“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı “Qiraət saatı”nda Fəxrəddin Qasımoğlunun “Son gecə” detektiv romanının dərcini yekunlaşdırdı. Böyük oxucu marağını və istəyini nəzərə alıb romanın davamı olan “On ikiyə işləmiş” romanının dərcinə başlayırıq.

Özü polis orqanlarında çalışan, ən dəhşətli, tükürpədici cinayətlərdən bilavasitə xəbər tuta bilən müəllifin bu romanı da sizləri sonadək gərginlik içində saxlayacaq. Və siz bu romanı da çox bəyənəcəksiniz.

25–ci dərc

Evləri bir-birinə bitişik tikilmiş Dağlı məhəlləsinin özünəməxsus cəhətlərindən biri də budur ki, istənilən yerə əsas küçə ilə yanaşı bir neçə başqa küçə ilə də getmək olur. Bu köməkçi küçələrin bəzilərindən bir maşın zorla keçir, bəzilərindən isə yalnız piyada keçmək olur. Hətta elə küçələr var ki, üzbəüz gələn iki adamdan biri qayıdıb o birisinə yol verməli olur.

Layiqə Bəxtiyarın verdiyi əllə çəkilmiş sxemə bir daha nəzər salıb dolanbac küçələrdən birinə döndü. Bu, onun şefi Bəxtiyarın yaşadığı məhəlləyə aparan ara yollardan biri idi. Şefi əsas küçədən istifadə etməməsi üçün yaşadığı məhəlləyə aparan dolanbac ara yolların sxemini çəkib ona vermiş, necə getməyi ona izah etmişdi. İndi, lazım olan yerə getmək üçün adətən istifadə olunan ən rahat yolla deyil, tamamilə əks tərəfdəki ara yollardan biri ilə addımlayan Layiqə burada yaşayan Qələndər adlı birisini tapmalı, Bəxtiyarın verdiyi məktubu ona verməli, sonra texniki ekspertizanın rəyindən sonra sahibinə qaytarılmış «Jiquli» markalı maşını sürüb şefinin dediyi yerə gətirməli idi. Həmin yer çox da uzaqda olmayan qonşu məhəllədəki nisbətən enli ara yollardan biri idi və qəsdən seçilmişdi. Bu ara küçədə yol polisinin Layiqəni saxlaması ehtimalı yox idi.

Əslində, maşın bir-iki saat o küçədə qalacaqdı. Bundan sonra isə Layiqə qayıdıb onu gətirdiyi kimi də sürüb sahibinə qaytaracaqdı. Ona verilmiş təlimat belə idi.

Bir azdan lazım olan ünvanı tapan Layiqə Qələndər deyilən adamın qapısını döydü. Tünd albalı rəngli köhnə «Jiquli» bu evin qarşısında dayanmışdı.

* * *

 Xəstəxanadan gəldikdən sonra dünəndən verdiyim bir tapşırıqla bağlı «Ayna Sultanova» heykəlinin yaxınlığında Layiqə ilə görüşüb axşam polkovnik Arif Dadaşzadə ilə görüşə gəlmişdim. Üzbəüz oturduğum polkovnik qayğılı görünürdü. O da ötən yeddi gündə əldə etdiyimiz məlumatların yaxşı heç nə vəd etmədiyini gözəl başa düşürdü. Artıq istefada olan polis zabitləri kimi, qeyri-rəsmi apardığımız bu araşdırmada nədən, nə dərəcədə sığortalandığımız ikimizə də məlum idi. Hər an hər şey baş verə bilərdi. İndiki vəziyyətdə yeganə üstünlüyümüz qarşı tərəfin nəyi bilib, nəyi bilməməyimiz barədə məlumatsız olması idi. Ancaq bu müvəqqəti bir üstünlük idi və yaxınlaşmaqda olan son fazada aktiv addımlara keçməyimizlə rəqib hər şeyi başa düşəcək, bu üstünlük aradan gedəcək və tərəzinin gözü bərabərləşəcəkdi. O zaman bizə qarşı «ağır artilleriyası»nı işə salacaq cinayətkarların endirəcəyi zərbələrdən yayınmağımız üçün ikiqat diqqətli olmağımız, ən kiçik səhv belə buraxmamağımız tələb olunurdu. Bərabər mübarizədə çox vaxt tərəflərdən birinin buraxdığı ən kiçik səhv qalib tərəfi müəyyən etməkdə həlledici olur.

Nəhayət bir-birini sözsüz başa düşən iki peşəkar polis zabitinin baxışları ilə apardığı bu səssiz dialoqu polkovnikin aramlı, təmkinli səsi pozdu.

-Ünvanını verdiyin villa başqa adamın adına olsa da, əslində «Qızılbaş»a məxsusdur.

Bəli, ötən hər gün bir yeni sürpriz gətirir. Adı çəkilən adam adının çəkilməsi arzu olunmayanların siyahısında ilk yerlərdən birini tuturdu.

-«Qızılbaş» «Harun»un adamı olsa da, birbaşa onunla əlaqəyə çıxmır. Şəhərdə «Harun»un əsas adamı olan birisinin olduğu ehtimal olunur. Olduqca məxfi olan o adamın kimliyini hələ ki, öyrənmək mümkün olmayıb, -polkovnik sözünə davam etdi.

-«Qızılbaş»ın gördüyü «işləri» görə biləcək neçə nəfər var şəhərdə?

-Bir neçə nəfər də var. Ancaq «çəki»də ona yaxın gələni yoxdur.

-O zaman, bizimlə oyunda bütün təlimatların ona verildiyini ehtimal etmək olar.

Polkovnik başını tərpətməklə bu fikrimlə razılaşdığını bildirdi. Hadisələrin «Qızılbaş»ın ünvanına aparıb çıxarması buna dəlalət edirdi və bu qənaətin doğruluğunu təsdiqləyirdi.

-Səttarın oğlu Teymur nəsə bir məlumat verə bildi?

-Verdi, mənə verdiyiniz siyahıdakı Rəmzi adlı birini yoxlamaq lazımdır.

Polkovnikin qaşları çatıldı. Ancaq susub heç nə demədi.

-Başqa biri də var. 1990-cı ilin mayayında Mərkəzi Ruhi-Əsəb Xəstəxanasına yatırılmış, altı ay sonra ambulator qeydiyyatda saxlanılmaqla evə buraxılmış xəstələrdən biri bizim üçün maraq doğurur. İndi o adamın təxminən əlli yeddi yaşı olmalıdır.

Dediklərimi yadında saxlayan Arif müəllim başını tərpətməklə kifayətlənir, susub daha nə deyəcəyimi gözləyirdi. Görünür, sözümü kəsmək istəmirdi. Bunu görüb davam etdim.

-Yeni əlaqə vasitəsini bilmək istəyirəm.

-Əlaqə İstiqlaliyyət küçəsində, «Sabir» bağı ilə üzbəüzdə yerləşən paltar mağazası vasitəsilə olacaq. Çöldən vitrinə baxarkən ən sağda qoyulmuş kişi manekeninin əynində göy zolaqlı ağ köynəyin olması əlaqə üçün işarə olacaq.

Onsuz da, gözlənilən təhlükənin dərəcəsi aydın olduğundan təhlükə barədə işarəyə ehtiyac duymadığı üçün polkovnikin yalnız əlaqə vasitəsilə kifayətlənməsi başa düşülən idi. Araşdırmanın ilk günündən yaranmış təhlükə günü-gündən artmışdı və indi bütün hallarda son dərəcə ehtiyatlı davranmamız şərt idi. Nəticələr heç də yaxşı olmayan sonluq vəd edirdi. Daha hər-hansı yeni bir təhlükə barədə məlumatlaşmaq əhəmiyyətini itirmişdi. Qaradan da tünd rəng yoxdur ki…

-«Karat»ın ölümünə görə mənim qonşumun oğlu həbs edilib. Uşağın günahsız olduğuna şübhəm yoxdur. Müstəntiqlə görüşüb bəzi şeyləri araşdırmağımı razılaşdırmışam. Bu gün səhər uşağın qarovulçu işlədiyi Ruhi-əsəb xəstəxanasında oldum. Maraqlı şeylər aşkar etdim. Bəzi şübhələrim var. Siz nəticələri verənədək fikir yürütmək istəmirəm. Hələlik bu qədər.  

-Dediklərin qısa müddətə sənə çatdırılacaq.

-Aydındır.

-Bəs köməkçin barədə nə fikirləşirsən? Məncə o qızı oyundan çıxarmağın tam vaxtıdır.

-Qubada yaxın dostumun istirahət mərkəzi var. Danışmışam, Layiqə səhər tezdən oraya yola düşür. Hər şey yoluna düşənədək orada qalacaq. 

Razılıq işarəsi olaraq başını tərpədən Arif müəllim, bir neçə tapşırıq verdikdən sonra ayağa qalxdı. Bu, söhbətin bitməsinə işarə idi.

Müəllimim sağollaşmaq üçün uzatdığı əlini sıxanda, birdən başını qaldırıb gözlərimin içinə baxdı.

-Silahsız bir addım da atma. Qarşı tərəf əfi ilandır. Əfi ilan, quyruğunu tapdalayanı mütləq qayıdıb sancır.

Heç vaxt belə sözlər işlətməyən soyuqqanlı Arif müəllimin indi dediklərindən bir qədər duruxsam da, susub heç nə demədim.

Bayaqdan sıxıb saxladığı əlimi buraxan polkovnik daha bir kəlmə də demədən otaqdan çıxdı. Mən hələ on beş dəqiqə gözləyib sonra çıxmalı idim…

* * *

«KİA Sorento» markalı maşın şəhərkənarı yolla sürətlə irəliləyirdi. Bir azdan telefonundakı naviqatorun yaddaşına verdiyi marşrutun son nöqtəsinə yaxınlaşdığını görən sürücü sürəti azaldıb yolun əks tərəfindəki dayanacaqla üzbəüzdə maşını saxladı. Maşından düşən qara kostyumlu uzun adam bir qədər ətrafa boylandıqdan sonra yumruğunu zərblə maşının damına vurub yağlı bir söyüş söydü. Sonra hirslə maşına oturub sürətlə az əvvəl gəldiyi tərəfə geriyə istiqamət aldı.

Mobil operatorun mərkəzi ofisində yerləşdirilmiş adam uzun fasilədən sonra nəhayət ki, izlədiyi nömrənin koordinatlarını yenidən müəyyən edə bilmiş və lazımi yerə ötürmüşdü. Həmin koordinatlar üzrə indi olduğu yerə gələn qara kostyumlu bu şəhərkənarı yolda avtobus dayanacağından başqa heç nəyin olmadığını görərkən qəzəbindən az qala dəliyə dönmüşdü, ürəyində «Qızılbaş»ı söyürdü.

Belə koordinatlar bir neçə dəfə də verilmişdi ona əvvəlki günlərdə. Ancaq heç biri heç bir halda təkrarlanmadığından onlara əhəmiyyət verməmişdi. İndi çox uzun fasilədən sonra nəhayət ki, bunun hansısa ipucu olacağını düşünən «Qızılbaş» onu daha vacib işlərindən ayırıb bu yeni əldə edilmiş koordinatı şəxsən yoxlamağı, həmin ərazidəki obyektlərlə, ünvanlarla  maraqlanmağı ondan tələb etmişdi.

Peşəkar kimi bunun nə isə verəcəyinə heç bir ümidi olmayan kostyumlu adam özü də son günlərdəki axtarışlarında heç bir nəticə əldə edə bilmədiyindən, detektiv Bəxtiyar Nəzərlinin qətlini ona sifariş vermiş «Qızılbaş»a etiraz edə bilməmiş və bu qədər məsafəni qət etməyə məcbur olmuşdu. 

Bunun Bəxtiyar tərəfindən təşkil olunmuş növbəti qurma olduğunu əvvəlcədən gözəl başa düşən kostyumlu, bir peşəkar kimi araşdırmanın ilk günündən ən cüzi nəticə belə əldə edə bilməməsini də, az əvvəl baş verənləri də özünə sığışdıra bilmir, bunları fikirləşdikcə onun qəzəbi daha da artırdı.  

İrəlidə işıqforun qırmızı işığının yandığını görən adam qəfildən əyləci basdı. Sürətlə gedən maşın təkərləri vıyıltı sala-sala sürüşüb işıqforun qarşısında dayandı. İki əli ilə sükanı tutub sıxan adam qəzəblə nazik dodaqlarını bir-birinə sıxıb pıçıldadı:

-Sənin bağırsaqlarını töküb sonra əlimə dolamasam, mənə də «Kölgə» deməsinlər.

Bu adam, xüsusi xidmət orqanlarından qovulandan sonra orada ona verilmiş, çox az adamın bildiyi ləqəbini ilk dəfə idi ki, dilinə gətirirdi.

* * *

 İşlərim həddən çox idi. Üstəlik, bir məsələ ilə bağlı yenidən Matvey Semyonoviçlə danışmaq zərurəti də yaranmışdı. Bunu üzbəüz və ya telefonla edə bilərdim, hələ ilk dəfə ünvanı mənə verilərkən şəhər nömrəsi də qeyd olunmuşdu məlumatda. Hər halda, bu söhbəti axşama saxlamağı qərara almışdım.

Paralel araşdırdığım hər iki məsələdə buzun qırıldığını hiss edirdim. İndi tam mənzərənin yaranması üçün ayrı-ayrı «qırıntı»ları toplayıb yerinə otuzdurmalı idim. «Qırıntı»lar isə o qədər çox idilər və elə səpələnmişdilər ki, onları bir yerə yığmaq xeyli zəhmət və vaxt tələb edirdi. Ancaq bunu etmiş olsam, həm ilk növbədə doğru yolda olduğumu özüm üçün tam təsdiq etmiş olacaqdım, həm də növbəti, bəlkə də son gedişlərimi müəyyən edəcəkdim.

Rəmzi adını çəkərkən polkovnikin baxışlarının dəyişdiyini sezmişdim. Çox danışmağı sevməyən polkovnikin bu ada reaksiyası şifrlə bağlı irəli sürdüyüm ehtimalın doğru olacağına inamımı artırırdı. Bu isə daha şifrə vaxt itirməyəcəyimə, indiki halda mənim üçün qızıldan qiymətli olan vaxtımın daha çox olacağına gətirib çıxaracaqdı. Təki, hər şey düşündüyüm kimi olsun. Hər halda, şifri araşdırıb maraq doğuran birisi kimi müəyyən etməyimə baxmayaraq, Rəmzi adı mənə heç nədən xəbər vermirdi və onun barəsində yalnız Arif müəllim nəsə deyə bilərdi.

Son tapşırığımla Layiqənin gətirdiyi maşına baxış keçirməyim Salamın günahsız olduğunu bir daha təsdiqləmişdi. Dediyim kimi, Qələndərin bu işi araşdırdığımı bilməsini istəmirdim. Ona görə də, maşının bir neçə saatlıq mənə lazım olduğu barədə məktub yazıb Layiqə ilə ona göndərmişdim. Maşınımı satdığımı bilən Qələndərin yox deməyəcəyinə əmin idim. Əslində isə, mənə lazım olan bir məqamı yoxlamalıydım ki, bunu da az əvvəl dediyim kimi yoxlayıb dəqiqləşdirmiş və Elbrusa bildirmişdim. Bir müstəntiq kimi Elbrus lazım olanları edəcəkdi. Onsuz da Salamın işi ilə bağlı xeyli iş görmüş Elbrusun günahsız olduğuna əmin olduğu gəncə kömək məqsədi ilə ən xırda sübut və dəlilləri belə toplayıb lazımi qaydada sənədləşdirdiyini, bu məqsədlə nə vaxtdır tələb edilməsinə baxmayaraq materialı prokurorluğa ötürməyə tələsmədiyini bilirdim. Layiqədən maşını götürərkən Qələndərdən başqa bir şeyi soruşmasını da istəmişdim.

Məndən fərqli olaraq, hər bir fakt üzrə zəruri sənədləşmələr aparmaq, buna saatlarla vaxt itirmək kimi çətinliyi olan Elbrusun təklif etdiyim köməyə yox deməməsi də anlaşılan idi. Elə indiyənədək vaxt tapıb Salamın iş yerinə gedə bilməməsi də onun nə qədər yükləndiyindən xəbər verirdi. On səkkiz il polis sıralarında işləmiş biri kimi bu hal mənə tanışdır. Özüm dəfələrlə bu vəziyyətə düşmüşəm, günlərlə başımı qaşımağa belə vaxtım olmayıb.

İndi polkovniklə növbəti kontaktıma qədər az əvvəl bəhs etdiyim «qırıntı»ları toplamaq ən özünü doğruldan addım olardı ki, mən də bunu etməyə başlayıram. Bəzən ən xırda görünən detal cinayəti açmaqda ən əsas rol oynayır. Elə Matvey Semyonoviçlə edəcəyim söhbət də, «qırıntı» adlandırdığım xırda detallardan birini aydınlaşdırmaq üçün olacaq.

Necə deyərlər, «butun daşların tam yerinə oturması» üçün xırda daşları toplamaq vacibdir.

Polkovnikdən gözlədiyim məlumatlar gələnə qədər bu işdə bir fikir yürütmək istəmirəm. Ona görə də, təhlillərə Salamın işi ilə davam edək. Zənnimcə, Layiqə çoxdan maşını Qələndərə qaytarmış olmalıdır. Əslində, maşın mənə qətiyyən lazım deyildi. Məni onun açarları maraqlandırırdı. Ancaq maşının açarlarını istəməyim Qələndərdə artıq suallar doğurar və orada-burada danışıb ağzından söz qaçıra bilərdi. Sürülməklə gətirilən maşının isə açarlarının üstündə olacağı məlum məsələydi. Ona görə belə bir addım atmışdım.

İndi gələk «Karat»a. Hələ ilk dəfə məhəllədə Qələndər polis bölməsinin qarşısında yığışmış ölənin adamları haqqında danışanda və adamların ona hücum etdiklərini bildirəndə deyilənlərdən şübhələnmişdim. Polis bölməsinə gəlmiş adamların hamısının təxminən eyni, yəni qırx-qırx beş yaşda olmaları və hamısının da Qələndərin təbirincə desək, «quldura»ə oxşamaları bu şübhələrə əsas verirdi. Adətən belə hallarda gələnlərin içərisində həm ağsaqqal-qarasaqqallar, həm də nisbətən gənclər və hətta bəzən qadınlar da olur və əgər içərilərində bir-iki dəli-dolusu olub qarşı tərəfə hücum edirsə, qalan qohumlar onları ayırır. Bu yüz faiz belədir, bizim halda isə hər şey, dediyim kimi, əksinə idi. Yəni belə təəssürat yaranırdı ki, ölənin bütün qohum və dostları inkubator cücələri kimi oxşar tipli və eyni yaşda olan kişilərdən ibarətdir. Bu isə məntiqə sığmırdı. Bax bu dediklərimə görə, elə ilk aldığım informasiyadan ölənin elə-belə birisi olmadığı qənaətinə gəlmişdim və sonradan bu qənaətim, ölənin adı bir çox əyri işlərdə hallanan brilyant alverçisi «Karat» olduğu bilinməklə təsdiqləndi.

Ayrıca, adamların hamısının birdən Qələndərə hücum etmələrinin başqa bir məntiqi yozumu da var ki, sadəcə bunu təsdiqləmək üçün hələ yoxlamaq lazımdır. Əslində, bu ehtimalın da təsdiqlənəcəyinə qətiyyən şübhəm yoxdur, çünki bu ehtimal özü məntiqdən doğub. Başqa sözlə, qısa zamanda xəbərləşib polis bölməsinin qarşısına toplaşmaları bu adamların mərhum «Karat»a çox yaxın olmalarına və elə bu kontekstdən də yanaşsaq, onun son zamanlar kiminləsə çox ciddi konfliktinin olması barədə məlumatlı olmalarına bir işarədir. Məhz bu səbəbdən, ehtimal olunan bu konfliktin fonunda onlar «Karat»ın ölümünün təsadüfi olmadığını, bunun sifarişli qətl, Salamın isə bu qətli həyata keçirən biri olduğunu düşünüb ağına-bozuna baxmadan Qələndərə, başqa sözlə «qatil»in atasına hücum ediblər. Cinayətkarların psixologiyasına bələd olan, çox vaxt onların düşüncə tərzinin elə öz yaratdıqları yazılmamış qanunlarından irəli getmədiyini bilən biri kimi bu dediklərimə əminəm. Hətta aralarındakı kifayət qədər ağıl sahibləri olanlar da, adətən bu yaratdıqları «qayda»ların asılılığından kənara çıxa bilmirlər.

İndi gələk Salama. Kasıb bir ailənin uşağı olan Salam ailəsinə yük olmamaqçün zorla tapdığı, təhsil ala-ala işləməsinə imkan verən işini itirməyin qorxusundan heç bir halda postunu boş qoyub harasa getməzdi. Getmiş olsa belə, kimisə maşınla vurarsa, qoyub qaçmazdı. Əgər qorxudan, şok vəziyyətində qoyub qaçmış olsaydı belə, sonradan bunu boynundan atmazdı. Bunlar aksiomdur. Üstəlik, təcrübəsiz bir gənc cinayət törətmişsə, Elbrus Cavadov kimi neçə-neçə ağır cinayəti açmış bir müstəntiqin dindirməsində mütləq səhv buraxmalı idi. Elbrus isə, ifadəsini aldıqdan sonra onun günahsız olduğuna əminliyini bildirir.

Bütün bu dediklərimdən sonra az əvvəlki təhlillərim də təsdiqlənərsə, bu halda ortaya olduqca məntiqi bir sual çıxır. Ömründə «Karat»ın mövcudluğu barədə məlumatı olmayan, adi sirkon qaşı brilyantdan ayıra bilməyən bir gəncin böyük ehtimalla fəaliyyəti ilə bağlı öldürülmüş brilyant alverçisini qətlə yetirmək üçün hansı mötivi ola bilərdi?  Əlbəttə ki, heç bir.

Deməli, «Karat»ın ölümü kimlərəsə lazım imiş və bu «kimlər» də buna əvvəlcədən hazırlaşırmışlar. Qətli isə elə qurublar ki, bütün şübhələr sonda bir günahsız gəncə - Salama yönəlmiş olsun. Salamın iş yerindəki kameranın son bir ayda «möcüzəli» şəkildə tez-tez sıradan çıxması da zənnimcə, bu qətlə hazırlığın bir hissəsidir.

Ancaq hər-hansı bir cinayəti hazırlayarkən heç də hər şeyi tam nəzərə almaq mümkün deyil. Xəstəxananın təsərrüfat müdiri Mahmud müəllimin işə vaxtından bir saat tez gəlməsi vərdişini cinayətkarlar heç cür təxmin edə bilməzdilər. Bu vərdiş isə mənim işimə yaradı və indi Elbrusun təcridxanada Salamla görüşündən sonra və verdiyi sorğuların cavabları ilə böyük ehtimalla bu cinayətdə əli olanlardan birini müəyyən etmək mümkün olacaq. Bu isə, yumağı yığıb o biri başında kimlərin dayanmasını bilmək üçün çox vaxt kifayət edir.

Mahmud müəllimlə bağlı dediyim, cinayətkarların nəzərə ala bilmədiyi bir məqamdır. Mümkün bütün şeyləri isə onlar nəzərə almışdılar. Saata baxdım, 22:15 idi. Elektrik malları satan mağazalar çoxdan bağlanmışdı. Bu səbəbdən, mənə lazım olan bir şeyi yoxlamaq indi mümkün deyildi. Qalsın sabaha.

Müəllimimdən ayrılandan sonra piyada gəzməyə qərar vermişdim. Təmiz havada gəzə-gəzə fikirləşməyi xoşlayıram. Gülanənin evinə elə də çox məsafə qalmamışdı. Avtomat telefondan Matvey Semyonoviçi yığıb sonra evə qalxacaqdım. Görək xanım axşama hansı qəlyanaltını hazırlayıb…

 “Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.07.2023)

“Qəlbindən silsən də, tale, alın yazısı insanın ən böyük düşmənidir, çünki heç vaxt silinmir”....

Reyhanın kənarı yanmış dəftərində nə qədər gizli arzular, tükənməz sevgi varmış. Əgər o gün, məhz təqvimdə yazılan o tarixdə Reyhan Muradı bağışlasaydı, onlar xoşbəxt olacaqdı. Bu küçədə, bu otaqda Reyhanın qoxusu dolaşırdı. Dəli olan Murad Reyhanın qoxusunu kənardan qoxulayırdı. Dəli-divanə olduğu bu eşq onun qəlbinə ağır bir silah kimi tuşlanmışdı.

Şəkillər kimidir sevgi. Bir foto çəkdirərsiniz və bütün sevginizi o şəkilə ərmağan edərsiniz. O şəkil paralana, cırıla, hətta yanıb kül ola bilər, ancaq bilirsinizmi ki, hər foto məhv olarkən onun içindəkilər də məhv olar? Açarla qapını açırsınız. Kilid açılır. Bəs fotoların kilidi nədir? Sevgi. Sevgi şəkillərin ən böyük kilididir. Bu kilidi açıb qazanmaq üçün yalnızca bağışlamaq lazımdır. Bəs, Reyhan Muradı bağışladımı? Nə zaman? Yaxın əyləş, əziz oxucum! Mən söyləmişdim axı, mənim hər günüm filmdir. Gəl bu filmi birlikdə izləyək...

Axşam saat 21:00 radələri idi. Soyuq, qüssəli payız elə bil bu dərdləri vücuduna don geymişdi. Reyhansa evdə tək-tənhaydı. Stolun üstündə isti çay, yanan şam və dəftəri vardı. Nə edə bilərdi başqa? Onun da tək təsəllisi bu idi...

Birdən qəfildən qapı döyüldü. Diksinərək ayağa qalxıb qapıya keçdi: -“Kimsiniz?” deyə fısıldadı.

-Mənəm, Murad. Reyhan, qapını aç, xahiş edirəm!

-Rədd ol, sənin kimi birisini tanımıram. Çıx həyatımdan!

-Xahiş edirəm, ölürəm. Son nəfəsimi sənin qollarında təslim etmək istəyirəm.

-Çıx get dedim!

-Qapını açıb baxsan, görəcəksən ki, həqiqəti deyirəm!

Reyhan tərəddüd içindəydi. Düzmü deyirdi? Qapını açsınmı? Bu, tilsimi məhv edəcəkdimi? Açar kilidi açıb Reyhanla Muradı birləşdirəcəkdimi? Sualların cavabı Reyhanda idi, ancaq Reyhan özü də qaçırdı bu suallardan. Bilirdi, bilirdi ki, açarla açılan bütün qapılar hər zaman xoşbəxtliyə aparmır.

Açar sevginin düşmənidir, əziz dost. Qıfıla bənzəyir. Bizim taleyimizdəki nöqtələri bir-birinə doğru açmır, əksinə, bağlayır...

Reyhanın son qərarı qapını açmamaq oldu. Göz yaşlarına hakim ola bilmirdi, ancaq onun göz yaşlarını heç kəs duymurdu, yalnız Muraddan başqa...

-Reyhan, bilirəm ki, yenə göz yaşlarına boğulmusan. Aç qapını, danışaq.

-Mən sənə bir damla da göz yaşı tökmərəm! Yetər!

-Bəs niyə susursan?

Murad çox yaxşı bilirdi ki, Reyhan susduqda göz yaşlarına boğulur. Həmişə çiyinlərində ağlayan qadın indi ona üz çevirmişdi. Əslində, bu göz yaşları Reyhanın deyildi, bunlar Muradın həyat hekayəsinin damla-damla yığılan və səhifələrində quruyub ölən çiçəkləri idi. Sevgi şəkilə bənzədiyi kimi göz yaşlarına da bənzəyir. Damla-damla dolur və sonunda yaşaya bilməyib tərk edir bu fani dünyanı, insanları da.

-Açırsan qapını? Ölürəm axı.

-Sən ölən deyilsən. Boş sözlərdir.

-Yalvarıram, Reyhan, aş qapını. İnan ki, son nəfəsimdir.

-Murad, sənin simanı görmək bir yana, sənin səsini belə duymaq istəmirəm!

Xənçər kimi ürəyinə batan bu sözlərdən sonra Murad daha səs gəlmədiyinin fərqində oldu. Duydu ki, Reyhan daha qapının əks tərəfində deyil.

Reyhan isə çaşqınlıq və həyəcan içində stola tərəf yaxınlaşanda ehtiyatsızlıq etdi, isti çay üstünə dağıldı və yanan şam dəftərin üzərinə düşdü. Reyhandan qəfildən bir qışqırıq qopdu. Ardınca o, hönkürtü çəkdi. Bütün taleyi o dəftərə bağlı idi, ancaq indi dəftərin kənarı yanmışdı.

Bununla belə, elə bir hiss vardı, sanki Muradın da əcəli onu qapının dalından aparmağa gəlmişdi...

-Muraaad!

Səs gəlmədi. Reyhan daha dözə bilməyib qapını açdı. Murad divara söykənmiş haldaydı. Demə yağış da yağırmış, Murad yağışın altında islanmışdı. Nəfəs almırdı, ancaq simasında qəribə təbəssüm vardı.

Reyhan onu qollarının arasına alıb:-“Muraaad, Muraaad” deyə səslədi. Səs gəlmirdi. Sadəcə Reyhana gülümsəyən bir sima vardı orada.

1 il sonra....

Reyhan yenə də otağında dörd divarın bir küncünə sığınıb ağlayırdı. Bir il boyunca Reyhan bu cür yaşamışdı? Bəli. Gözlərində kainata sığmayacaq sevginin kədərli baxışları yatırdı, ancaq Reyhanın göz yaşlarıyla birgə onlar da oyanmışdı. Səssizcə gəzinən körpə onun göz yaşlarını silər və yenə “tənhalar ölkəsinə” qayıdardı. Qapı döyüldü. Kim gəlmişdi? Bilinmirdi. Dəfələrlə Reyhanın qapısı çalınmış, ancaq o, Muradı itirdikdən sonra bir dəfə də olsun geriyə dönüb baxmamışdı. Qapını bu dəfə açarla deyil, qıfılla bağlamışdı. Çıxmayacağı otağın qapısını nə ilə bağlayacağının fərqində idi.

Reyhana xatirə qalan yalnız Muradla olan fotoları idi. Hər dəfə şəkillərinə baxdıqda göz yaşlarını saxlaya bilməz və onlarla söhbətləşərdi...

Başlıqda qeyd etdim ki, sevgi şəkillər kimidir. Şəkillər də gizlənər. Sevdiyiniz  insan həyatımızda oldu, olmadı sizi həmişə izləyər. Bəs yanan dəftərçə? Niyə məhz o gün şam o dəftərin üzərinə dağıldı və niyə dəftərin yalnız kənarı kül oldu? Niyə onun kül olmasıyla birgə Murad da fani dünyadan köç etdi? Çünki şam da insan ömrü kimidir.Yanarkən sönər, alovlanarkən üsyan edər.

Bəs bu dəftərçənin günahı idi? Bu yaşananlara şahid olmasımı?

Şahid olduğumuz hadisələr filmə bənzəyə bilər, ancaq insan taleləri film deyildir. Qatar kimi gəlib keçər...Yolda olan qatar yenə gecikdi. Sizə Reyhanın Murada yazdığı son məktubunu oxumaq istəyirəm. İndi Reyhan haradadır? Sualın cavabını məndən soruşmayın, çünki yoxdur. Mən tale izlərini izləyərək qələmə aldım. “Tənhalar ölkəsindən” iki sevdalı da köç edib getdi...

“Gecədir. Bir azdan Ay doğacaq”...

Murad, bu sənə son məktubumdur. Bəlkə də səhv edirəm sənə yazmaqla, ancaq sən bu məktubu oxuduqda mən burada olmayacam. Mən “Tənhalar ölkəsini” bir azdan tərk edirəm, Murad. Bir azdan taleyimdə gizlənmiş bütün sirrləri göz yaşlarım yuyub apardıqda mən də çiyinlərimə yeni yükləri alıb gedəcəyəm. Bu sənə sevgi mesajı deyil. Bəlkə də bu məktub başqa birisinin əlinə keçərsə, o da elə düşünər, ancaq bu bir əlvida məktubudur. Məni bilirsən, təsadüfləri sevmədiyim kimi əlvidaları da sevmirəm, ancaq qərarım qətidir. Bəlkə bir gün səni bağışlayacam, amma bu, yalnız sonsuz kainatda olmayanda baş verəcək. Bəlkə bir gün göz yaşlarım səni bağışlayacaq. Nə bilmək olar? Mən tale yüklərimi çiyinlərimə alıb gedirəm. Bir azdan sən doğulacaqsan. Axı gecədir. Bax, Günəş bir neçə saat öncə qürub edib. Günəş axı mənəm, Murad. Sənin hər səhər səbirsizliklə oyanıb gözlədiyin doğmayan Günəşin... O Günəş heç vaxt doğulmadı. Tanrının hüzurunda sənə əlini uzatsa da, doğulmadı. Bəlkə də sən onun əlini tutsaydın, o doğulacaqdı.

Murad, sənin sevgini, sənin özünü, duyğularını çox yaxşı bilirəm, əzizim. Sadəcə bizim alın yazımız buna icazə vermədi. Həmişə, yadındadırmı, deyirdim ki, insanın ən böyük düşməni tale nöqtələri və alın yazısıdır? Çünki onlar bizim əlimizdə deyil təəssüf. Biz onları idarə edə bilmirik. Onlar xəritədə yollarını itirərlərsə, bizi qurban verərlər. Verdilər. Noldu? Ayrıldıqmı? Əlbəttə ki, yox! Sadəcə bu fani dünyada qovuşmaq bizə qismət olmadı. “Qovuşmaq” sözü bilirsən necə ağırdır? Çünki göz yaşları olan yerdə qovuşmaq deyə bir şey yoxdur! Mənim göz yaşlarım damla-damla axdı, ancaq sonunda sel oldu. Xəritədə yollarını itirdilər. Səni itirdilər. Mən səni, sən məni itirdin. Hamısı bilirsən niyə? Göz yaşlarıma və açara görə.Talelərimizi birləşdirən açar qapalı qapıların kilidini açmadı. Bəlkə də mən açsaydım, bu belə olmayacaqdı. Nə açar, nə də sən izin verdin. Ola bilər ki, bu yazını oxuduqda məni günahkar hesab edəsən, ancaq günahkar mən deyiləm! Nə mən, nə o kimsəsiz körpə! Mən dəli olmuşam artıq, sən görmürsənmi? Ölü bir insana məktub yazmaq da nə demək? Yenə qapını açarla kilidləmişəm və qarşımda əriyən şamla, kənarı kül olan dəftərçəm mənə baxır. Hər gecələri və hər səhər tezdən bir uşaq gəlir yanıma. Balaca qızcığaz. Məni bəzən əzizləyir, bəzən boğmağa çalışır. Məni incidir və hər dəfə sənin ölümünlə bağlı məni günahkar hesab edir. Bu uşaq kimdir, Murad? Nolar axı, Murad, əvvəl yuxularıma gəldiyin kimi yenə gəlsən? Dərdlərimə dərman olsan? Ancaq sən də qaçırsan. Bilirəm, əzizim, günahkar sən deyilsən, amma bil ki, mən də deyiləm! Günahkar tale nöqtələri alnımıza yazılan alın yazımızdır! Necə ki, təqvimdəki tarixləri, yaddaşımızdakı düşüncələri silib ata bilmiriksə, eynən onlar da elədir. Görürsən bir-birlərinə necə bənzəyir? Bu fani dünyada bir-birinə zidd olan yalnızca gündüz-gecə, Günəş və Aydır! Mən qürub edən Günəş, sən gecənin ən səssiz zamanında doğulan, işıldayan Ay...Ulduzların içində tənha deyilsən, əzizim, əksinə, daha çox xoşbəxtsən. Sənin xoşbəxtliyin mən deyiləm, Murad. Mən qürub edən Günəşəm... Həm taleyində, həm də yaddaşında. Yalnızca qəlbində səhərlərinin aydınlanan Günəşiyəm...

Əlvida, əzizim. Mən “Tənhalar ölkəsindən”  göyərçin kimi köç edib gedirəm. Gözlərini qırılmış qanadlarımla örtüb gedəcəyəm, narahat olma. Bu dəfə salamat qal deyil, “əlvida” deyirəm...

Gecikən qatar tez gəlsə də, burada bir cəsəd yatırdı. İnsanlar bu cəsədin üstündən atlayıb keçirdi. Kimiləri ağlayırdı, kimiləri təəccüb içindəydi, kimiləri də qaçırdı “Tənhalar ölkəsinin” gecikən qatar stansiyasından.

“Gecikən qatar” stantiyasında cəsəd tapıldı! Reyhan adlı bir şəxs.Yaxınları haradadır?

Heç kəs bu sualın cavabını bilmirdi, amma bütün qəzetlər Reyhandan danışırdı. Bütün qəzetlərdə Reyhanın şəkilləri vardı. Demək, Reyhanın düşmən bildiyi alın yazısı yenə də ona oyun oynamışdı, ancaq bu dəfə tək “alın yazısı” deyil, şəkillər də bu oyunda qalib gəlmişdi. Bəzən şəkillər də acımasız ola bilirmiş...

Reyhanın qapısında yatan Muradın cəsədi, “gecikən qatar” stansiyasında isə  Reyhan. Bu dəfə tale nöqtələri onları o biri dünyada qovuşduracaqdımı? Bəs, qürub edən Günəş və gecənin səssizliyində doğulacaq Ay harada idi? Bəs, Reyhanın göz yaşları?

Hər şey dayanmışdı. Neçə-neçə insan “Tənhalar ölkəsindən” qaçırdı. Demək olar ki, heç kəs qalmamışdı. Tək qalan Reyhanın gözlərində qurumayan göz yaşları idi. Son damlası da gözlərində qurudu Reyhanın...

Hamının cəsəd kimi gördüyü bu iki sevdalı, əslində, ruhlarını təslim etmişdi Tanrıya. Payızın da soyuq vücuduna geyindiyi don kimi onlar da vücudlarındakı sevgini Tanrıya təslim etmişdilər. Əcəl gəldikdə isə onların yalnız soyuq, çürümüş vücudlarını aparmağa gəlmişdi. Heç kəs..Heç bir insan bu iki sevdalının yaşadıqlarını bilmədi.Bu hadisələrin şahidi yalnız şam,süfrəyə dağılan çay və kül olan dəftər oldu...

Reyhanın ayaq izləri “gecikən qatar” stansiyasına kimi davam edirdi. Qatar dayanmış, amma ayaq izləri silinməmişdi. “Tənhalar ölkəsinə” qar da yağdı, çovğun da başladı, lakin bu ayaq izləri silinmədi. Artıq “Tənhalar ölkəsində” heç kəs qalmamışdı, zatən burada yaşaya da bilməzdilər. Burada yalnızca yaşayan Murad və Reyhanın ruhu idi. Bu iki ruh da ayrı-ayrı evlərdə dörd divara qapanmışdı.

Doğru, bəlkə də onlar bu dünyada qovuşmadı, lakin Tanrı onları öz yanına aldı.. Onların sevgisi çəkilən şəkillərdə hələ də yaşayır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.07.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı akademik Nizami Cəfərovun “Katarsis” məqaləsini təqdim edir. Məqalə Varisin və Əlibala Məhərrəmzadənin birgə qələmə aldıqları “AMİN” romanı barədədir. Bu roman 2021-ci ildə Moskvada, İSP nəşriyyatında 5000 nüsxə çap edilib və Moskvada dərc edilən Qarabağ müharibəsi barədə azərbaycanlı yazıçının yazdığı ilk roman kimi tarixə düşüb. Roman hələ Azərbaycan dilində çap edilməyib.

Varislə Əlibala Məhərrəmzadənin birgə yaradıcılıq axtarışlarının son dərəcə uğurlu məhsulu olan “A.M.İ.N.” romanı zəmanəmiz üçün olduqca aktual problemlərə nüfuz etməklə yanaşı, zəngin həyat hadisələrini eyni bir məcraya gətirərək onlara məhz arxaik (və əbədi!) mənəvi- əxlaqi prinsiplər əsasında geniş şərh vermək cəhdləri ilə böyük maraq doğurur. Roman həm birnəfəsə oxunur, həm də elə ilk oxunuşdan oxucunun bütün  varlığına hakim kəsilmək iqtidarında olan güclü bədii- estetik aura yaradır ki, bunu təsvir edilən hadisələrin gur işıq altında verilməsi, xarakterlərin təqdiminin istər mənfi, istərsə də müsbət “poza”lardakı sadəlövhlüyə varacaq qədər səmimiliyi, təhkiyənin nağıl- dastan plastikası konteksində yeri gəldikcə baş qaldıran, ümumi ideyanın açılmasına təkan verən  psixoloji dramatizmi şərtləndirir.

Əsərdə biri digərinin ideyaca davamı olan iki süjetdən birincisinin qısa məzmumu bundan ibarətdir ki, Bakının məşhur Kubinka məhəlləsində müxtəlif  taleli ailələrdə dünyaya gəlmiş, eyni məktəbin eyni sinfində təhsil almış, dostlaşmış dörd yeniyetmə 80- ci illərin sonu, 90- cı illərin əvvəllərində baş verən mürəkkəb ictimai- siyasi hadisələrin, xüsusilə Ermənistanın Azərbaycana hərbi təcavüzünün təsiri altında belə bir təbii arzu ilə yaşayırlar ki, məqam düşən kimi cəbhəyə gedib Qarabağ torpaqlarını  müdafiə etsinlər. Və cəbhəyə  getmək zamanının gəlib çatdığı günlərdə dostlardan biri – Mərdan Moskvaya, bazarda alver edən dayılarının yanına gedir... “Həmin ərəfədə ölkədən çıxmaq müşkül idi, səfərbərlik elan edilmişdi, vağzallar, aeroport nəzarət altındaydı, bir qatar bələdçisi tapıb ona pul verərək gizli yolla Moskvaya gələ bildi. Qəti qərarı vardı, mütləq geri dönəcəkdi, dostlarından ayrılmayacaq, birlikdə, ölkəsinə qarşı müharibəyə başlamış, torpaqlarını işğal etmiş erməni qəsbkarları ilə vuruşacaqdı. Amma  bir həftə ərzində fikri tam  dəyişdi. Əlinə pul gəldikcə, yeyib- içmək məclislərindən ləzzət aldıqca, sarışın gözəllərlə yaxın olduqca  Bakıya qayıdıb müharibəyə yollanmaq, cavan canını qurban vermək fikri onu qorxutmağa başıadı”.

Mərdan evlənir, dayılarının nəzarətindən çıxıb daha nüfuzlu bir himayəyə- imkanlı qaynanasının nəzarətinə düşür, ev- eşik, biznes sahibi olur,  uşaqları dünyaya gəlir... Həmin illərdə isə Mərdanın dostları cəbhəyə gedir, Qarabağ uğrunda döyüşüb qəhrəmanlıqla həlak olurlar, əvvəl anası, sonra isə atası vəfat edirlər...

Əslində, Mərdanın “qayğısız”, hər cür “uğur” və “zirvələr” vəd eləyən Moskva həyatı elə bu cür də davam edə bilərdi. Lakin bu nə müəlliflərin, nə də Zamanın maraqlarına (yaxşı olar deyək, fəlsəfəsinə!) uyğun gəlməzdi. Və yeni evə köçmək üçün yır- yığış edərkən oğlu Kolya bir vərəq kağız tapır. Bu, o kağız idi ki, Mərdan on doqquz il qabaq Bakıdan Moskvaya gələndə ata- anasına, sevdiyi qıza, dostlarına, onların valideynlərinə hansı hədiyyələr alıb aparacağını yazmışdı.

Əlbəttə, bir həyat ukladından digərinə adlamaq, psixoloji maneələri yarıb keçmək, müqavimətlərə sinə gərmək elə də asan deyildi... “Mərdan od- alov püskürürdü, əvvəlki sakit təbiətli, fağır adama əsla bənzəmirdi. Sən bir işə bax. Hətta valideynləri rəhmətə gedəndə belə bu adamı Bakıya getməkdən çəkindirmək mümkün olmuşdu, indi hansısa bir vərəq parçasından onun doxsan dərəcə dönməsi əsla ağlasığan deyildi”. Hansısa  izahedilməz (və qarşısıalınmaz)  bir hissin təsiri ilə Mərdan kağıza- siyahıya yazmış olduğu şeyləri alıb Bakıya yollanır... Lakin məlum idi ki, Bakıda onu daha güclü, daha amansız müqavimət gözləyir... “O təhrik etdi dostlarını... Uşaqlar cəbhəyə yollandılar, gedib qəhrəmancasına vuruşdular, şəhid oldular, o özü isə arvad kimi qaçıb gizləndi...

Özünün bu cür aşağılanması ürəyincə olmadı, yerə tüpürüb daha kəskinini dedi, dedi, “gedib Anastasiya Sergeyevnanın yubkasının altında gizləndim...”

...İndi ha rola girsin, ha reallığı təhrif etsin, ha gerçəkliyə müxtəlif  bəhanələrlə əyrilik donu geydirməyə çalışsın, özünü ha aldatsın, hamısı boşunaydı, otuz yeddi illik həyat salnaməsində o ata, ana və üç dost qatiliydi”. Və əmin idi ki,  “vəfasızlıq, etibarsızlıq, dönüklük, satqınlıq”dan ibarət bu cür qatilliyi heş kim ona bağışlamayacaq.

Əvvəl Şəhidlər Xiyabanına gedib dostlarını ziyarət eləyir, onların gecikmiş hədiyyələrini məzarlarının üzərinə qoyur, sonra vəfasızlıq elədiyi Arzugilə baş çəkir, sonra isə dostlarının valideynlərinə... Onu  təmkinlə, anlaşıqlı qarşılayan yalnız Naumun artıq Qubanın Qırmızı qəsəbəsinə köçmüş valideynləri – Yakov dayı ilə Liza xala olurlar... “Naumun əşyalarına, ondan qalan yadigarlara baxdı. Birdən yerindəcə quruyub qaldı. Sanki bir cərəyan keçdi içindən. Üstündə qırmızı hərflərlə AMİN yazılmış albom vərəqi”.

Mərdanı oğlu Kolyannın təsadüfən tapdığı birinci vərəq bütün maneələrə rəğmən vətənə qayıtmağa məcbur etdiyi kimi, ikinci vərəq də Şahdağın  zirvəsinə qalxmağa, düşdüyü  hazırki rəzil vəziyyətdən qurtarmaq üçün ağlasığmaz hərəkətə təhrik eləyir... Xatırlayır ki, Xocalı faciəsi barədə eşitdikdə yeniyetmə dostlar qərar qəbul etmişdilər  ki, “Azərbaycanın Qarabağ savaşında qələbəsini niyyət edərək Şahdağın zirvəsinə çıxacaqlar... Naum albomdan bir vərəq cırdı, Şahdağa çıxmağa and içib dördü də sıra ilə baş barmaqlarını çərtdilər, qanları ilə vərəqə hərə öz adının baş hərfini yazdı:

AMİN

Vərəqi sinəsinə lap bərk sıxdı, gözləri yenidən yaşardı”...

Hadisələrin elə bu məqamından etibarən birinci süjet bitib ikincisi başlayır. Lakin romanın bədii konstruksiyası elə düşünülmüşdür ki, bunu ancaq həssas oxucu dərk edə bilər. Və əslində, hər iki süjetin elə əvvəldən paralel təqdimi birinin bitib digərinin isə davam etdiyini xüsusi fərqləndirməyə imkan vermir.

Mərdan düşdüyü vəziyyətdən xilas yolunu onda tapır ki, “Yakov dayını dilə tutsun, onunla dördlüyün ən müqəddəs arzusunun həyata keçməsini – Qarabağın işğaldan azad edilməsi diləyi ilə Şahdağın zirvəsinə ucalmağı həyata keçirsin, zirvəyə dörd hərfi həkk etsin. Qoy AMİN kəlməsi orada həkk edilərək qələbəni yaxınlaşdırsın, qələbə üçün canlarını fəda edən dostlarının qanı yerdə qalmasın”.

Yakov dayı əvvəl- əvvəl təklifi etirazla qarşılayır ki, əslində. buna onun haqqı da vardı: “...Dovşan kimi qaçıb gizləndin, üstəlik, dostlarını güdaza verdin. İndi də hoppana- hoppana durub gəlmisən ki, Yakov kişi, gəl mənimlə Şahdağa çıx, mənə rahat  olsun”. Və buna haqqı da var idi. Əslində, Mərdan elə uşaqlıq illərindən bütöv bir xarakter sahibi deyildi... “Dörd dostun hərəsinin bir ayaması var idi. Anar Vurubyıxan, Naum Oxumuş, İnam Çoxbilmiş idi. Mərdanı isə qeyri- müəyyənliklərinin, müəmmalarının qarşısında “nə ət, nə balıq” kimi tərcümə olunan rusca “Ne rıbo, ne myaso” deyə çağırırdılar”.

Mərdanın Şahdağ səyahəti nə qədər dostlarının, xüsusilə Naumun təşəbbüsü ilə olsa da və bu təşəbbüsü həyata keçirmək imkanı neçə illər (özü də necə illər!) sonra yaransa da, heç bir şübhə yoxdur ki, məsələ xronologiyada deyil, “əbədi zaman” deyilən bir şey var ki, hər bir mübhəmin açarı onun əlindədir... “Yenə nə qədərsə vaxt keçdi. Ani olaraq gözləri qapandı, gözlərinin qarşısında upuzun ağ saqqalı olan, başı fəsli bir qoca peyda oldu, soruşdu, dağlara hansı niyyətlə çıxmısan?

...Bütün bədəni, bədəniylə qarışıq ruhu tir- tir titrəyirdi.

Bəlkə, hər halda xilas olunacaq?

Bəlkə, çağırsın o zalımları?

...Yakov dayı, Yakov dayı” deyə qışqırdı”.

Şahdağ zirvəsinə qalxan yolda baş verən hadisələr, xüsusilə Mərdanın keçirdiyi az qala hər biri ölüm qorxusu ilə müqayisə oluna biləcək həyəcanlar onu ruhən söküb yenidən yığır desək, elə də romantik səslənməz. Keçilən hər bir mərhələ ona təskinlik verir, seyr etdiyi qeyri- adi gözəlliklərdən aldığı zövqlə canın elə həmin qeyri- adilikdəki ağrıları ilə  qarşı- qarşıya gəlir:

“Şəlalənin öncə səsi, sonra möhtəşəm görünüşü gələndə qeyri- ixtiyari gözünün yaşardığını hiss elədi. Buraya kimi gəlmişdisə, burada düşərgə salıb istirahət edəcəkdilərsə, demək artıq ilk qəhrəmanlığını etmişdı... Düşmək çıxmaqdan yüz dəfə rahatdır. Tam olmasa belə, artıq qismən borcundan çıxmış olacaqdı ən azı. Nəticə olmayanda belə cəhd təqdirəlayiq hesab edilir”.

Lakin həyat (tale!) onu nə qədər əzab- əziyyətə düçar etməli olsa da arzusunda  olduğu zirvəyə qədər çıxacaqdı. Hər şeydən əvvəl ona görə ki, bu, təkcə onun deyil,  ürəyi vətənpərvərlik, humanizm hissləri  ilə dolu dörd yeniyetmənin birlikdə arzusu idi. Və sadəcə  sağ qaldığı üçün bütün məsuliyyət onun üzərinə düşürdü... “Mərdanın ürəyi ağzının içinə gəlmişdi, başının zoqqultusu, gözlərinin qaralması artmışdı, qan- tərə batdığından başına  bürmələnmiş dəsmalı, əynindəki alt paltarını suyun içində hiss edirdi, bədəni alışıb yanırdı, dodağının qan tamını hər dəfə onları dili ilə yaladıqda daha kəskin hiss edirdi...

Amma bu dəfə şikayətlənmədi, arxadan məğrur siluetinə göz qoyaraq Yakov dayıya ürək- dirək verəsi oldu:

˗ Allah Nauma rəhmət eləsin, Allah hər üçünə rəhmət eləsin. Nauma da, Azərə də, İnama da.

Ardınca özü üçün pıçıldadı:

˗ Allah mənə də lənət eləsin ki, indi onların yanında deyiləm”.

Mərdanın çəkdiyi həm fiziki, həm də  mənəvi əzablar bir- birini əvəz etdikcə Yakov dayının “Tovrat”dan dediyi ayələr səslənir ki, bu həmahənglik məlum katarsis – günahın yuyulması prosesini həm dərinləşdirir, həm də ona ilahi məzmun, ruhi enerji verir.

Şahdağa qalxmazdan bir gün əvvəl Mərdan Qırmızı qəsəbədəki sinaqoqda olmuş, Allahın Musa peyğəmbərə və İsrail övladlarına ünvanlanmış on buyruğu dinləmiş, ravvindən xeyir- dua da almışdı.

Zirvə fəth olunandan sonra “əllərini göyə açıb həyatında ilk dəfə Allaha pıçıltı ilə yox, qışqırtı ilə” dua edən “Allahım, sən mənim darda olan vətənimi düşmən tapdağından xilas et” deyə yalvaran Mərdan qaya üzərində dörd yeniyetmə dostun adlarının baş hərflərini – A.M.İ.N. yazmağı da unutmur.

Dünya xali deyilmiş. Həm yəhudi sinaqoqunun, həm xristian kilsəsinin, həm də islam məscidinin təbliğ etdiyi kimi, bu dünyada haqq- ədalət deyilən müqəddəs bir gözləntinin həyata keçməsi, gerçəkləşməsi, haqsızlığın, ədalətsizliyin isə məhşər ayağına çəkilməsi varmış.

Roman ona sonralar – bizim günlərdə əlavə edilmiş bir epizodla bitir... Şuşanın erməni işğalçılarından geri alınmasında bir döyüşcü olaraq iştirak edən Mərdan Gövhər ağa məscidində yenə ağ saqqallı, başında fəs olan qoca ilə rastlaşır. Qoca ona “Şahdağın ətəyində xudahafizləşərkən yadındaır nə demişdim? Demişdim ki, dağlar ora xoş niyyətlə gedən adama qucaq açar, bəd niyyətlə gedənə də məzar olar” deyib gözdən itir. Və Mərdan  əmin olur ki, niyyəti yerinə yetdisə, deməli, günahını artıq bütünlüklə yumuşdur.

Əsərin qəhramanının keçirdiyi katarsisin əsası, əslində, Bakıya ilk səfərindən sonra Moskvaya qayıdanda “ailəsindən yüz ildir ayrıldığı təəssüratı var idi. Ondan qopa bilməyən uşaqlara Bakıdan, Qubadan danışdı, azərbaycanlıların necə qonaqpərvər, mehriban xalq olmalarından bəhs etdi. Yurdsuz- yuvasız ermənilərə ürəkləri yanıb yaşamaları üçün torpaq vermələrindən, sonradan da ermənilərin bu torpaqlara sahib çıxmaq üçün müharibəyə başlamalarından danışdı, bu müharibənin nə qədər canlar aldığını, Azərbaycanın hər bölgəsində Şəhidlər xiyabanlarının yarandığını, biri yəhudi  millətindən olan üç dostunun da,   o dostlarının ki, Kolya tapan siyahıda adları var idi, müharibədə qəhrəmanlıqla vuruşub həmin Şəhidlər Xiyabanında  uyuduğunu söylədi”.

Vətənində baş verən hadisələrə illər uzunu laqeyd qalan Mərdan birdən- birə öz vətəndaşlıq  məsuliyyətini anlayır, dünyanın müxtəlif yerlərinə səpələnmiş yəhudilərin Qırmızı qəsəbəyə göstərdikləri  köməyin  həm maddi, həm də mənəvi təsirini  görür və dərk etməyə başıayır ki, harada  yaşayırsansa yaşa, çox zərif mənəvi tellərlə bağlı olduğun bir məkan var ki, onun taleyi üçün cavabdehsən.

Azərbaycan nəsrində Bakı koloritini təsvir edən nümunələr az deyil, lakin “A.M.İ.N.” dəki təsvirlər də özünəməxsusluğu ilə həmin təsvirləri zənginləşdirir:

“Görən, hanı indi Zerkalo Klara, Aydınçik?

Köhnə Bakının yastı- yapalaq evləri, həyətlərə atılmış kilim, gəbələr, pırıltıyla uçan göyərçinlər, starıveş (işlənmiş əşyalar – red.) satanların səs- küyü, çığıraraq oynaşan uşaqlar, kətil qoyub əyləşən əlitəsbehli ağsaqqallar, tinlərdə dayanan “aerodrom kepkalı” cavanlar...

Kim kimi görürdüsə tanıyıb tanımamasından asılı olmayaraq salamlaşırdı, cavanlar yaşlıları görcək siqaretlərini gizləyərdilər... Böyüyə hədsiz hörmət vardı...”

Və təkrarolunmaz Kubinkanın təkrarolunmaz mənzərələri...

Romanda Azərbaycan yəhudilərinin həyat tərzi, istedadı, zəhmətkeşliyi, başlıcası isə vətənpərvərliyi böyük ehtiramla tərənnüm olunur ki, bunu ilk növbədə Yakovun timsalında görürük.

Yakov dayının müdrikliyi, yəqin ki, bir şeyə yaramazdı, əgər onun humanizmi, yıxılana əl uzatması, vətəninə məhəbbəti olmasaydı. Və bu sözlər də ona aid olmaqla yanaşı, yaşı altmışı adlamış adi bir dağ yəhudisinin idrak- təfəkkür səviyyəsini göstərir: “Mayası məğlubiyyətdən yoğrulmuş heç bir qələbə sonadək davam edə bilməz, qələbənin süqutu deyilən bir anlayış da var. O vaxt ermənilər Şuşanı alanda onların tank alayının  flaqman tankını bizim yəhudimiz Albert Aqarunov vurmuşdu. Albert ermənilərin komandirləri Qaqik Avşaryanı da, mexaniki, atıcı arteleristi də gəbərtmişdi. Amma ermənilər yanmış həmin o T- 72 tankını bərpa edib, tünd yaşıl rəngə boyayıb 442  nömrəsini də ağ rənglə gövdəsinə yazıb təpənin başında, Şuşaya tuşlanmış vəziyyətdə, bir abidə kimi qoyublar. Bu nadanlar  anlamırlar ki, ölünü diriltmək, yıxılanı yıxan kimi qələmə vermək heç vaxt uğur gətirməz”.

Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı Albert Aqarunovun xatirəsinə həsr olunmuş  romanda onun haqqında olduqca hərarətli sətirlərin olması tamamilə təbiidir: “Onun hərb tarixinə gətirdiyi yeni bir tank döyüşü metodu da var idi ki, bu metod “yəhudi buterbrodu” adını almışdı. Düşmənin tanklarını nişangahda saxlayan Albert bir müddət atəş açmadan onların bir- birinə yaxınlaşmasını gözləyirmiş. Elə ki yaxınlaşdılar, bir mərmi ilə ikisini birdən vururmuş”.

Və Albertə qəhrəmanlıq şöhrəti gətirən bir də o idi ki, düşmən  gülləsinə tuş gələn döyüş yoldaşının  cəsədini kənara çəkmək üçün yolda tankı saxlayıb düşəndə erməni snayperi  tərəfindən vurulmuşdu.

Hadisələr romanda o dərəcədə iç- içə, yerli- yataqlı, bir- birilə əlaqədə, biri digərini şərtləndirərək təsvir olunur ki,  sanki sənədli bir kino- filmin ssenarisini oxuyursan. Hansı hadisənin, hansı şəxsin adı çəkilirsə, onun haqqında müfəssəl təsəvvür yaratmaq cəhdləri, demək olar ki, hər məqamda hiss olunur. Ən təqdirəlayiq də odur ki, hər nə qədər təfsilata, təfərrüata varılsa da, əsərin (və müəlliflərin) ideya-estetik qayəsi, izlənilən strateji mətləb heç zaman dumanlanmır. Və şübhə etmirəm ki, istedadlı qələm adamlarımızın  bu birgə yaradıcılıq uğuru yalnız onların vətənində deyil, onun hüdudlarından uzaqlarda da məmnunluqla qarşılanacaqdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.07.2023)