Görkəmli yazıçı və ədəbiyyatşünas alim Mir Cəlal Paşayevin anadan olmasının 115 illiyini ölkəmizin ictimaiyyəti böyük minnətdarlıq hissi ilə qeyd etdi. Yubiley tədbirlərinin mərkəzində Bakı Dövlət Universitetinin olması isə təsadüf deyildi. Mir Cəlal müəllim 1961-ci ildən ömrünün sonuna – 1978-ci ilə qədər universitetin Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi kafedrasına rəhbərlik etmiş, ölkəmizdə yeni ədəbiyyatşünaslar nəslinin yetişməsində müstəsna xidmətlər göstərmişdir.

Bakı Dövlət Universitetinin təşkil etdiyi silsilə tədbirlərə tələbələr arasında hekayə müsabiqəsinin keçirilməsi də daxil idi. Müsabiqə qalibləri Fidan Barçının (birinci yer), Nuridə İsmayılovanın (ikinci yer), Nurlanə Şirinovanın (üçüncü yer), eləcə də BDU-nun xüsusi mükafatını almış Aytac Salahlının hekayələrini təqdim edirik.

Bu gün “Ədəbiyyat və incəsənət” sizlərə müsabiqədə 2-ci olmuş Nuridə İsmayılovanın “Mənim balaca milçəyim” hekayəsini təqdim edəcək.

Nuridə İSMAYILOVA

MƏNİM BALACA MİLÇƏYİM                                                                                                                                                  

İsti yay günlərindən biri idi. Semestr imtahanlarını verib kəndə gəldikdən sonra günlərimin hamısı bir-birinə bənzər keçirdi. Səhərləri tezdən oyanır, günortaya – hava qızana qədər ev işlərində anama kömək edirdim. Günortadan sonra isə axşam sərininə qədər evdən bayıra çıxmır, kitabxanadan götürdüyüm kitablarla günümü keçirirdim.

Bir gün səhər həyəti süpürərkən küçədə bağırtı eşitdim. Adamlardan biri zəif səslə yalvarır və nələrsə vəd edir, o biri adam isə qışqıraraq onunla razılaşmırdı. Əvvəl çox da əhəmiyyət vermədim, sonra marağım mənə qalib gəldi və küçəyə çıxdım. Danışıqlardan başa düşdüm ki, acizanə şəkildə yalvaran 35-40 yaşlarında olan kişi ehtiyatsızlıq edərək öz avtomobili ilə bir maşının lap yanından keçmiş və nəticədə bu maşına bir qədər ziyan dəymişdi. Zədələnən maşının sahibi orta yaşlı bir kişi idi. Bağıraraq deyirdi:

– Ədə, mənə nağıl danışma, tez ol vurduğun ziyanın pulunu ver. Pulu verməsən, qoymaram gedəsən.

O biri isə acizanə deyirdi:

– Qardaş, başına dönərəm. Ziyanı artıqlaması ilə ödəyəcəyəm. Sən əzizlərinin canı, qoy indi gedim. Uşaq qarpızdan zəhərlənib, xəstəxanaya götürüblər. Arvad da oralarda tək. İndi mən bir evə qayıdım, bir sənə pul gətirim, gec olur axı, qurban olum. Nömrəni ver. Bu zavaldan qurtarım. Vallah, məndə borc qalmaz.

– Əşşi, mənim sənin dədənə borcum var? Hələ bir sənin kefini gözləyəcəm? Bax bu saat zəng edərəm polisə. Qaydaları da pozduğuna görə şöbədə cavab verərsən.

– Qardaş, vallah, həyəcandan, qorxudan olub. 10 ildir, maşın sürürəm, bir dəfə bir pişiyi basmamışam. Mənə 1-2 gün möhlət ver.

– Ə, sən nə çürükçü adamsan. 5-10 qəpiyimi verməkdənsə bir saatdır mənimlə çənə döyürsən...

Davamına qulaq asmadım, qayıtdım və öz-özümə dedim: “İlahi, pul insanların qəlbini necə daşlaşdırıb!”. Sonra bildim ki, oğlu zəhərlənən kişi bizim kəndin başında qalırmış. Uşağın vəziyyəti ağırlaşıb, təcili şəhər xəstəxanasına köçürsələr də, xilas etmək mümkün olmayıb...

Saat 1,2 olardı. İstilər adamı lap dilxor edirdi. Kitablarıma nəzər salanda gördüm ki, M.Füzulinin ana dilində poemaları olan cildi götürməmişəm. Tərsliyim tutdu. Qabağımdakı kitabların heç birinə meyil edə bilmədim. İnsan oğlunun adətidir axı, əlində olanı dəyərləndirmir, uzaqdakını daha çox istəyir. Kitabxanaya getmək üçün hazırlaşanda nənəmin səsini eşitdim: “Başına dönüm, aldıqlarını nə tez oxudun ki, genə gedirsən kitabxanaya. Hövsələni bas, axşam sərin düşsün, gedərsən”. Axşam kitabxananın işləmədiyini bildiyi halda, nənəmin bu sözləri deməsinə yüngülcə gülüb dedim: “Ay nənə, lazım olanı götürməmişəm”. 

Deyəsən, həmin gün bəxtim ilk dəfə kitabxanada gətirdi. Orta boylu, 50-55 yaşlarında, danışığından bizim tərəflərdən olmadığı hiss olunan bir qadın həmin kitabı qaytarırdı. Odur ki, kitabxanaçının kitabı axtarmağa sərf edəcəyi vaxtı qazandım. Bu kitabı götürəcəyimi bilən qadın mehribancasına soruşdu:

– Qızım, bu cilddəki hansı əsərləri oxumusan?

– “Leyli və Məcnun”u.

Qadın mənə bərk-bərk tapşırdı ki, "Bəngü-Badə”ni mütləq oxuyum. Mən də:

– Mütləq, – dedim və sağollaşıb evə gədim. Əsəri oxumağa başladım.

Diqqətim əsərdə olduğu vaxt otaqda bir milçək peyda oldu və məni narahat etməyə başladı. Hey ya kitaba, ya əlimə qonub mane olurdu. Bu məni xeyli bezdirdi. Ürəyim də pambıq kimi yumşaqdır, bir milçəyi belə öldürməyə qıymaram. Düzdür, tam günahsız olduğumu deyə bilməyəcəm. Çünki məcbur qalıb bir neçə dəfə öldürmüşəm. Amma “qətl törətdiyim” həmin günlərdə heç özümə gələ bilməmişəm. Bəlkə, adam öldürən belə pis olmazdı. Nə isə... Yenə belə pis olmamaq üçün bu milçəyi də öldürməməyi düşündüm. Stolun üstünə qonanda stəkanla onu tutdum. Deyirəm axı, əsərə dalmışam, ayrıla bilmirəm. Ona görə düşündüm ki, oxuyub bitirənə qədər milçək “həbsdə qalsın”. Birdən dərd məni götürdü ki, bu yazığın birdən ürəyi yatar. Bu məqsədlə stəkanın içinə qənd də qoydum. Elə Buzənin Bəngə elçi getməyi hissəsini oxuyurdum ki, yenə gözüm milçəyə sataşdı. Başqa vaxt şirin şey yemək üçün özünü həlak edən milçək indi qəndə yaxın durmurdu, hey azadlığa çıxmaq üçün çırpınırdı.

Mənim həbsdəki balaca milçəyim! Sənə necə hörmət bəslədim.  Bu hörmətimin nəticəsi idi ki, Buzə Bəngin süfrəsini görüb Badəyə xəyanət edəndə mən də kitabı yarımçıq qoydum və milçəyimi azad etdim. Uçub getdi. Otağa qayıdıb əsəri oxumağa davam etdim. Vay-vay! Milçəyim üçün lap darıxmağa başladım ki...

İndi də Məcun öz rəhbərinə xəyanət edir. “Demə, bu yaramazlar mənim milçəyim qədər deyilmişlər”, – bu sözləri hündürdən dediyimin heç fərqinə varmamışam, anam bu vaxt içəri girdi. Təbii ki, niyə belə dediyimi soruşdu. Kiçik bir məsələni çox böyütdüyümü düşünüb danışmadım.

Bu gün ədəbiyyatdan dərs danışacaqdım. Mövzu da “Bəngü-Badə”. Tribunada əsərlə bağlı danışmağa başlayanda başıma nə gəlsə yaxşıdır? Gördüm içəridə bir milçək var. Qovuram, yenə gəlir. Hələ də bilmirəm; doğrudan, içəridə milçək var idi, yoxsa bu, mənim balaca milçəyimin xəyalı idi?

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(30.08.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı ailə mövzusunda aktual söhbətləri davam etdirir. Bu gün psixoloq, refleksoloq Fazilə Camalova yeniyetməliklə bağlı danışacaq.

Yeniyetməlik, uşağınızın yetkinliyə keçdiyi həyəcanlı, lakin eyni zamanda stressli dövrdür. Bu müddət ərzində bir çox sürətli dəyişikliklər və inkişaflar baş verir. Fiziki, koqnitiv və psixoloji dəyişikliklər vasitəsilə uşağınız kim olduğunu və hara aid olduğunu kəşf etməyə başlayır.

Yeniyetməlik nədir?

Yeniyetməlik uşaqlıq və yetkinlik arasında keçid dövrüdür. Yeniyetməlik dövrünə qədəm qoyan uşaqlar bədənlərində və beyinlərində çoxlu dəyişikliklər yaşayırlar. Bunlara fiziki, intellektual, psixoloji və sosial problemlər, habelə öz mənəvi hisslərinin inkişafı daxildir. Dəyişikliklər sürətlidir və tez-tez müxtəlif dərəcələrdə baş verir. Bu, bir yeniyetmənin həyatında maraqlı, lakin çətin bir dövr ola bilər. Yeniyetməlik, uşağınızın daha müstəqil olduğu və şəxsiyyətini kəşf etməyə başladığı dövrdür.

Yeniyetməlik dövrlərinə 10-14 yaş arası erkən yeniyetməlik, 15-17 yaş arası orta yeniyetməlik və 18-24 yaş arası gecikmiş yeniyetməlik daxildir. Hər bir mərhələ yeniyetmələr üçün müxtəlif çətinlikləri əhatə edir və valideynlərdən fərqli reaksiyalar gözləyir. Yeniyetmələrlə  yaşadıqları dəyişikliklər haqqında açıq danışmaq hər bir valideyn üçün çətin ola bilər. Yeniyetmələrlə ünsiyyətin vacib hissəsindən biri onlara qarşıda nə gözlədiyini anlamağa kömək etməkdir. Təəccüblənməmək üçün bədənlərinin necə dəyişəcəyini izah etmək, uşağın narahatlığını yüngülləşdirə bilər. Fiziki dəyişikliklərdən əlavə, valideynlər yeniyetməlik dövründə baş verən sosial və həyat tərzi dəyişiklikləri haqqında söhbətə başlaya bilər.

Dinləmə güclü, lakin kifayət qədər qiymətləndirilməyən bir vasitədir. Valideynlər tez-tez  həll yollarına yönəlirlər. Ancaq bu meylləri bir kənara qoyub, sadəcə olaraq yeniyetməni dinləmək münasibətləri gücləndirə bilər. Xüsusi və ya maraqlı suallar vermək uşağın özünü mühakimə olunduğunu hiss etdirə bilər və buna görə də açıq və doğru  danışmaqdan çəkinə bilər. Diqqətlə dinləmək maraq, təsdiq və dəstək göstərir. Bu, həm də yeniyetmənin lazım olduqda valideynə etibar etməsinə imkan verir. Yaxşı dinləyici olmaq  yaxınlıq və inam yaradır - eyni zamanda yeniyetmənin təcrübələrini təhlil  etməyə imkan verir.

Yeniyetməlik dövründə fiziki dəyişikliklər hansılardır?

Yeniyetməlik dövründə fiziki inkişaf, yetkinlik adlanan bir proses vasitəsilə baş verən dəyişiklikləri əhatə edir. Yetkinlik dövründə uşağınızın beyni müəyyən hormonlar ifraz edir. Hormonlar uşağınızın bədəninin fiziki olaraq dəyişməsinə və cinsi orqanlarının yetişməsinə səbəb olur.

Uşağınız çox güman ki, böyümə sürəti yaşayacaq. Bu müddət ərzində onların boyu və çəkisi sürətlə böyüyəcək. Digər fiziki dəyişikliklər bədən qoxusu, sızanaq və bədən tüklərinin artması ola bilər. Əksər qızlar  yeniyetmələr 10-14 yaş arasında böyümə sürətinə malikdir. Əksər yeniyetmə oğlanlarda 14 yaş arasında böyümə sürəti müşahidə oluna bilər. Bəzi fiziki dəyişikliklər hər kəsdə baş verir, lakin vaxt və sıra insandan insana dəyişə bilər. Bəzi yeniyetmələr erkən, bəziləri isə gec yetkinləşirlər. Bu spektrin hər iki ucunda olmaq, həmyaşıdları arasında fərqlənmək üçün əlavə stresə səbəb ola bilər.

Yeniyetməlik dövründə beyin inkişafı uşaqlıq dövründəkindən daha yüksək səviyyədədir. Uşaqlar yalnız konkret - burada və indi haqqında məntiqli düşünə bilirlər. Yeniyetmələr bu hüdudlardan kənara çıxırlar və yalnız həqiqət kimi gördükləri şeydən çox, nəyin doğru ola biləcəyini düşünə bilərlər.

Bu  dövrdə inkişaf edən psixi xüsusiyyətlərə mücərrəd düşüncə, düşünmə bacarıqları, impuls nəzarəti, yaradıcılıq, problem həll etmə bacarıqları,  qərar vermə bacarıqları aiddir.

Yeniyetməlik dövründə uşağınız duyğuları müşahidə etməyə, ölçməyə və idarə etməyə başlayacaq. Bu o deməkdir ki, onlar öz hissləri və başqalarının hissləri haqqında daha çox xəbərdar olmağa başlayacaqlar. Emosional inkişaf prosesi uşağınıza öz bacarıqlarını inkişaf etdirmək və özünəməxsus keyfiyyətlərini kəşf etmək imkanı verəcək. Başqalarının özünə inamını artırmaq üçün daha çox dəstəyə ehtiyacı ola bilər.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(30.08.2024)

İPPOLİT TEN: “SƏNƏTDƏ İDEAL HAQQINDA”

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı tanınmış ədəbiyytaşünas Məti Osmanoğlunun Gənc yazarlar üçün nəzəriyyə dərslərini davam etdirir. Bu gün o, sizlərə İppolit Tenin “Sənətdə ideal haqqında” adlı məqaləsini tərcümə edərək təqdim edir.

Bu gün sizə məqalənin 1-ci hissəsi çatdırılacaq.

MƏDƏNİ-TARİXİ MƏKTƏB

Mədəni-tarixi məktəb təcrübi araşdırmanı həqiqi, etibarlı biliyin yeganə mənbəyi kimi müəyyən edən pozivitizm təliminin təsiri altında yaranıb. Bu məktəbin formalaşmasına alman maarifçilərinin və romantiklərinin millət haqqında fikirləri, O.Kontun pozitivizm görüşləri, Sent-Bövün bioqrafik metodu, Fransa romantik tarixşünaslığı, eləcə də Hegelin tarixi fəlsəfəsi təsir göstərmişdir.

Mədəni-tarixi məktəbin nümayəndələri bədii yaradıcılığın subyektiv xüsusiyyətini inkar etmədən yaradıcılığın mənşəyinin, eləcə də təkamülünün izahı üçün konkret milli və ictimai mühitlə bağlı faktların təhlilini əsas götürürdülər. Bu, onları  idealist başlanğıca əsaslanan romantiklərdən fərqləndirən başlıca xüsusiyyət idi. Mədəni-tarixi məktəb təmsilçilərinin mövqeyi belə idi ki, bədii əsər mühitin ümumi vəziyyəti və əxlaqı çərçivəsində yaranır və ona yarandığı dövrü özündə əks etdirən sənəd kimi baxılmalıdır.

Mədəni-tarixi məktəbin əsas prinsiplərini fransız alimi İppolit Ten sistemləşdirmişdir.  Onun “İngilis ədəbiyyatı tarixi” əsərinin müqəddiməsində, həmçinin “Sənətin fəlsəfəsi” əsərində mədəni-tarixi metodun nəzəri əsasları aydın və sistemli şəkildə şərh edilmişdir.

İ.Ten fərdi və bənzərsiz mədəniyyət hadisələrinin xaosunu tam əhatə edən vahid düstur tapmağa çalışırdı. Bu düsturu əldə etmək üçün o, sənətdəki dəyişikliklərin sosial ehtiyaclardan, həyatdan, adətlərdən və ideyalardakı dəyişikliklərdən asılı olduğu fikrini irəli sürmüşdü. O, sənəti ictimai bütövün ayrılmaz tərkib hissəsi hesab edir və diqqəti konkret tarixi dövrdə, konkret milli ənənələr çərçivəsində sənətin orijinallığını şərtləndirən sosial amillər üzərində cəmləşdirməyə cəhd göstərirdi. İ.Ten sənət əsərini müəyyən inkişaf mərhələsində xalqın sosial psixologiyasının ifadəsi hesab edirdi.

Onun fikrincə, yazıçıya təkcə cəmiyyət və reallığın empirik tərəfləri deyil, həm də bəzi ilkin bioloji amillər təsir göstərir. O, sənətin orijinallığını şərtləndirən üç amil müəyyənləşdirmişdi: irq, mühit və məqam.

Onun fikrincə, irq anadangəlmə, irsi meyildir, dünyaya insanla birlikdə gəlir və insanın xasiyyətini, eləcə də fiziki bədən quruluşunu müxtəlif xalqlara xas xüsusiyyətlər ilə fərqləndirir. Mühit insanın dünyaya gəldiyi iqlim, məkan və sosial şəraitdir. Məqam isə “millətin öz inkişafında çatdığı sürətdir”. Buraya dövrün, zəmanənin xüsusiyyətləri, “xarici və daxili güclərin birgə işinin məhsulu” kimi  irqin mühitə uyğunlaşması, sintezi daxildir. 

Mədəni-tarixi metodun tərəfdarları Fransada F.Bryuneter, P.Lakomb, J.Renar; Almaniyada K.Lamprext, G.Gettner, "genetik metod"un müəllifi Şerer; İtaliyada F.de Sanktis; İspaniyada M.Menendesi-Pelayo hesab edilir. Danimarkalı tənqidçi Georq Brandes mədəni-tarixi məktəbin, Sent-Bövün bioqrafik metodunun əsasında müstəqil “tarixi-psixoloji” metodu yaratmışdır. Onun “XIX əsr Avropa ədəbiyyatında əsas cərəyanlar” əsəri bu metoda əsaslanır.

Mədəni-tarixi məktəb naturalizmin formalaşmasına təsir göstərmişdir, naturalizmin tərəfdarları xüsusilə mühitin fərdə təsiri məsələsinə daha çox diqqət yetirirdilər.

Fəlsəfənin və filoloji fikrin inkişafına ciddi təsiri olan mədəni-tarixi məktəb tənqiddən də kənarda qalmayıb. Fransız yazıçısı Qustav  Flober bu metoddan bəhs edərkən əsərin yaranmasına səbəb olan mühitin, müəyyən nəticələrə gətirib çıxaran səbəblərin “çox incə təhlil edildiyini” göstərməklə bərabər, şüuraltı poetikanın, kompozisiya, üslub fərqliliyinin, müəllif fərdiyyətinin kənarda qaldığına diqqət yönəldirdi...

İppolit TEN

SƏNƏTDƏ İDEAL HAQQINDA

(Sent-Bövə həsr olunur)

Bu araşdırmanın mövzusu və metodu. – İdeal sözünün mənası.

Sizinlə haqqında bəhs edəcəyim mövzu, belə görünür  ki, yalnız poeziya üçün keçərlidir. İdealdan danışanda qəlbin, ruhun dili ilə danışırlar; o zaman fikir ən doğma hissi ifadə edən gözəl, qeyri-müəyyən bir xəyal ilə dolu olur; o yalnız pıçıltı ilə, təmkinli bir şövqlə ifadə olunur; əgər bu barədə ucadan, hamının eşidəcəyi səslə danışırlarsa, deməli, bu, şeirdəki ideal deyil, hansısa kantatadır; xoşbəxtlikdən, göylərdən, məhəbbətdən söhbət gedəndə dua edəndə olduğu kimi, ona ancaq barmaqların ucu ilə və ya qolları bir-birinə çarpaz bağlayaraq toxunurlar. Bizə gəlincə, öz adətimiz üzrə, onu təbiətşünaslar kimi metodik qaydada, təhlil yolu ilə araşdırmağa başlayacaq və hər hansı bir odanın deyil, qanunun üzərinə gəlməyə çalışacağıq.

Birincisi, ideal sözünü qrammatik cəhətdən izah etmək asandır, onu dərk etmək lazımdır. Bədii yaradıcılığın... tərifini xatırlayaq. Dedik ki, sənət əsəri hansısa əsas və ya görkəmli xarakteri gerçək predmetlərdə göründüyündən daha dolğun və aydın şəkildə göstərmək məqsədi daşıyır. Bunun üçün sənətkar özündə həmin xarakterin ideyasını yaradır və ideyaya uyğun olaraq gerçək predmeti dəyişdirir. Bu əsasda dəyişdirilən predmet ideyaya uyğunlaşır, başqa sözlə, ideal olur. Beləliklə, sənətkar şeyləri öz ideyasına uyğun olaraq dəyişdirəndə onlar realdan ideala keçir; sənətkar onları öz ideyasına uyğun olaraq o zaman dəyişdirir ki, onlarda hansısa xüsusi nəzərə çarpan xarakter olduğunu anlayır və həmin xarakteri digərlərindən ayıraraq göz önünə daha yaxın gətirir və ona daha çox üstün məna verir. Bunun üçün predmetlərin hissələrinin təbii əlaqəsini sistematik şəkildə dəyişdirir.

I

Bütün xarakterlər eyni dərəcədə dəyərlidir. – Məntiqi əsaslar. – Tarixi əsaslar. – Eyni hekayənin müxtəlif üsullarla işlənməsi. – Ədəbiyyatda xəsis, ata, oynaş tipləri. – Rəssamlıqda rəsmlər: Rembrandt və Veronezin İsa Emmausda rəsmi, Rafael və Rubensin, Leda Leonardo da Vinçinin, Mikelancelo və Korrecionun mifoloji rəsmləri. – Bütün əhəmiyyətli xarakterlərin qeyd-şərtsiz dəyəri.

Sənətkarın öz obrazlarında ifadə etdiyi ideyalar arasında nisbətən yüksək olanları varmı? Onlarda başqaları ilə müqayisədə daha yaxşı bir xarakter göstərmək olarmı? Hər bir predmet üçün elə bir məlum ideal forma varmı ki, onun xaricində hər şey məqsəddən yayınmağa və ya səhvə çevrilir? Müxtəlif sənət əsərlərinin yerlərini və ya kiçikdən-böyüyə dərəcələrini müəyyən edən tabelilik qanununu aşkar etmək mümkündürmü?

İlk baxışdan elə görünür ki, yox; tapdığımız tərif, deyəsən, bu cür araşdırmaların yolunu kəsir; bizi belə bir fikrə yönəldir ki, bütün sənət əsərləri bir-biri ilə eyni səviyyədədir və burada fərdi sərbəstlik üçün kifayət qədər imkan var. Əslində, predmet, ümumiyyətlə, ideyaya uyğun gələn yeganə predmet olmaq üçün ideal hala gələndən sonra onun nə olduğunun fərqi yoxdur, seçim tamamilə sənətkardan asılıdır: o bu və ya digər predmeti öz istəyinə uyğun olaraq seçəcək, burada etiraz etməyə yer yoxdur. Eyni süjet bu və ya digər şəkildə tamamilə əks mövqelərdən işlənə bilər və ya nəhayət, iki ifrat vəziyyət arasındakı bütün yollarla verilə bilər. Üstəlik, burada tarix məntiqlə vəhdətdədir və bu nəzəriyyə bilavasitə faktlarla dəstəklənir. Müxtəlif əsrlərə, müxtəlif xalqlara, müxtəlif məktəblərə baxın. Tayfasına, ruhuna, tərbiyəsinə görə bir-birindən fərqli olan sənətkarlar eyni predmetə heyrətlənirlər: hər biri ona öz nöqteyi-nəzərindən baxır, hər biri onda hansısa yeni xarakter hiss edir, hər biri onun özünəməxsus anlayışını formalaşdırır və bu anlayış, yeni sənət əsərində təcəssüm tapmış bu ideya birdən-birə ideal formalar qalereyasında yeni, nəfis bir əsər ucaldır, lap elə Olimpdə yeni bir tanrı ucalan kimi. Plavt zavallı Evklionu səhnəyə gətirdi; Molyer yenə eyni xarakteri aldı və zəngin tacir olan xəsis Qarpaqonu yaratdı. İki əsr sonra, artıq axmaq və bihörmət deyil, əksinə, nəhəng və müzəffər xəsis, Balzakın əli altında Qrandenin atasına çevrildi və eyni xəsis öz əyalətindən paytaxta köçürüldü, parisli, kosmopolit və şair-akomodator oldu, eyni tipli sələmçi Qobseki yenidən Balzaka yetirdi. Nankor uşaqlarından inciyən atanın vəziyyəti eynilə Sofoklun Kolondakı Edipini, Şekspirin kral Lirini və Balzakın Qorio atasını xatırladır. Bütün romanlar və bütün teatr tamaşaları bir-birinə vurulan və evliliyə can atan cavan oğlanı və qızı təqdim edir; lakin bu cütlük Şekspirdən Dikkensə, Madam de Lafayetedən Jorj Sanda qədər necə də müxtəlif simaların uçurumunda peyda olur! Deməli, sevgililər, atalar, xəsislər, ümumiyyətlə, bütün böyük tiplər daim yenilənə bilir; onlar durmadan indiyə qədər də dəyişiblər, gələcəkdə də dəyişəcəklər: şərtilik və ənənə hüdudlarından kənara çıxaraq icad etmək -  əsl dahi şəxsiyyətin əsl əlaməti, yeganə şöhrəti və necə deyərlər, boynuna düşən vəzifəsi də elə budur.

Əgər ədəbi əsərlərdən sonra plastika sənətinə nəzər salsaq, bu və ya digər xarakteri sərbəst seçmək hüququ burada daha da möhkəmlənəcək. Yevangelist və ya mifoloji bir neçə sima və səhnə istənilən böyük sənət məktəbinin süjetini, demək olar ki, təkbaşına verib, rəssamın seçim azadlığı burada həm əsərlərin müxtəlifliyində, həm də qazanılan böyük uğurda aydın görünür. Biz birini digərinin ayağına verməyə, bir mükəmməl əsəri digər mükəmməl əsərdən üstün tutmağa cəsarət etmirik, biz Veronezdən çox Rembrandta, ya da Rembrandtdan çox Veronezə üstünlük verməliyik deməyə cəsarət etmirik. Baxın, onların arasında necə böyük təzad var!..

... Onlardan hansına üstünlük vermək olar? Burada hansı xarakter daha yüksəkdir? Dolub daşan xoşbəxtliyin valehedici lütfü, qürurlu enerjinin faciəvi əzəməti, yoxsa kəskin ağıl və incə rəğbətin dərinliyi? Bunların hər biri insan təbiətinin hansısa mühüm tərəfinə və ya bəşəriyyətin inkişafının hansısa vacib məqamına uyğundur. Xoşbəxtlik və kədər, sağlam ağıl və mistik sayıqlama, fəal güc və ya zərif həssaslıq, narahat düşüncənin yüksək zirvələri və heyvani sevincin geniş azğınlığı - həyatda bütün həlledici, aydın yolların öz qiyməti var. Bütün əsrlər və bütün xalqlar var gücü ilə onları Allahın nuruna tutmağa çalışdılar; tarixdə görünənlər sənətin siyahısında yenidən canlandırılır (ümumiləşdirilir) və təbiətin müxtəlif canlıları, onların quruluşu və instinktləri  öz yerlərini dünyada, öz izahını isə elmdə tapdığı kimi, insan təxəyyülünün yaratdıqları da, hansı prinsiplərlə və hansı istiqamətdən yaradıldığından asılı olmayaraq, tənqidin rəğbətində bəraət qazanır və öz yerini sənətdə tapır.

DAVAMI VAR

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(30.08.2024)

Qoşqar İsmayılzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Uşaqlarla maşından yenicə düşürdük ki,  ortayaşlı,  təxminən, 40-dan artıq yaşı olan bir şəxs bizə yaxınlaşdı...

 -Ağır Seyidəm, mənə 1-2 manat lazımdı, - söylədi...

 Uşaqlarla əvvəlcə bir-birlərimizə baxdıq. Kimdə pulun olub olmadığı barəsində soruşduq. Uşaqlar üst-başlarını axtarır, pul tapıb verməyə çalışırdılar. Mənsə hadisəni tam olaraq dərk etmədiyimdən beynimdə fikir və suallar dolaşırdı. 

"Niyə pul verməliyik ?","Pul vermək üçün mütləq ki, Seyid olmalı idi, özü də ağır ?!","Seyid olduğunu deməsəydi belə onsuz da əl açıb pul istəsəydi, ona pul verəcəkdik". 

Sonunda biz ona 2 manat tapıb verə bildik. O isə bunun qarşılığında "əlavə heç nə yoxdu ?" sualını verdi. 

Uşaqlardan biri işlədiyindən dedi ki, "mən filan yerdə işləyirəm, axşam gələrsən, nə qədər istəsən pul verərəm". 

Bundan sonra o getdi. 

Bizim cəmiyyətin müəyyən bir hissəsinin təfəkkürü, psixologiyası fərqli yöndən inkişaf etdiyinə görə həmin şəxsin bizə qarşı etdiyi  bir növ "mədəni soyğun" xarakteri daşıyırdı. Amerikan filmlərinə baxmısınızsa orda da soyğun bir növ bu şəkildədir.

"Bu soyğundur ! Əllər yuxarı ! Tez pulları verin !". 

Sadəcə, bir fərq var. Orda  pulu silahla alırlar, burda isə sözlə. Nə qədər ki, öz psixoloji, dünyəvi və mədəni inkişafımıza nail olmayacağıq bu və bu kimi hallar hər tində, hər küçədə, hər evdə təkrarlanacaqdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(30.08.2023)

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Dalğalan, ay-ulduzlu, al qırmızı Türkiyə bayrağı. Türk dünyasının birlik rəmzi! 1936-cı ilin Avqustu! Türkün var olan günü!

Türkiyə Cümhuriyyətinin şanlı tarixində bir çox önəmli gün və bayramlar var. Bunlardan biri 30 avqust Zəfər bayramıdır. Bu bayram şanlı türk ordusunun və xalqının yazdığı bir dastanın hekayəsidir. Türk milləti tarix boyu özünün azadlığı və istiqlaliyyəti uğrunda qəti mübarizə aparmış, humanist bəşəri dəyərləri həmişə özünə ideal seçmiş və onların uğrunda ölümdirim savaşına qalxmışdır. Bu savaşlar gedişində 50 milyondan artıq şəhid vermiş türk milləti hər dəfə tarixə yeni səhifələr yazmışdır. Bayram Türkiyə tarixinə Birinci Dünya müharibəsindən məğlub çıxan Osmanlı dövlətini işğalçı ölkələr arasında paylaşdırılması planlarının qarşısının alınması ilə əlamətdardır.

O zaman böyük sərkərdə və dövlət xadimi Mustafa Kamal Atatürkün başçılıq etdiyi vətənpərvər qüvvələr siyasi və mənəvi iflasa uğramış xanədanlığın xarabalıqları altından bugünkü Türkiyə Cümhuriyyətini dirçəltmək üçün böyük mücadilə və qurbanlar veriblər. Möhtəşəm Çanaqqala zəfəri sonradan bütün Türkiyənin, eləcə də türk dünyasının zəfəri kimi qeyd olunmağa başlayıb.

Zəfər bayramı Türkiyə Cümhuriyyətinin milli bayramıdır. Hər il avqustun 30-da qeyd olunur. Zəfər bayramı 1922-ci ilin 26 avqustunda başlayıb 30 avqustda Dumlupınarda Mustafa Kamal Paşanın baş komandanlığı altında qələbəylə nəticələnən “Başkomutanlıq Meydan Müharibəsi”ni (Böyük Taarruz) anmaq üçün qeyd olunan bayramdır. İşğalçı orduların ölkə sərhədlərindən çıxması bir qədər sonra baş versə də, 30 avqust simvolik olaraq ölkə torpaqlarının geri alındığı günü təmsil edir. Zəfər bayramı ilk dəfə 30 avqust 1923-cü ildə Afyonqarahisar, Ankara və İzmirdə qutlanıb. Rəsmi olaraq Zəfər bayramı 1936- ci ilin may ayında elan olunub.

Zəfər bayramı günü bütün ölkədə təntənəli mərasimlər keçirilir. Dövlət rəsmiləri və vətəndaşlar Ankarada Anıtqəbiri, digər vilayət və şəhidlikləri ziyarət edib, Mustafa Kamal Atatürkə, silahdaşlarına, bütün əsgərlərin ruhuna dualar oxuyurlar. Bütün şəhərlərdə hərbi birliklər nümayiş keçirirlər, bundan başqa səfirliklərdə mərasimlər təşkil olunur. 30 avqust Türkiyədə rəsmi tətildir, hər il Quru Qoşunları Hərb Məktəbində məzun buraxılışı olur, zabit rütbələri məhz bu gün verilir. Bu gün Türkiyə, Kıbrıs ilə yanaşı, çiyin-çiyinə qardaş Azərbaycan da Zəfər bayramını böyük sevinc hissilə qeyd edir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(30.08.2024)

Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Nəsimi, tam adı ilə Seyid İmadəddin Nəsimi XIV əsrdə yaşamış böyük Azərbaycan şairi və mütəfəkkiridir. O, Azərbaycan ədəbiyyatında özünəməxsus iz buraxmış, həmçinin fəlsəfi düşüncələri ilə geniş kütlələrin diqqətini cəlb etmişdir. Nəsimi hürufilik təliminin tanınmış nümayəndələrindən biri olmuş və bu təlimin yayılmasında mühüm rol oynamışdır. 

Hürufilik nədir? 

Hürufilik XIV əsrdə İran ərazisində yaranmış bir dini-fəlsəficərəyan olub, əsasən, sözlərin, hərflərin və səsin mistik mənalarınıtəfsir edir. Bu təlimin banisi Fəzlullah Nəimi olmuşdur. Hürufilərinanırdılar ki, hərflərin mistik anlamları vardır və kainatın sirri buhərflərdə gizlənir. Onlara görə, insanın özündə ilahi nur vardır vəinsan Allahın surətində yaradılmışdır. Bu təlim ənənəvi İslam təlimləri ilə ziddiyyət təşkil etdiyi üçün hürufilər bir çox yerlərdətəqibə məruz qalmış və edam edilmişdirlər.

Nəsiminin həyatı və yaradıcılığı

Nəsimi 1369-cu ildə Şamaxıda anadan olmuşdur. Onun təlimi vəyaradıcılığı hürufilik fəlsəfəsi ilə sıx bağlı idi. Şairin əsərlərindəinsanın ilahi mahiyyətinə inam, insanla Allah arasındakı əlaqə, sevgi və ölümsüzlük mövzuları geniş yer alırdı.

Nəsimi həm Azərbaycan, həm də fars dillərində yazmışdır. Onunşeirlərində hürufi fəlsəfəsinin izləri açıq-aydın görünür. Şairinməşhur qəzəllərindən birində deyilir:

Məndə sığar iki cahan, mən bu cahana sığmazam,

Gövhəri-laməkan mənəm, kövnü məkana sığmazam.

Bu beytdə Nəsimi insanın ilahi təbiətinə işarə edir. Onun fikrincə, insanın ruhu iki cahanı da əhatə edə biləcək qədər genişdir vəmaddi dünya ona dar gəlir.

Başqa bir beytdə Nəsimi yazırdı:

Həm sədəfəm, həm inciyəm, həşrü sirat əsənciyəm,

Bunca qumaşü rəxt ilə mən bu dükanə sığmazam.

Baxmayaraq ki, dünyanın zinyətləri çoxdur, ancaq onlardan ənqiymətlisi insanın özüdür. İnsan elə bir incidir ki, zinət əşyalarıolan dünya adlı bir dükana belə sığmır.

Bununla yanaşı bir sıra mənbələrdə rast gəldiyim məlumatlaraəsasən bildirilir ki, hürufilər üçün insan fitrəti incidən gəlir. Beləki, onların fikrincə, Allah ilk öncə ağ rəngli incini yaratmışdır ki, onun təməli torpaqdır. Sonra Tanrı inciyə böyük məhəbbətləbaxmış və bu məhəbbətin qarşısında inci əriyərək suyaçevrilmişdir. Torpaqla qarışan su quruyaraq palçıq olmuşdur vəHz.Adəmin üzündəki cizgilər görünmüşdur. Məhz buna görə də, hürufilər bildirirdilər ki, insanın simasında Allahdan işarələrmövcuddur.

“ƏnəlHəq” ifadəsi

"Ənəlhəq" ifadəsi İslam mistikası, xüsusilə sufilik və hürufiliktəlimlərində dərin mənaya sahib olan bir anlayışdır. Bu ifadə ərəbdilində "Mən Haqqam" və ya "Mən Allaham" kimi tərcüməolunur. "Haqq" burada Allahın adlarından biri kimi qəbul edilir vəədalət, həqiqət və Allahın varlığını simvollaşdırır.

Bu ifadəni ən məşhur şəkildə işlədən sufi mütəfəkkir və şair HəllacMənsur olmuşdur. Həllac Mənsur "Ənəlhəq" deyərək, insanın ilahivarlıqla birliyini və onun daxilində Allahın təzahürünü ifadəetməyə çalışmışdır. O, bu ifadə ilə insanın Allahın bir hissəsiolduğunu, yəni insanın daxilində ilahi bir qüvvə və nurun mövcudolduğunu irəli sürmüşdür.

"Ənəlhəq" ifadəsi ənənəvi İslam alimləri tərəfindən bidət (dindənsapma) kimi qiymətləndirilmiş və bu ifadəyə görə Həllac Mənsurkafir elan edilərək edam edilmişdir. Onun bu ifadəsi sufilər vəmistiklər tərəfindən isə Allah ilə insan arasındakı məhəbbətin ənyüksək ifadəsi kimi qəbul olunmuşdur.

Nəsimi də bu anlayışı qəbul etmiş və öz yaradıcılığında ona genişyer vermişdir. Nəsiminin şeirlərində tez-tez insanın ilahimahiyyətindən, Allah ilə insan arasındakı birliyindən bəhs edilir. O da Həllac Mənsur kimi insanın Allahın bir surəti olduğunu vəinsan ruhunun Allahla birləşdiyini müdafiə etmişdir.

Nəsimi "Ənəlhəq" ifadəsini fəlsəfi və poetik dildə belə ifadə edir:

Sən, özündə Haqqı bul, Haqqı özündə gör,

Haqq ilə Haqq olursan, Haqqa Haqqsız baxma.

Bu düşüncələr həm Həllac Mənsurun, həm də Nəsimininfikirlərində insanın ilahi bir varlıq kimi dərk edilməsinə əsaslanır. Onların fikrincə, insan öz daxilində Allahın nurunu daşıyır və bunuru dərk etməklə o, Haqq ilə birliyə nail ola bilər.

Nəsiminin faciəli sonu

Nəsiminin həyatı hürufilik təliminin yayılması ilə sıx bağlı olduğuüçün o da təqiblərə məruz qalmışdır. 1417-ci ildə Nəsimi Hələbşəhərində hürufilik təliminə görə edam edilmişdir. Onun faciəliölümü haqqında bir çox əfsanə və rəvayətlər yaranmışdır. Nəsiminin dərisi diri-diri soyularaq edam edildiyi deyilir, lakin o, ölüm qarşısında belə öz fikirlərindən dönməmişdir:

Zahidin bir barmağın kəssən dönüb Həqqdən qaçar,
Gör bu gerçək aşiqi sərpa soyarlar, ağrımaz.

Soyun, ey murdar sallaxlar, Nəsiminin tənin,
Bunca namərdi görün, bir ər qıyarlar, ağrımaz.

Bu, onun yaradıcılığının və fəlsəfi düşüncələrinin nə qədər güclüolduğunu bir daha sübut edir.

Nəsiminin şeirləri və fəlsəfəsi bu gün də Azərbaycanədəbiyyatında və mədəniyyətində böyük əhəmiyyətə malikdir. O yalnız bir şair deyil, həm də öz dövrünün sərhədlərini aşmış birmütəfəkkir və dərin ilahiyyatçı olmuşdur.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(30.08.2024)

İmran Verdiyev, “Ədəbiyyat və incəsənət”, Oğuz təmsilçisi

Oğuz rayonu Azərbaycanın ən nadir bölgələrindən biridir. Rayon ərazisi turizm məqsədləri üçün geniş istifadə imkanlarına malikdir. Tarixi-mədəni və təbii abidələrlə çox zəngindir. 

Rayon ərazisində bu günə kimi 40-dan artıq tarixi abidə məlumdur. Bu daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələrindən 32-si dövlət mühafizəsinə götürülmüşdür. Həmin abidələrdən 17-si ölkə əhəmiyyətli (15-i arxeoloji, memarlıq abidəsi), 15-i yerli əhəmiyyətli (13-ü memarlıq, 2-si arxeoloji abidə) abidələrdir. 

Rayon ərazisindəki aparılmış qazıntılar buranın qədimdən başlayaraq insan məskənləri olduğunu göstərir. Arxeoloji qazıntılar zamanı Oğuzun cənubunda aşkar edilmiş Kurqan neolit dövrünə aiddir ki, bu da 7 min il bundan əvvəlki tarixə uyğun gəlir. Xalxal, Sincan, Padar, Dəymədərə və Tərkeş kəndləri ərazisində aparılan qazıntılar zamanı tapılmış əşyalar isə tarixin dəmir əsrinə aiddir. 

IX əsrdə Muxas kəndində tikilmiş bürcdən XIV əsrə qədər istifadə edilib. Kərimli kəndindəki türbə qalığı XV əsrə aiddir. Xaçmaz kəndi yaxınlığındakı Gavur qalası VII əsrdə tikilib. Calud kəndindəki ibadətgah XVI əsrin yadigarıdır. Filfilli kəndi yaxınlığındakı Surxay xan qalası XVIII əsrdən xəbər verir. Oğuz şəhərinin şimalında yerləşən digər bir qalanın min illik tarixi var.  

Kərimli yaxınlığındakı arxeoloji abidələr kompleksi, əsasən, e.ə. IX-VI əsrlərə aid edilir. Qəbirlərin birindən Kür-Araz mədəniyyəti üçün səciyyəvi olan və e.ə. III minilliyə aid edilən gil qablar tapılıb. 2500 il bundan əvvəl salınmış Qəbələ şəhərinin xarabalıqları rayonun qonşuluğundadır.  

Rayonun Filfilli və Baş Daşağıl kəndlərinin şimalında yaşı bilinməyən, tədqiq olunmamış qəbirlərdən öz uzunluğu ilə fərqlənən, qədim Oğuz tayfalarının "Kitabi Dədə Qorqud" dastanındakı boylarla səsləşən Oğuz qəbirləri bu gün də qalmaqdadır, 2010-cu ildə Oğuz rayonu ərazisində aparılmış arxeoloji qazıntılar zamanı üzündə qızıldan öküz maskası taxılmış bir skelet də tapılmışdır.

Rayon ərazisi həm də təbii abidələrlə də zəngindir.  Rayon uca dağları, dərin dərələri, sıx meşələri, təbii qoruq və kolluqları, şirin sulu çayları, şəlalələri, qayaları, zəngin bitki örtüyünə malik subalp və alp çəmənləri, təbii mağara və kahaları ilə də turistləri cəlb edir. 

Belə təbii mağaralardan biri də Baş Daşağıl kəndinin girişində, Uluçayın qərb tərəfində, nəhəng qayaların altında yaranmış təbii Uğan mağarasıdır. Uğan mağarası ibtidai insanların ilk sığınacaq yerlərindən sayılır.  

“Uğan” toponiminin mənası haqqında maraqlı fikirlər vardır. Xalq etomologiyasına və bəzi tədqiqatçıların fikrinə görə "Uğ" və ya "ağ" Günəşi simvolizə edir.  Digər ehtimala görə isə "uğultu”, qulağa gələn sürəkli səs mənasındadır. Bəzi türk dilli xalqlarda "uğan-oğan" sülh tanrısının adıdır.

Tədqiqatçıların çoxu isə “uğan” sözünü “Tanrı” kimi izah edirlər. Rus tədqiqatçısıA.K.Borovkov XV əsrdə yaşamış Tali İmaninin əsərindəki "uğan" sözünü "tanrı" kimi tərcümə etmişdir. Tədqiqatçı Pava -de-Kurteyl 1870-ci ildə Parisdə çap olunan əsərində, Fətəli şah Qacar "Kitabi-lüğəti-ətrakiyə" əsərində "uğan" ifadəsini "tanrı" kimi mənalandırmışlar. Qədim türk dilli abidələrin görkəmli tədqiqatçısı Radlov "uğan" sözünün uyğur və cağatay mənşəli olub "tanrı” anlamında işləndiyini qeyd etmişdir. Mirəli Seyidov XI əsrdə yaşamış Yusif Balasaqunlunun "Kutadqu bilik", XIII-XIV əsrlərdə yaşamış Əl- Xarəzminin "Məhəbbətnamə" və Abdullah-əl Qütbinin "Xosrov və Şirin" əsərlərində "uğan" ifadəsinin "tanrı" mənasında işlənildiyini bildirir. Türkoloq A.Zayonçikovski də Abdullah əl-Qütbinin adı çəkilən əsərindəki sözlərin lüğətini hazırlayarkən "uğan" sözünü "tanrı” kimi tərcümə etmişdir. P.M. Melioranski 1900-cü ildə Peterburqda nəşr etdirdiyi "Arabskiy filoloq o turetskom yazıke" əsərində XIV əsr müəllifi ibn Mühənnanın əsərlərində rast gəlinən "uğan" sözünün də "tanrı" mənasında işlənildiyi göstərilmişdir.  

Lakin sonralar türk dillərində "uğan" sözü əvvəlki mənasını itirmiş və tədricən tanrının sifətlərindən, keyfiyyətlərindən birinə çevrilmişdir.  

 Dilçi-alim, filologiya elmləri doktoru İ.Cəfərsoy “Türk dillərində teonim və etnonimlər” (2010) adlı əsərində  yazır: “Uğan Xəzər nəsillərindən biridir. Xəzər xaqanı Yusif Kür Tuba (Kordova) xəlifəsinin vəziri milliyyətcə yevrey olan Xasday ibn-Şafruta məktubunda yazır ki, Uğan Xəzər nəslidir. Onların qalası, silahlı qüvvələri var. Qədim mənbələrdə Ukan adlandırılan uğanlar Troya dövründə Anadoluda yaşayırdılar. Bu barədə er.əv.18-ci əsrə aid Xett mixiyazılı mətnlərində bilgilər vardır. Həmin mətnlər Türkiyənin Boğaz köy muzeyində saxlanır. Uğanlar xettlərlə, daha sonra yunanlarla vuruşa-vuruşa Anadoludan Albaniyaya köçdülər. Albaniya tarixinin anti-türk tərcüməçiləri Uğan etnonimini Oqen kimi oxuyurlar. Onlardan fərqlı olaraq akademik Meşşanınov yazır ki, o xalqın adı Ukan olmuşdur. Ərəblər Albaniyanı tutanda uğanlar onlara tabe olmadılar, Qafqaz dağlarının o üzünə köçüb özlərilə eyni kökdən olan Xəzər xaqanlarına qoşuldular. Uğan teonim mənşəli etnonimdir, yəni o, əvvəlcə tanrı adı olmuş, sonra etnik ada çevrilmişdir. Mahmud Kaşğari yazır ki, türklər qadir allah nidasının sinonimi kimi Ukan Tenqri ifadəsini işlədirlər. Uğan kəndləri, qalaları dağılıb yer üzündən silinmiş, yalnız Oğuz bölgəsində Uğan mağarası qalmışdır”.

Bir sıra tədqiqatçılar "onqon" (totem) sözünü də "uğan"la (Allahla) əlaqələndirirlər. Mirəli Seyidov, İ.N.Berezin, D.K.Zelenin, İ.Əbdülqadir onqonla "uğan" ifadələrinin eyni kökdən olduğunu qeyd edirlər. Həmin mağara ilə bağlı görkəmli folklorşünas Sədnik Paşayev tərəfindən qeydə alınmış əfsanə yuxarıda irəli sürülən mülahizələrin inandırıcı olmasını daha da gücləndirir. Həmin əfsanəyə görə Oğuz rayonunun Baş Daşağıl kəndi yaxınlığında yerləşən dağdakı mağarada nəhəng bir çöl atı yaşayırmış. Kəhərsiz yaşayan bu at mağaranın qabağındakı qara qayaya sürtünər, yeddi ildən sonra biri gecə, biri də gündüz rəngində bir cüt qulun doğarmış. Mirəli Seyidovun fikrincə, bu əfsanə başdan-başa mifik təsəvvürlərlə, əski inamla bağlıdır. Mifik təsəvvürlərə görə daş bala verir, dölləndirirdi. Qədim zamanlarda türk xalqlarında atın önəmli olduğunu nəzərə alsaq, yol tanrısının nəhəng çöl atı şəklində onqon kimi qəbul edilməsi heç də təəccüblü olmamalıdır. 

Həmçinin əfsanəvi atın dağdakı mağarada yaşaması dağa inamla səsləşir. “Türk xaqlarında belə bir inam varmış ki, qəhrəmanların atları Günəşdən gəlir. Onda bu nəhəng, əfsanəvi çöl atı da Günəşlə bağlı ola bilər. Çöl atının qara qayadan dölləşməsi daşa inamla səsləşir. Əski təsəvvürdə belə bir inam varmış ki, daş uşaq verir, dölləndirir. Nəhayət, əfsanədə Günəşlə bağlı atın gündüz və gecə rəngində qulun doğması məsələsinə qalanda göstərildi ki, at Günəşdən gəlib. Elə bu inama görə də at gecə və gündüz rəngində bala verirmiş. Sözsüz ki, balaların gecə (qara), gündüz (ağ) rəngində olması ilə xalq günəşin gecə-gündüz yaratmasını göz qarşısına gətirmiş və beləliklə də əksliklər, dual təşkilat quruluşu qanunlarını da vermişdir. Bəllidir ki, gecə-gündüz, qara-ağ dual təşkilat və əksliklər anlayışı ilə sıx bağlıdır”. 

Ümumiyyətlə, Uğan mağarası turistlərin ən çox maraq göstərdiyi məkanlardan biridir. 

Bu mağara barədə daha geniş yazmaq olardı. Amma min dəfə eşitməkdənsə, oxumaqdansa, bir dəfə görmək yaxşıdır. Sizi Oğuza turist səfərinə dəvət edirik. Gəlin, öz gözlərinizlə görün!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(30.08.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə BİRİ İKİSİNDƏ layihəsində Qısa fikirlər xəzinəsindən sizlərə dahilərin qiymətli fikirlərini çatdırırıq. İlk olaraq Qərb mənbələrində qəlb şairi adını almış böyük şairimiz Məhəmməd Füzulinindir növbə.

Məhəmməd FÜZULİ:

Ey səxavət mənbəyi, ey varlığı icad edən!

...Ey təbib-i qəlb olan, ey həll edən müşkülləri!

...Qibləgahım, olmaram qul Sən-dən özgə kimsəyə,

Tanrısan, ruzi verənsən, yoxdu Sən-dən digəri!

...Səndən oldu qəlbimiz hər gizli sirrin məzhəri!

***

Hər riştə ki, Həqq əyan edibdir,

Sərriştəsini nihan edibdir...

***

Bir kimsə əgər olaydı agah

Kim, xəlqi necə yaratdı Allah.

Mümkün ki, iradətilə ol həm

Xəlq edəydi özgə aləm.

***

Xəlqə Xaliq qeybdən nemət verib qıldıqda şad,

Həqqə şükr etmək gərək ta kim оla nemət ziyad.

***

Əndişeyi-zat qılmaq olmaz,

Bilmək yetər ki, bilmək olmaz.

***

Nə bilir oxumayan müshəfi-hüsnün şərhin,

Yerə göydən nə üçün endiyini Quranın.

***

Ey Füzuli, müttəsil dövran müxalifdir mana,

Qaliba, ərbabi-istedadı dövran istəməz.

***

Bu aləm kim, könül, qeydin çəkərsən, möhnətü-qəmdir...

***

Əql meydanını zindani-bəla bilməz hənuz,

Kim ki bir müddət cünun mülkünü seyran etmədi.

***

Füzuli, dəhrdən kam almaq olmaz olmadan giryan;

Sədəf su almayınca əbri-nisandan gühər verməz.

***

Kəmali-cəhl ilə davayi-irfan eyləmək olmaz.

***

Əsiri-nəfsdir əhli-cahan, bilməz fəna qədrin...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(30.08.2024)