaqanı Krum Xanın oğlu  Ömürtağ Xan yapdırıb. Qayalıq üzərindəki pannoda quyruğu türk üsulu ilə hörülmüş bir at, atın  üstündə əlində qədəh tutan bir süvari və atın arxa ayağıının yanında isə onun dalınca gələn bir qurd rəsmi görünür.

Bu günlərdə Türkiyə Cümhuriyyətinin xarici işlər naziri  Mövlud Çavuşoğlu Uruqvayda səfərdə olarkən etirazçı ermənilərə Bozqurd işarəsi göstərdi. Gəlin görəlk qədim mənbələrdə ermənilər bozqurdlar haqqında nə yazırdı?!

XXI əsrdə yaşamış  erməni əsilli Süriyanı Mikayıl (Mihail də yazılır) öz əsərlərində ermənilər haqqında bilgilər toplayıb. Türklərin ikinci köçündən yazarkən qeyd edir: “Türk tayfaları irəlilədikcə yer üzünü tutmağa başladılar. Onlar çox idilər. Yeni gələnlər köhnələri sıxışdırıb, qərbə doğru qovurdular. Onlar irəlilədikcə qarşılarında itə bənzəyən bir heyvan gedirdi. Heç kim öndə gedən həmin heyvana yaxınlaşmırdı. İrəliləmək vaxtı gələndə, həmin heyvan onlara yüksək səslə: “Guş”, yəni “qalxın” - deyirdi.  Atlılar da atlanıb, onun ardınca gedirdilər. Heyvan uzun zaman onlara rəhbərlik edirdi, doğru yola çıxarırdı. Sonra gözdən itirdi. Biz bunu Allahın bir nişanəsi hesab etdik. Çünki İbranilərə qoyun və inək vermişdi, onlar da özlərini həmin təsvirlərlə daşlara çəkirdilər. Türklərin öndə gedənləri itəndən sonra onlar hökmdarlar arasına yetişdilər. Gəldikləri məmləkət onları qəbul etdi. Sonra üç qismə ayrıldılar və hər bir qismin cənuba, şimala və mərkəzə doğru ayrı-ayrı məmləkətlərə getmələrinə qərar verdilər”.

Belə mənbələrin əksəriyyətində türk ordularının ərazilərə yürüşü zamanı trükləri gördüklərində “qurd gəlir”, “kurt geliyor” deyə yazılan mənbələr bu gün də araşdırmaçıların ən çox rast gəldiyi etiraflardır.

Türklər qədim dövrlərdən bu günə qədər dövlət quruluşlarının gücünü göstərmək üçün bayraqlarında qurd başı şəkli çəkərdilər.  Müəllifi özüm olduğum “Ötükən və Kur Şad” dastanında  Kur Şad və 40 igidinin ruhunun Tanrı dağına uçduğunda Alp Ər Tungaya hesabat verdiyini belə  yazıram:

“İndi ki, gəlmisiz tininiz kutlu,

Sizi gözləyirdik hamımız mutlu.

Əldə bayrağımız naxışı qurddu.

Düşmənlər görüncə bağrın qan eylər.”

Çinlilərlə savaş zamanı  Kul Təkinin Şadlarının əhvalını belə ərz edirəm:

Biz Göy türklər, ər doğulduq binadan,

Güc almışıq Ana Yerdən, Səmadan,

Süd əmmişik boz qurdlardan, borüdən

Hara getsək Ötükənə dönəlim,

Ulu Tanrım Köməyim ol, köməyim!

Türk dövlətlərinin hər birinin dövlət atributunda qurd simgəsi, qurd rəsmi mühüm yer tutmuşdur. Hunlar və Göy Türklərdən qalan türk başlıqlı tuğlar, simvollar Osmanlıların  sancaqlarının da simgəsi oldu. Qanuni Sultan Süleymanının Rum elinə təyin etdiyi  Bəylərbəyi Mehmet Paşanın çadırının qapısında və bayrağında qurd təsviri var idi.

Qazi Mustafa Kamal yola çıxdığı ilk gündən boz qurda inandı. Çevrəsindəkilər onu boz qurda bənzətdilər. Avstraliyalı Harold Kortenay Armstronq Atatürkə həsr etdiyi ”Bozqurd” kitabında yazırdı: “O, səhralarda yaşayan tatarları geri döndərən, böyük gücə sahib biridir. Dünyaya çox gec gəlmiş bir liderdir.  Qədim zamanlarda da doğulsaydı tam Mərkəzi Asiyaya sahib olacaqdı. Boz qurd sancağı altında  və bir boz qurdun ürəyi və əzmi ilə Süleyman Şahın yanında at sürəcəkdi”.

Gazi Mustafa Kamal hakimiyyətə gəldiyi ilk gündən  dövlətin pul sikkələrində bozqurdun rəsmlərini vurdurdu. Mustafa Kamal Atatürkü bu gün  hər bir türk oğlu Boz qurda bənzətmirmi?

1927-ci ildə çıxan jurnalların birində  Atatürkə həsr olunan şerdə yazılırdı:

Yürü, döyüş, müzəffər ol,

Boz qurd sana göstərsin yol!

Yetişdi ən dar günündə,

Baxdıq, Bozqurd var önündə!

Nə rəsuldu, nə xaqandı,

Bozqurd gənc bir komutandır!

Hayqırdı, Yer Göy oyandı.

Durğun sular dalğalandı.

Bozqurd endi qayalardan,

Qucağladı onu Vətən.

Əllərində daşla-dəmir,

Dedi götür, al, vur devir.

Qayğılanma, haqq sənindir.

Sən  yürü, dağ–daş əyilir.

Türklər yaşadıqları  məkanlarda, ərazilərdə inancaları olan qurd adına kəndlər, yollar, bulaqlar, meydanlar əbədiləşdiriblər.  İrəvan 1918-ci il mayın 27-də ermənilərə verildikdən sonra buradakı türk adları dəyişdirildi. Ermənilər əvvəlcə qurd adından xilas  olmaq istədilər. İrəvandakı Şirak məhəlləsində Qurtbulaq kəndinin adını Krasar, Kurtqala kəndinin adını Petrovka kimi dəyişdirdilər. Belə adlar vaxtı ilə Zəngəzur mahalında da var idi. Zəngəzurdakı Kurtqulaq adının özünə qaytarılmasına isə sayılı aylar qalıb.

Bəs niyə türk insanı heyvanlardan ən çox bozqurdu sevdi?  Əslində yalnız türklər deyil, azadlığını, müstəqilliyini istəyən, zülmə qarşı dirəniş göstərən  hər kəsin simvolu bozqurd olmadımı? Ona görə də Mövlud Çavuşoğlunun Braziliyada göstərdiyi Bozqurd simgəsi gün gəlir ki, yenə də Bütün Türk Dövlətləri Birliyinin simvolu olur. O zaman pullarımızın da üstündə bozqurd simgəsi yer alacaq.“Ötükən və Kur Şad” dastanında yazdığım kimi:

Biz yanıb törəyib, oddan çıxmışıq,

Boz qurdun gözündə yanan işığıq.

Yüz min düşmən gəlsə geri durmarıq.

Səninçün gəlmişik cahana, Vətən…

PS: Məqalənin hazırlanmasında həm də ünlü türk araşdırmaçısı Volkan Özkanın “Türk mədəniyyətində bozqurdun yeri və önəmi” əsərindən istifadə edilib.

Azərbaycan tarixi və mədəniyyətindən bəhs edən kitablar ABŞ Konqresi Kitabxanasına hədiyyə olunub

Mədəniyyət naziri Anar Kərimovun rəhbərlik etdiyi nümayəndə heyəti ABŞ-a səfərdədir.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Mədəniyyət Nazirliyinə istinadən məlumat verir ki, səfərin ilk günü Anar Kərimov Vaşinqtonda yerləşən ABŞ Konqresi Kitabxanasının Yaxın Şərq şöbəsinin rəhbəri Coan Viks ilə görüşüb.

Kitabxana ilə yaxından tanış olmaq məqsədilə gəzinti baş tutduqdan sonra bir sıra görüşlər keçirilib. Eləcə də zəngin və rəngarəng Azərbaycan tarixi və mədəniyyətindən bəhs edən bir sıra kitablar Konqres Kitabxanasının Afrika və Orta Şərq ölkələri bölməsinin rəhbəri Lanisa Kiçinerə hədiyyə olunub.

Həmçinin nümayəndə heyətinə kitabxananın Azərbaycan tarixi və mədəniyyəti guşəsi barədə ətraflı məlumat verilib. Burada ölkəmizlə bağlı gerçəkləşən araşdırmalar barədə informasiya təqdim olunub.

Mujgan Nazimova Kitabxananın Azərbaycan kolleksiyası və kataloqları ilə bağlı təqdimatla çıxış edib.

Geniş və maraqlı təqdimatlar üçün kitabxananın rəhbərliyinə və əməkdaşlarına təşəkkürünü bildirən A. Kərimov bundan sonra da sıx əməkdaşlığın davam etdiriləcəyini vurğulayıb.

Qeyd edək ki, proqram üzrə bu qəbildən olan görüşlərin keçirilməsi planlaşdırılır.

Həmçinin Azərbaycan Mədəniyyəti gecəsi çərçivəsində caz konsert də reallaşıb.