“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı “Qiraət saatı”nda Fəxrəddin Qasımoğlunun “Son gecə” detektiv romanının dərcinə başlayır. Öncədən deyirik, özü polis orqanlarında çalışan, ən dəhşətli, tükürpədici cinayətlərdən bilavasitə xəbər tuta bilən müəllifin romanı sizləri sonadək gərginlik içində saxlayacaq. Və siz bu romanı çox bəyənəcəksiniz.

26-cı dərc

Çəmənlik sahə həyətin divarı tərəfdən əvvəlcə sanki şişməyə başladı. Sonra isə sakitcə iki yerə bölünərək aralandı və yerin altından həyətin alaqaranlıq olan hissəinə gur işıq zolağı düşüb hər yanı işıqlandırdı. Bütün bunlar o qədər tez və səssiz baş verdi ki, bunu fikirləşərək düzəldən ustaya özlüyümdə afərin deməyə macal tapmadım. Əslində, fikrimcə, bu usta qırıqları tapılan dörd telefondan birinin sahibi, eyni tarixdə itkin düşərək axtarışı elan olunan dörd nəfərdən biri olmalıydı və ona artıq afərin lazım deyildi. Olsa-olsa ruhuna bir salavat göndərmək olardı ki, buna da indi mənim vaxtım yox idi. Cinayətkarlar şahid saxlamağı sevmirlər və buraya işləməyə gətirilən zavallı ustaların sonu əvvəlcədən bəlli idi.

Səhv ola bilməzdi. Yerin altına açılan pilləkənlər bayaq başına dövrə vuraraq gəldiyimiz, üstü kol-kos basmış köhnə yeraltı bunkerə aparırdı. Hər şey düz gəlirdi.

Rəşad və Babaxan qayıtmışdılar.

-Bunkerdə neçə nəfər var?

-İki, cəmi iki.

-Silahlıdırlar?

-Bi, bi, bilmirəm.

Rəşad üzərindəki əl qandalı ilə Babaxanın əllərini arxadan qandallayıb üzü üstə yerə uzatdı. Bu, əllərini bağladıqdan sonra ayaqlarının da hərəkət imkanlarını məhdudlaşdırmaq üçün lazım idi. Bayaqki mövqeyindən çıxaraq yaxınlaşan Layiqəyə ona göz olmağı tapşırıb Rəşadla birlikdə ehtiyatla yeraltı sığınacağa aparan pilləkənlərə tərəf getdik. Silahlarımız yenə də əlimizdə idi. Hər ikimiz gülləni ayağa vermiş, tətikləri dabana çəkmişdik. İkimiz də bilirdik ki, insan oğurluğu ilə məşğul olan dəstənin üzvlərindən hər şey gözləmək olar.

Əgər Babaxan yalan demirsə, iki nəfər olmaları yaxşı oldu. Qüvvələr nisbəti bərabərdir. Ancaq Babaxan bizi aldada da bilərdi. Bunu Rəşad da, mən də gözəl başa düşürdük…

* * *

Asissent əvvəlcə qızın əynindəki nazik, şəffaf gecə köynəyini çıxardı. Sonra alt paltarını da çıxarıb, güclü qolları ilə onu qaldırıb cərrahiyyə masasına uzatdı. Qoluna vurulan iynədən sonra qızın göz qapaqları əvvəlcə bir neçə dəfə titrədi, sonra o, dərin yuxuya getdi.

-Yat, bu sənin son yuxun olacaq. Ha-ha-ha.

Cəllad cərrah qarşısındakı çılpaq, huşsuz vəziyyətdə uzanmış qızı görəndə sanki bütün yorğunluğunu unutmuşdu.      

-Skalpel, -deyə növbəti dəfə köməkçisinə göstəriş verdi.

* * *

Son dərəcə ehtiyatlı tərpənirdik. Əvvəlcə mən enməyə başladım. Sonuncu pilləni də düşəndən sonra hər tərəfi gözdən keçirib başımın hərəkəti ilə “düş” işarəsi verdim. Bunu görən Rəşad, səs salmadan pillələri enib yanımda dayandı.

Sığınacağın içərisini gözdən keçirdim. Solda müxtəlif ölçülü, cərəyana qoşulmuş, zəif səslər çıxaran iri həcmli aparatlar, yəqin ki, drenaj sisteminə qoşulmuş iri su nasosu, bir neçə dolab var idi.

Orta boş meydança kimi saxlanılmış, sağ tərəfdə isə divar boyu otaqlar tikilmişdi. Cəmi beş otaq idi. Dördünün qapısı eynilə xəstəxana otaqlarının qapısına bənzəyir, bizə ən yaxın olan birinci otağın qapısı isə ikilaylı, iri bir qapı idi. Qarşısında, bir qədər kənarda dəmir masa qoyulmuşdu. Masanın üzərində dəstəyi olan iri dəmir qutu var idi. Axtardığımız adamlar elə bu otaqda idilər. Qapı səskeçirməyən materialdan olduğu üçün otaqdan səslər eşidilməsə də, yuxarı hissəsindəki ensiz uzun, zolaqşəkilli şüşədə kiminsə kölgələri oynaşırdı.

Solda, dolabların qarşısında, yerdə iki iri qara kisə var idi. Kisələrdən birinci otağa qədər yerə qan damcıları tökülmüşdü. Adətən bu kisələrdən müxtəlif hadisələr zamanı həyatını itirmiş insanların meyitlərinin daşınması üçün istifadə olunur. İlk baxışdan kisələrdə insan meyitlərinin olması şübhə doğurmurdu. Tez fermuar kilidli kisələrə yaxınlaşıb əvvəlcə birinin, sonra o birisinin kilidini aşağı çəkdim. Hər iki kisədəki kişi meyiti idi.

Cəld hər ehtimala qarşı əvvəlcə qapıları eyni olan həmin dörd otağı yoxladım. Otaqların üçü boş idi. Yalnız bir otaqda anlaqsız vəziyyətdə olduğu ilk baxışdan bilinən, əynində nazik xəstəxana paltarı olan, çarpayıda uzanmış bir kişi var idi. Qapını açarkən kişi heç mənim tərəfə baxmadı da. Bunkerin içərisindəki vəziyyətə qiymət verməyimizə cəmi iyirmi beş saniyə vaxtımız getdi. Nərmin heç yerdə yox idi.

Tək adam üçün nəzərdə tutulmuş, çarpayı ilə təchiz edilmiş dörd otaq, iki kişi meyiti, bir kişi isə otaqda. Deməli…

-Nərmin oradadır, birinci otaqda, cərrahiyyə masasında. Tələs, Rəşad, -az qala qışıqırdım.

Qapıya eyni vaxtda çatdıq. Mənim işarəmlə Rəşad qapının dəstək olan layını sürətlə özünə çəkib açdı. İçəri atılıb silahı artıq qarşısındakı qızın qarın nahiyyəsini kəsməyə başlamış, üst-başı qan içində olan adama tuşladım.

-Əllərinizi qaldırın, masadan aralaşın. Xəbərdarlıq edirəm, kim artıq bir hərəkət etsə, atəş açacağam.

Ardımca otağa girən Rəşad silahını ikinci adama tuşlayıb hazır vəziyyət aldı.

Gözümün ucu ilə cərrahiyyə masasında uzanmış qıza baxdım. Bu Nərmin idi. Qız huşsuz vəziyyətdəydi, göbəyindən yuxarıdakı, təxminən üç santimetrlik kəsikdən qan axırdı. Ona təcili kömək lazım idi. Nişangahda saxladığım adamdan gözümü ayırmadan qızın üstünü mələfə ilə örtdüm.

İndi tez bu adamları zərərsizləşdirib təcili yardım çağırmaq lazım idi. Nərmin hər an qanaxmadan həyatını itirə bilərdi.

Üst-başı və əlləri qan çində olan cərrah geri çəkilərək masadan aralansa da, hələ də skalpeli əlində saxlamışdı.

-Skalpeli yerə at, -ona əmr etdim.

Cərrah özü kimi üst-başı qan içində olan yoldaşına, Rəşadın silahla nişangahda saxladığı adama tərəf ani bir nəzər salıb, skalpeli sadəcə əlindən buraxmaq əvəzinə, barmaqlarının hərəkəti ilə onu bilərəkdən bir qədər irəli, Rəşadın dayandığı tərəfə tulladı. Skalpel cingilti ilə metlax örtüklü döşəməyə çırpılıb Rəşadın ayaqlarına tərəf sıçradı.

Bundan sonra baş verənlər isə çox gözlənilməz oldu.

Skalpel yerə çırpıldıqdan sonrakı ilk saniyədə üç atəş açıldı.

Bir anlıq kapitan Qasımlının fikrinin yayınmasından istifadə edən ikinci adam, haradansa çıxardığı miniatür tapança ilə Rəşada atəş açdı.

Ani olaraq fikri yayınsa da, gözünün ucu ilə onun hərəkətini sezən Rəşad durduğu yerdən bir qədər sağa meyl etdiyindən ürəyinə tuşlanan güllə onun sol çiyninə dəymiş, təcrübəli polis kapitanı yıxılarkən atəş açmağa imkan tapmış, gülləsi ona atəş açan adamın alnının ortasından dəymişdi, adamın beyni dağılaraq arxasındakı divara yapışmış, cansız bədəni isə döşəməyə aşıb ətrafında qan gölməçəsi yaratmışdı.

Üçüncü atəş mənim tapançamdan açılan atəş idi. Rəşadın gülləsi ilə eyni vaxtda atılan gülləm, cinayətkarın silah tutan qolunun sümüyünü dağıtmışdı.

Onun cansız bədəninə bir qədər maraqla baxdım. Nə qədər cəld tərpənsəm də, saniyənin onda biri qədər məni qabaqlaya bilmişdi. 

Yaralı Rəşad da yerə yıxılmışdı. Çiynindən qan fışqırırdı.

Qapalı otaqda açılan atəş səslərindən qulaqlarım cingildəyirdi. İrəli atılıb tapançanın dəstəyi ilə yerində donub qalan cərrahın boynunun dalına güclü bir zərbə endirdim. Cərrah huşsuz vəziyyətdə yerə çökdü.

Tez Qasımlıya yaxınlaşıb qalxmasına kömək etdim.

-Narahat olmayın, Bəxtiyar müəllim, çiynimdir, qorxusu yoxdur, siz qıza kömək edin.

Rəşad belə desə də, çiyninə dəyən güllə yerindən qan fış­qırmaqdaydı.

Oturduğu yerdə kürəyini divara söykəməsinə kömək etdim.

-Bir az döz, bunda da gözün olsun, -deyib, huşsuz vəziyyətdə yerdə qalmış cərraha işarə etdim və yuxarı qaçdım. Dəmirli həyətə girirdi. Layiqə Babaxanın başının üstündə dayanmışdı.

-Dəmirli, tez üç təcili yardım maşını çağırın, ikisi reanimasiya ləvazimatları ilə olsun. Rəşad yaralanıb. Əməliyyat qrupu köməyə gəlsin.

Dəmirli bayaqdan söndürdüyü əl radiostansiyasını kəmə­rin­dən çıxarıb işə saldı. Aparatda spesifik xışıltı eşidildi.

-Diqqət, diqqət, Mərkəz, danışan 16-71-dir, danışan 16-71-dir.

Polis bölməsinin növbətçisi dərhal cavab verdi:

-Mərkəz sizi eşidir, 16-71.

-Əməliyyatın keçirildiyi ünvana ikisi reanimobil olmaqla üç təcili yardım maşını çağırın. Polis zabiti yaralanıb. Təcili köməyə ehtiyacı olan daha iki nəfər var. Əməliyyat qrupu təcili hadisə yerinə yaxınlaşsın.

Rayon ərazisində xüsusi əməliyyatın keçirildiyi yer barədə mə­lu­matlı olan növbətçi zabitə əlavə nə isə deməyə ehtiyac yox idi.

Dəmirlinin radiostansiya vasitəsilə verdiyi məlumatı eşidən, bayaqdan əməliyyat qrupu ilə birlikdə yaxınlıqda gözləyən bölmə rəisi və əməliyyat qrupunun üzvlərinin maşınları düz həyətin qarşısında dayandılar. Maşınlardan düşən əməkdaşlar qaçaraq həyətə girdilər və Orxanın işarəsi ilə bunkerə endilər.

Az keçmiş təcili tibbi yardım maşınları da dalana daxil oldu. Əvvəlcə xərəkdə Nərmini, sonra Qasımlını çıxardılar. Hər ikisini reanimobillərdə yola saldıqdan sonra üçüncü xərəkdə anlaqsız vəziyyətdə olan, otaqda gördüyümüz kişini gətirdilər.

Bundan sonra qana bulaşmış xüsusi tibbi geyimi əynindən çıxarmış, əlləri arxasında qandallanmış qatil cərrahı yuxarı qaldırıb əməliyyat qrupunu gətirən xidməti maşının belə hallar üçün nəzərdə tutulmuş arxa hissəsinə mindirdilər.

Növbə Babaxana çatanda üzümü bölmə rəisinə tutub dedim:

-İcazənizlə, bu adamla təklikdə iki kəlmə söhbət etmək istərdim.

-Əlbəttə, Bəxtiyar müəllim.

-Babaxanın qolundan tutub qaldırdım və həyətdəki hovuzun yanına apardım. Hələ də qorxusundan bədəni tir-tir əsirdi.

-İndi sənə bir sual verəcəyəm, cəmi bir sual. Diqqətlə dinlə və mənə dəqiq cavab ver…

Qatil cərrahı və Babaxanı aparan maşın dalandan çıxanda rayon prokurorluğunun müstəntiqi və ekspert-kriminalistini gətirən maşın dalana döndü. Ölüm hadisəsi baş veribsə, prokurorluq əməkdaşlarının gəlişi mütləq idi. Bunkerin döşəməsində isə ən azı üç meyit uzanmışdı - nə qədər paradoksal olsa da, ikisi qurban, biri isə onların qatili. Ən azı isə ona görə ki, sığınacağa ancaq vizual baxış keçirmişdim və orada hələ hansı sürprizlərin üzə çıxacağını deyə bilməzdim.

Rayonun prokuroru və polis idarəsinin rəisinin də gəlişi gözlənilirdi.

Yenidən qayıdıb bunkerə düşdüm. Bunkerə düşən pil­lə­kən­lərlə üzbəüzdəki divara yaxınlaşıb divarın lambrin materialından çəkilmiş üzlüyünə toxundum. Lambrinlər möhkəm bərkidilmişdi. Ancaq ortadakı üç lövhəyə toxunanda sanki tüpürcəklə yapışdırılıblarmış kimi ləngər vurdular. Dartıb birini qopardım. Yaranmış yarıqdan başımı salıb sağa baxdım. Ehtiyat qapı arakəsmənin arxasında, sağ tərəfdə idi. Bəli, bu bunkerdə hər şey düşünülmüş şəkildə təşkil olunub...

Daha burada mənlik bir iş qalmamışdı.

Qayıdıb yuxarı qalxdım. Layiqə imkan tapıb qısa ətəkli tumanını çantasında gətirdiyi dizdən aşağı olan cins şalvarla əvəzləmiş, həyətdəki hovuzun kənarında oturub gözlərini bir nöqtəyə zilləmişdi. Deməsə də, bilirdim ki, Rəşadın yaralanmasından olduqca təsirlənib.

Saat 3 idi. Gecənin bitməsinə az qalırdı. Son gecənin…

 Polis hər-hansı geniş miqyaslı əməliyyat hazırlayıb həyata keçirirsə, bunu şifrəli ad altında keçirir. Daha polis sıralarında deyil, müstəqil detetktiv idim. Bu gecəki əməliyyat sırf mənim əməliyyatım idi, adı tək özümə məlum olan “Son gecə” əməliyyatım.

Yaxınlaşıb Layiqənin yanında oturdum. Əlimi əlinin üstünə qoyub sıxdım. Sonra göyə baxdım. Yaz səmasında ulduzlar sayrışırdı. Bir qədər səmaya gözəllik verən ulduzları seyr etdim. Heyif ki, yenidən baxışlarımı aşağı endirəndə bu gözəlliyi, insan xislətinin yaramazlıqlarının törətdiyi acınacaqlı mənzərə əvəz etdi. Az əvvəl xərəklərdə daşınan yaralılar, əlləri qandallı Babaxan, bir qədər aşağıda, bunkerin döşəməsində uzanmış meyitlər, ora-bura qaçışan insanlar…

Bu da geridə qalan bir gecə idi. Arzuları yeni çiçək açan Nərminin həyatına son qoyacağından təlaşlandığım gecə. Son gecə…

 Gecənin adı dəyişmədi. Sadəcə Nərminin, onun yaxınlarının iztirablarına son qoyan gecə oldu. Qanla başlayan gecə, səhərə qanlı hadisələrə son qoyulan gecə kimi qovuşdu. Bu dəfə də bacardım.

-Gedəkmi, ey mənim əvəzolunmaz köməkçim?

-Gedək, şef, -son günlərin gərginliyindən sonra ilk dəfə ikimizin də dodağı azca qaçdı.

Bölmə rəisi ilə də, digər əməkdaşlarla da sağollaşıb həyətdən çıxdıq. On addım getməmiş, Dəmirli məni səslədi.

Dayanıb yaxınlaşmasını gözlədim.

-Bəxtiyar müəllim, sizdən bir gecədə çox şey öyrəndim. İcazə verin, əlinizi sıxım. Mən bütün səhvlərimi başa düşdüm. Hətta yazıq bildiyim o avaranın əlindəki döyməni də nə vaxtsa hərbi xidmətdə olarkən döydürdüyünə inanmışdım.

-Sən bu gecə qalib gəldin, Orxan. Biz hamımız qalib gəldik. Qaliblərisə, mühakimə etmirlər.

İki güclü kişi əli bir-birini sıxdı.

Sonra Orxan farağat vəziyyəti alaraq, sağ əlini sağ gicgahına yaxınlaşdırıb təzim etdi.        

Eynilə farağat vəziyyəti alaraq, leytenant Dəmirliyə hərbi təzim etdim.

Daha sözlərə ehtiyac yox idi.

Bu, iki polis zabitinin bir-birinə olan ehtiramının təzahürünün zirvəsi idi. Bunun nə olduğunu ancaq keşiyində durduğu həmvətənlərinin həyatını xilas etmək üçün öz həyatlarnı qurban verməyə hazır olan polis zabitləri başa düşə bilərdi.

Vəziyyətə dərhal qiymət verərək gecə yarısına qədər evə get­məyib əməliyyat qrupu ilə birlikdə köməyə gəlmək üçün ya­xın­lıqda gözləyən bölmə rəisi, onun ağır iş günündən sonra, ailə­si­nin yanına çatdıqdan az keçmiş həyəcan çağırışı ilə yenidən işə çağırılan əməkdaşları, bu gecə yatmayaraq insanların keşiyində dayanmış neçə-neçə polis əməkdaşı bu təzimin nə ifadə etdiyini başa düşə bilərdi. Yalnız onlar - bu həyatı yaşayan insanlar…

Dalanın sonuna çatdıq. İnanmıram ki, bunkerdə açılan atəş səsləri buraya qədər çatmış olaydı, ancaq polis və təcili yardım maşınlarının sayrışan işıqları, yaralıları maşınlara daşıyan həkim və polis əməkdaşlarının səsinə ətrafdakı sakinlərin çoxu yuxudan oyanıb küçəyə çıxmış, bəziləri isə nə olduğunu öyrənmək üçün pəncərədən boylanır, bir-birini səsləyib nə baş verdiyini soru­şur­dular.

Xərəkdə bunkerdən qaldırılan Rəşad ona yaxınlaşmış Layiqəyə açarları verərək maşını işlədiyi polis bölməsinin həyətində saxlamağı xahiş etmişdi.

Maşının yanına çatanda Layiqə açarı mənə uzatdı. Düyməni basıb qapıları açdım, mühərriki işə salıb Layiqəyə, -Sən mühərrik qızana qədər otur, mən bir-iki zəng edəcəyəm, -deyib bir qədər kənara çəkildim.

Onun kimə zəng etdiymi eşitməsini istəmirdim.

Əvvəl dostum Nadirə zəng etdim. Nadir yuxulu səslə cavab verdi:

-Gecənizin bu vaxtı xeyirli olsun, Bəxtiyar müəllim.

Yuxudan oyatdığım Nadir saatın neçə olduğun bilmədiyi üçün məzəli formada salamlaşdı. Uzun müddət daxili işlər orqanlarında çalışan insanlar belə vaxtsız zənglərə öyrəşmiş olurlar.

-Sizin də, cənab polkovnik-leytenant.

-Mən ki, mayor rütbəsindəyəm, bilirsiniz.

-Bilirəm, ancaq indi dediklərimi dinləyib vaxt itirmədən lazım olanı etsəniz, polkovnik-leytenant rütbəsinə vaxtından əvvəl təqdim olunacağınıza əmin ola bilərsiniz. Söhbət “Qoca” ləqəbli qatı cinayətkardan gedir. Ümidvaram onun adını və soyadını deməyə ehtiyac yoxdur.

-Kaftar yenə üfüqdə peyda olub?

-Olub və əmin ola bilərsən, əvvəlki cinayətləri indikinin yanında sadəcə xırda xuliqanlıqla müqayisə edilə bilər. Bir saat vaxtınız var. Əks təqdirdə rütbənizlə bağlı təqdimatdan əlinizi üzün, cənab mayor.

-Başa düşdüm, dəyərli məlumat üçün sağ olun, əziz dostum.

Bundan sonrasını Nadirə izah etmək onu təhqir etməyə bə­ra­bər olardı. Yaxın dəqiqələrdə şəhərin bütün çıxışları bağlanacaq, Qocanın şəkilləri bütün polis orqanlarına göndəriləcək və son dərəcə təhlükəli olması, silahlı ola biləcəyi barədə xəbərdarlıq edilməklə saxlanılması üçün ciddi tapşırıqlar veriləcəkdi.

Fikrimcə, Qoca əgər hələ məlumatsızdırsa, tezliklə dəstəsinin ələ keçdiyini biləcək, o zaman ya tələsik ölkəni tərk etməyə çalışacaq, ya da əvvəlcədən hazırladığı məkanda quyu dibinə enərək aranın sakitləşməsini gözləyəcək. Hər iki halda zəruri tədbirlər görülməliydi ki, bunu da Nadirin edəcəyinə şübhəm yox idi.

Babaxanı yaxından görəndən sonra onun həqiqətən də qatı cinayətkar olmaması mənə məlum olmuşdu. Bu səbəbdən də məni narahat edən tək bir sualın cavabını almaq üçün onu kənara çəkib elə tək bir sual da vermişdim. Cinayətkar aləmin qaydalarını bilməyən Babaxan bildiklərinin hamısını mənə danışmış, belə bir cinayətin arxasında ancaq Qocanın dura biləcəyi barədə ehtimallarımı təsdiqləmişdi. Əsil adını bilməsə də, sadaladığı bütün əlamətlər Qocaya məxsus idi. Babaxanın açıq-aşkar ondan necə qorxması da göz qabağındaydı.

Babaxanın Qoca ilə görüşdüyü təxmini ünvan barədə dediklərini isə heç diqqətə almadan əhəmiyyətsiz bir şey kimi kənara qoymuşdum. Belə şeylərlə Qoca ancaq Babaxan kimilərini aldada bilərdi. Mənsə, Qocanın həmin ünvanda yaşamasından çox, indi haradasa lap yaxınlıqdakı evlərdən birinin pəncərəsindən baş verənləri seyr etməsinə daha çox inanardım. 

Sonra Gülünü yığdım. Gülü birinci zəngdə cavab verdi. Onun belə gecələrdə yatmadığını, saat neçə olur olsun, zəngimi gözlədiyini bilirdim.

Yenə də adətimiz üzrə salamlaşmadıq.

-May çayınız qalıb, Gülanə xanım?

-Qalıb, cənab detektiv, -Gülü həyəcanını büruzə vermədən mənim tonumda cavab verdi.

-Qırx dəqiqədən sonra.

-Qırx dəqiqə çoxdur, -bu sözüylə məni sevən bu qadın çox darıxdığına işarə edirdi.

-Yaxşı otuz beş, -deyib əlaqəni kəsdim.

Davamı var

 “Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.06.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Poetik qiraət rubrikasında Xalq şairi Nəriman Həsənzadənin “Qadına məktub” şeirini diqqətinizə çatdırır. 

Sizin qızınızla görüşürük biz,

Gedirik gah yolla, gah kənar izlə.

Bunu mən bilirəm, siz bilmirsiniz,

O gəlir sizin öz icazənizlə…

Tələbə yoldaşı, rəfiqəsi var,

İşi də çox olur, bəzən dərsi də

Mənəm qızınızın, necə deyərlər-

“Tələbə yoldaşı”, “rəfiqəsi” də…

Mən başa düşürəm, siz anasınız

Ürəyə sığışmır adi həyəcan

O, evə dönüncə nigaransınız

Evdə olanda da mənəm nigaran.

Bir ömür mənzili uzun, ya qısa…

Məhəbbət, doğmalıq-hansı qədimdir?

O sizin adicə qızınızdısa,

O mənim yeganə səadətimdir.

Siz də heyransınız, mən də bir qıza

Kimin qapısından o girməlidir?

Dünya elədir ki, biri tapırsa,

Biri, təbiidir, itirməlidir.

Duruluq rəmzidir sizin qızınız

Gözündən oxunur qəlbi, istəyi

Sizin bu sevdada uduzmağınız

Sizin borcunuzdur, mənim qismətim.

Sizin adınıza hörmət, ehtiram

Qadın qarşısında baş əyir aləm.

Mən də baş əyirəm, vidalaşıram-

Qızınız gələcək, mən getməliyəm…

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.06.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə “Biri ikisində” layihəsində bu gün növbədə TRİBUNA rubrikasıdır, Aygün Əzizin mülahizələri  ilə tanışlıqdır.

TRİBUNA

Aygün ƏZİZ

DİLİMİZİN ANASINI AĞLATMIŞIQ

Dilin canlı orqanizm kimi daim inkişafda olub özünü yeniləməsini hamımız bilirik. Bu, qaçılması mümkün olmayan labüd bir proses olmaqla bərabər, həm də, olduqca böyük əhəmiyyət kəsb edir. Çünki lüğət tərkibinə yeni söz, ifadə almayan dil yavaş-yavaş ölgünləşir. Üstəlik, indiki texnologiya əsrində hər bir dil yeniliklərə qucaq açmalıdır. Dilin lüğət tərkibi nəinki bir qərinə, yaxud yarım əsrdən bir böyüməli, əksinə, hər il yeni söz və ifadələrlə zənginləşdirilməlidir.

Amma dilə yeniliklərin gətirilməsi ona xələl gətirməməlidir. Hazırda dilimizin zənginləşməsi, təəssüflə qeyd etməliyəm ki, yeni yaranan, icad olunan və yaxud özümüzdə olmayan sözlərin gətirilməsi ilə deyil, oturuşmuş söz və ifadələrin seriallar, inteqrasiya və ya hər hansı bir səbəbdən başqa sözlərlə uğursuz, əksər hallarda isə anlaşılmazlıq yaradan alternativlərin dilə “yamaq” edilməsi yolu ilə baş verir. Bunlar isə haqlı olaraq dilin təəssübünü çəkən qələm əhlində və dilçilərdə, habelə əhalinin yaşlı təbəqəsində çaşqınlığa səbəb olur.

Birinci böyük problem türk serial qurbanlarının "sayəsində" yaranıb. Üstəlik, hətta dünya ədəbiyyatı nümunələrinin Azərbaycandilinə  tərcüməsi olduğu halda, kitabın türk dilindəki versiyasını axtaranlar özləri dilə düşmən kəsilənlərdir. Oxuyanların arasında bizim tərcümələrin bərbad olduğunu deyib türkcə varianta qaçanlar yalançıdırlar.Niyə bu qənaətə gəlmişəm?İzah edim. Düzdür, bizdə tərcümələrdə qüsurlar ola bilər; bu, normal haldır. Dünya ədəbiyyatının kütləvi tərcüməsinə son iki dekadada təkan verilib.Amma biz məsələlərə hər zaman bir prizmadan yanaşdığımıza görə və məişətdə də, həyatda hər görülən işə ağız əyməyə meyilli olduğumuz üçün yaxşı tərəfdən heç nəyi görə bilmirik.Belə xəbislik, paxıllıq bizi qabağa aparmayacaq.Necə ki, hələ də yerimizdə sayırıq, hətta deyərdim, dala gedirik.Azərbaycanca tərcüməyə göz süzdürüb, türkcə dünya ədəbiyyatı oxuyan gənclər guya özləri türk dilini bilirlər? Əsla! Onların türkcə biliyi "nasılsınız, efendim?, iyiyim, teşekkür ederim"-dən o tərəfə keçmir. Yaxud türk kanallarında evlilik və şou-biznes proqramlarına baxmaqdan ibarətdir. Belə döşünə döyənlərin əlinə türkcə elmi ədəbiyyat ver, yaxud siyasi və ya elmi bir TV verilişinə baxmağı xahiş et, gözlərini döyə-döyə qalacaqlar. Bu abzasa haşiyə olaraq qeyd edim ki, bir dəfə Seymur Baycan türk dilində dünya ədəbiyyat nümunələrinin tərcümədə nə günə salınmasından geniş araşdırma apararaq təhlil etmiş və haqlı olaraq belə tərcümələri tənqid atəşinə tutmuşdu.S.Baycan qeyd edirdi ki, təhriflərə yol verilir, tərcümələrdə yanlışlıqlar olur.Və Azərbaycan oxucusu belə nüanslardan bixəbərdir.

Həm şifahi, həm də yazılı dilimizi ən bərbad hala salanlar əsasən gənc nəslin nümayəndələridir.Bir çox orta nəsil TV aparıcılıarı və hər yerindən duran jurnalistlər də bu işə yamanca "qol qoyublar".Ən çox qıcıq doğuran özümüzdə olan sözlərin türk dilindəki qarşılığından istifadə edilməsidir.

Misallar verim:

qoşulmaq – qatılmaq

sürtgəc – rəndə

köhnəlmək, xarab olmaq, təzəliyini itirmək – yıpranmaq

çəkmə – çizme

filan – falan

uşaq salma – düşük

yarış – yarışma

siyirmə – çəkməcə

tarakan – hamam böcəyi

dabanlı – topuklu

arıqlamaq – kilo vermək

kökəlmək – kilo almaq

yumşaq – yumuşaq

tonal krem – krem-baza

pomada – ruj

mahnı – parça ("Filankəsin ifasında bir parçaya qulaq asaq")

xalça – kilim ("xalça" xovlu olur, "palaz" və "kilim" isə bizdə xovsuz xalçaya deyilir. Amma türk dilində hər ikisinə "kilim" deyilir.Hacət varmı belə lüzumsuz əvəzə?)

ürək bulanma – mədə bulanma

zibil – çöp

hüzn – hüzün

palto – mont

alt paltarı – iç geyimi

soyuducu – buz dolabı

odekolon – kolonya

sənətkar – sənətçi

yazıçı – yazar

ağız dadı – damaq dadı

işləmək – çalışmaq ("Filan yerdə işləyirəm" yerinə "Filan yerdə çalışıram" demək nə dərəcədə doğrudur? "Çalışmaq" bizdə "cəhd etmək" sözünün sinonimidir.)

ifrat – aşırı

məcbur etmək – zorlamaq ("zorlamaq" bizim dildə kiminləsə iradəsi əleyhinə zorla cinsi əlaqədə olmaq deməkdir)

əlləşmək (məs. xəstəliklə) – boğuşmaq ("boğuşmaq" bizim dildə heyvanlara, əsasən yırtıcılara aid işlənən sözdür)

sağanaq – çərçivə

cığallıq etmək – oyunpozanlıq etmək

xor görmək – küçümsəmək

alçaltmaq – aşağılamaq

məşğul – yoğun (“yoğun” sözünü bizdə “məşğul” mənasında işlədənlər var.)

görməzliyə vurmaq – görməzdən gəlmək

zəng etmək – telefon etmək

görüş– randevu

təsadüfən – şans əsəri (“Filankəs şans əsəri sağ qaldı” nə deməkdir axı? “Filankəs təsadüfən/təsadüf nəticəsində sağ qaldı” demək ayıbdır?!)

imtina etmək, rədd cavabı vermək – geri çevirmək

foto – fotoqraf (bizdə “fotoqraf” şəkil çəkən adam deməkdir, türk dilində isə “şəkil, foto”)

zənəxdan (yanaqda və ya çənədə batıq) – qəmzə (türk dilində sifətdə bu cür batığa “qəmzə” deyilir, bizdə isə “qəmzə” “naz, işvə” mənasında işlənir.İndi “Üzündəki qəmzə onu daha da cazibədar edirdi” dilimizdə nə qədər gülünc səslənir).

emosional təzyiq, hisslərlə oynama – duyğu sömürücü

hopdurucu – əmici

cirə (ədviyyat növü) – kimyon

xəstəliyə tutulmaq/yoluxmaq – xəstəliyə yaxalanmaq/bulaşmaq (misal: Cinsi yolla bulaşan xəstəliklərin yoluxma təhlükəsi…”

Əvvəlki vaxtlardan “Kesar əməliyyatı” kimi qəbul edilmiş ifadə son illər bir neçə versiyada işlənir.“Qeysər əməliyyatı”, “Qeysəriyyə əməliyyatı” və nəhayət, türk dilindən keçmə “Sezaryen əməliyyatı” formalarında rast gəlinir.Bu, həqiqətən, biabırçı bir haldır.

Başqa nümunələrə nəzər yetirək. Bu misallarda da dilin qrammatika qaydalarının kobud şəkildə pozulmasının şahidi oluruq:

1. Allah atanA/ananA/dostunA və s. rəhmət etsin (ismin yönlük halında) – Allah atanI/ananI/dostunU rəhmət etsin (ismin təsirlik halından istifadə olunur və bu, bizim qrammatika qaydalarını pozur)

2. "Nifrət etmək" feili ismin yönlük halını tələb etdiyi halda türk dilinin təsiri altında artıq xeyli adam bu feili ismin çıxışlıq halı ilə işlədir. "SənƏ/filankəsƏ nifrət edirəm" yerinə "SənDƏN/filankəsDƏN nifrət edirəm" deyir.

3. Özüm şəxsən neçə il əvvəl bir azərbaycanlı jurnalisitin müsahibinə "Sizdən belə bir sual SORMAQ istəyirəm" dediyini eşitmişəm. Bizim dildə "sormaq" "soruşmaq" feilini əvəz edə bilməkdən çox uzaq məna daşıyır.

4. "Gəncə Teatrının "Dəlilər"i paytaxtımızda performans sərgilədi"... ("performans" sözünü əvəz etmək ücün bizdə "ifa, oyun, nümayiş, icra, tamaşa" kimi kontekstə uyğun sözlər var. "Sərgiləmək" sözü isə, ümumiyyətlə, mövcud deyil.)

5. "Xəstəliklə boğuşan Musa Yaqub...".("Boğuşmaq" yırtıcı heyvanlar haqqında işlədilən və "qapışmaq, bir-biri ilə tutaşmaq" və məcazi mənada "dalaşmaq, dava etmək" deməkdir."Boğuşmaq" sözünü burada yazmaq nə dərəcədə düzgündür?!)

6. "...bitimə 6 tur qalmış..." (Dilimizdə "bitim" sözü yoxdur.)

7. "Fasiləsiz televizor izləmək..." ("izləmək " sözünün dilimizdə mənası "arxasına düşmək, izi ilə getmək" və "aramaq, axtarmaq" deməkdir.)

8. “Şikayət etmək” feilindən sonra ismin çıxışlıq halı işlənməli halda təsirlik halından istifadəsi halları var (“OğlunDAN polisə şikayət etdi” əvəzinə “OğlunU polisə şikayət etdi” kimi xətalar az deyil.)

9. "Hərbi lisey direktorunun laqeyd formada cavabı nəticəsində xəyallarım "suya düşdü". Yəqin, "ümidlərim boşa çıxdı" demək istəyiblər.Təəssüf ki, “xəyal qırıqlığı yaşamaq” kimi ifadə də populyarlaşıb. Halbuki bu ifadələrin dilimizdə “məyus olmaq”, “ümidləri boşa çıxmaq”, “xəyalları puç olmaq”, “xəyalları alt-üst olmaq” kimi bədii cəhətdən gözəl, rahat anlaşılan alternativləri var.

10. Tez-tez “şiddətlə tövsiyə edirəm” cümləsinə rast gəlirik. “Şiddət” sözünü “israr” ilə əvəz etmək bizim üçün daha dolğun səslənir.

11. “Dodaq uçurdan” ifadəsi çox geniş yayılıb. Halbuki bunun türkcədəki variantı “dudak uçuklatan”dır.“Uçuq”la “uçurtmaq” sözlərinin fərqinə belə varmadan bunu dilimizə gətirib bu formada işlətmək hansı savaddan xəbər verir? Üstəlik də, türkcə “dudak uçuklatan” ifadəsini özümüzdə olan “mat qoyan, heyrətə salan, məəttəl qoyan, dəhşətə gətirən” kimi ifadələrlə əvəz edə bilərik.

12. Son illər müxtəlif nüfuzlu saytlarda belə “dünyaca məşhur” ifadəsindən geniş istifadə olunur. Dilimizdə “ca” qoşması miqdar məzmunu verir.Min il, ondan daha əvvəl də belə olub, təqlid pəhləvanlarının səylərinə baxmayaraq, bundan sonra da belə olacaq:

"Kitabi-Dədə Qorqud"a müraciət edək:

"Uruz burada soylamış, görəlim, xanım, nə soylamış; aydır:

A bəg baba!

DəvəCƏ böyümişsən, köşəkCƏ aqlın yoq!

DəpəCƏ böyümişsən, darıCA beynin yoq!

Hünəri oğul atadanmı görər, ögrənər,

yoxsa atalar oğuldanmı ögrənür?"

Bir məşhur bayatıda isə belə deyilir:

Əzizinəm gül əllər,

Ağ biləklər, gül əllər,

DəryaCA ağlın olsa,

Yoxsul olsan, güləllər...

Əgər "dünyaca məşhur" "dünyada məşhur"dursa, onda "dəryaca ağlın" "dəryada ağlın", "dəvəcə böyümüsən" "dəvədə böyümüsən" və s. deməkdir? Gülünc deyilmi?

13. Anda feili bağlama şəkilçisini də –dığında ilə əvəz edirlər. Məsələn, “pəncərəni açanda” yerinə “pəncərəni açdığında” yazırlar.Niyə?Bu, ortaq türkcəyə xidmət etmir axı.

Belə misallardan çox gətirmək olar. İstənilən xəbər saytlarına elə ani nəzər salanda gözə sataşacaq dərəcədə çoxdur və getdikcə də artır.İnsafınız olsun! Axı bu qədər də olmaz.Misallara baxsanız, vəziyyətin, doğrudan da, acınacaqlı olduğunun fərqinə varacaqsınız.

Bu yazıda dilimizə vurulan yaralardan bəhs edərək hamının diqqətini cəlb etmək, dilimizin təmizliyini, düzgünlüyünü qorumaq üçün hamımızın səfərbər olmağımızı istərdim.Dilin təəssübünü çəkmək olduqca böyük məsuliyyət tələb edən bir öhdəlikdir.Bu, hamımızın ümdə vəzifəsi olmalıdır.Kimsə yaxasını belə şeylərdən kənara çəkirsə, düşünüb-daşınmadan dilimizin qayda-qanunlarına tabe olmayan söz və ifadələrdən istifadə edirsə, bunun qarşısı alınmalıdır.Heç bir vəchlə dilin başına bu cür oyun açılmasına yol vermək olmaz.

Bəlkə, elə türkcə deyək ki, yaxşı başa düşsünlər bizi? O zaman dialın gəldi: "Yetər artıq!”

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.06.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güneydən gələn səslər rubrikasında portalımızın Güney təmsilçisi Əli Çağla bu dəfə sizləri Mehdi Sırdaşın poeziyası ilə tanış edəcək. 

Sırdaş təxəllüsü ilə tanınan Mehdi Kupal 1991-ci ildə Təbrizdə doğulmuşdur. O, Təbriz universitetində İngilis ədəbiyyatı üzrə təhsil almışdır. Şeir və ədəbi tənqid mütəxəssisidir. 2005-ci ildən şeir yazmağa başlamışdır. 

BİLMƏSƏN DƏ, BİLMƏMİSƏN!

Varlığına bürünmüşəm,

Bilməsən də, bilməmisən!

Sevincindir işim, peşəm

Bilməsən də bilməmisən!

Xımında odlu ad mənəm,

Ağzında tamlı dad mənəm,

Uçmağına qanad mənəm,

Bilməsən də, bilməmisən!

Sıtqadığın duadayam,

Hər atdığın davadayam,

Sığındığın yuvadayam,

Bilməsən də, bilməmisən!

Sonunda son yolun mənəm,

Son çəkilən qolun mənəm,

Sağın mənəm, solun mənəm,

Bilməsən də, bilməmisən!

Bayıldıcı laylayınam,

Taleyinəm, bal ayınam,

Yaslı-yaslı naynayınam,

Bilməsən də, bilməmisən!

Söz verib, söz saxlayıram,

İlqarı düz saxlayıram,

Son günə üz saxlayıram

Bilməsən də, bilməmisən!

Kim bilib ki, sən biləsən?!..

YARA

Dayanma vur, vur yenə, vur!

Hər nə yaran vardı mənə.

Mən yaralar övladıyam

Yaran etibardı mənə.

Həyatım nəzirdi yara,

Sanma rahatdı sanmışam.

Düzün dilərsən mələyim,

Mən yaradan yaranmışam.

Rol oynamaq gərək deyil,

Aramıza düşüb ara.

Mən səndən küskün deyiləm,

Gələn gəlir qəlbi yara.

Halal-halal halallaşıb,

Ayrılaraq haram oldun.

Düzməcəmi tamamlayıb,

Sən ən böyük yaram oldun.

Damğalayıb həyatımı,

Buraxdın ortalıqlara.

Səndən anladığım olub,

Yara, yara, yara, yara...

GƏLƏCƏK BİZİMDİR

Bir qərib duyğudur qonağım bu gün,

Siz allah qoymayın, ürəyim gedir!

Çox zaman sürməyib bizim sevgimiz,

Şirin arzularım, diləyim gedir.

Birazdan başlanar soyuq bir savaş,

Küləklər dondurar yollarımızı.

Qasırğalar bizə şillə atsa da,

Gəlsənə açmayaq qollarımızı!

Sözünü tutmadın, oyun pozuldu,

İçimdə fitnəni doğub gedirsən.

"Gələcək bizimdir" nə tez unutdun?

Süd əmər sevgimi boğub gedirsən.

Tanrının utancı düşür gözümdən,

Sənsə kirpiyimdən yerə axırsan.

Duzlu əllərini göyə qaldırıb,

Yalvarıb-yaxarıb kimə baxırsan?!

Mələklər göz vurub səni səsləyər,

Sənsə qanadlanıb göyə uçursan.

Qaranlıq sarayda buraxıb məni

Hansı xarabaya işıq saçırsan?!

Hansı xarabaya?..

SƏNƏ UDUZMAQ

Məni səndən doymaq daha da gözəl,

Daha da gözəldir əlinlə yazmaq.

Ağzınla danışıb, gözünlə görmək,

O qədər gözəl ki, sənə uduzmaq!..

Yenə də gözəldir bitib qoynuna,

Sabahdan-sabaha dizində qalmaq.

Əlində yetişib əfsanələşmək,

Ayağından düşüb izində qalmaq.

Bilmirsən nə qədər təmiz duyğudur,

Səndən qurtarmamaq, şəfa bulmamaq.

Dərdinə bulaşmaq, döşəyə düşmək,

Sağlığa dolmamaq, doldurulmamaq.

Gözəllik bitərmi yazmaqla səni?

Saymaqlar nəhayət yarıya varar!

O qədər gözəldir məndəki huş-baş,

Yarıdan geriyə saymağım da var.

SƏNİ NAMAZ QILIRAM

Ağzından damlayıbdır,

Bir damla pətəklərə.

Nəfəsin toxunubdur,

Sanki kəpənəklərə.

Başından şal düşəndə,

Qaranlıq qaralıbdır.

İnci-inci dişlərin,

Dağlardan qar alıbdır.

Sənə niyyət eyləyib,

Səni namaz qılıram.

Ağlım başımdan gedir,

Qunutda yıxılıram.

Göz ol tanrılığından,

Mənə təkcə sən gərək.

Səndən ayrılmaq üçün,

Beş arşın kəfən gərək.

Qarşına çıxmağımdan,

Utanıb üzdən üzüm.

Gecə-gündüz gözümdən,

Axıb gecə-gündüzüm.

Səni görüb duyandan,

İçimdə əlamandı.

Nəsə demək istədim,

"Nəsə"m ağzımda yandı!..

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.06.2023)

Məşhur kamança ifaçısı Mark Eliyahu bu gün Bakıda çıxış edəcək

Üç aya yaxındır ki, bu elan verilmişdi: Məşhur kamança ifaçısı Mark Eliyaxu iyunun 4-də Heydər Əliyev Sarayında çıxış edəcək.

Nəhayət, 4 iyun yetişdi.

Tanınmış ifaçının Bakıda çıxışı The Show is about Love” (“Sevgi haqqında şou”) adlı turne çərçivəsində reallaşır. 

Xatırladaq ki, Mark Eliyahu Dağıstanda məşhur musiqişünas və musiqiçi, milliyyətcə yəhudi Perets Eliyahunun ailəsində dünyaya göz açıb. Sonra ailəsi İsrailə köçüb. Gənclik vaxtlarında əfsanəvi kamança ustadı Habil Əliyevin ifasından ruhlanan Mark bu musiqi alətini dərindən öyrənməyə qərar verib. On altı yaşında o, Azərbaycana gəlib və Əməkdar artist Ədalət Vəzirovun rəhbərliyi ilə kamançada ifa sənətinə yiyələnməyə başlayıb. Bakıda iki il qaldıqdan sonra İsrailə qayıdıb, Qərb və Şərq musiqisini daha dərindən öyrənib.

Musiqiçi müxtəlif ölkələrdə bir çox musiqi və rəqs layihələrində iştirak edib. Onun “Voices of Judea” (“İudeyanın səsləri”) solo albomu musiqi tənqidçiləri tərəfindən yüksək qiymətləndirilib.

Mark Eliyahu təkcə musiqiçi deyil, o həm də multikulturalizmin və sülhün nümayəndəsidir. İfası ilə o, coğrafi sərhədləri, dil maneələrini və dini fərqləri aşaraq, dünyaya nikbin mesajlar çatdırır. Sevginin universal dili olan musiqi vasitəsilə Mark Eliyahu musiqisevərlərin ürəyinə yol tapır.

Bugünkü konsertin möhtəşəm olacağı şübhəsizdir. 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.06.2023)