Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portal ilə birgə Türk xalqlarının mədəniyyəti və iris layihəsində bu dəfə sizlərə türk xalqlarının müxtəlif adətlərindən danışacağıq.

Türk xalqları tarixin müxtəlif dövrlərində böyük coğrafiyalara yayılmış, buna baxmayaraq, bir çox ortaq adət-ənənələrini qoruyub saxlamışdır. Xüsusilə toy, yas və adqoyma mərasimləri türk mədəniyyət sistemində mühüm yer tutur və bu adətlərin kökləri qədim türk inançlarına, şamanizmə, islamlaşmadan əvvəlki və sonrakı dövrlərə dayanır.

Adətlərin mənşəyi:

1. Şamanizm və qədim türk inancları:

• Qədim türklərdə təbiət qüvvələrinə, ruhlara inam əsas idi. Toy, yas və adqoyma mərasimləri bu inamın əlamətləri kimi formalaşmışdı.
• Ruhların razı salınması üçün mərasimlərdə xüsusi ayinlər və dualar edilirdi.
• Gök Tanrı inancı (Göy Tanrı) həyatın əsas dövrlərini – doğum, evlilik və ölümü müqəddəs mərhələlər kimi qəbul edirdi.

2. İslamlaşma və yeni elementlərin gəlişi:

• VIII-IX əsrlərdən sonra türk xalqları İslamı qəbul etdikcə, toy, yas və adqoyma mərasimlərinə İslam elementləri (məsələn, Quran oxunması, ad seçərkən dini motivlərə diqqət) daxil oldu.
• Ancaq köhnə türk adətləri yeni dini çərçivədə yenidən yozularaq yaşamağa davam etdi.

Toy adətləri:

Mənşə:

• Toy — ailə qurmaqla yalnız fərdi həyat deyil, həm də tayfa və icma arasında yeni əlaqələrin qurulması demək idi.
• Qədim türklərdə toy eyni zamanda bir siyasi ittifaq vasitəsi (tayfalararası sülh müqaviləsi) kimi də istifadə olunurdu.

Ortaq elementlər:

• Elçilik: Bütün türk xalqlarında (qazax, qırğız, özbək, azərbaycanlı, türkmən) elçi göndərmək ənənədir.
• Başlıq: Qız tərəfə verilən başlıq (bəy pulu) qədim türklərdə icmaya edilən bir töhfə kimi meydana çıxmışdır.
• Toyun kollektivliyi: Toylarda bütün icmanın iştirakı zəruri sayılırdı — toy sadəcə iki şəxsin deyil, iki tayfanın birləşməsi idi.

Nümunələr:

• Azərbaycan: "Elçi düşmək", "qız bəyənmək", "nişan", "xınayaxdı" mərasimləri.
• Qazaxlar: "Qudalar" (qohum olan ailələr) arasında xüsusi münasibətlər sistemi qurulurdu.
• Qırğızlar: "Kyz kaçırıp" (qız qaçırmaq) adəti — bəzi hallarda razılaşılmış formal toy növü.

Yas adətləri:

Mənşə:

• Qədim türklərdə ölüm sadəcə fiziki yox olma deyil, ruhun başqa dünyaya keçməsi kimi başa düşülürdü.
• Ölüm mərasimləri ruhun təhlükəsiz keçidini təmin etmək məqsədi daşıyırdı.

Ortaq elementlər:

• Ağı: Yas mərasimlərində ölən şəxs üçün ağılar söyləmək geniş yayılmışdı.
• At üstündə dəfn: Göytürk dövründə qəhrəmanlar atları ilə birlikdə dəfn olunurdu.
• Qara geyinmək: Yas tutan insanlar qara geyimlərə üstünlük verirdilər.
• Ölü üçün qurban kəsmək: Əcdadların ruhlarına hörmət üçün heyvan qurbanı kəsilirdi.

Nümunələr:

• Azərbaycan: "Üç", "Yeddi", "Qırx" mərasimləri (ölümdən sonra üçüncü, yeddinci və qırxıncı gün dualar).
• Qazaxlar və Qırğızlar: Ölüm ildönümündə geniş yas mərasimləri ("As") keçirirlər.

Adqoyma adətləri:

Mənşə:

• Qədim türklərdə ad insana xarakter və taleyin verilməsi anlamına gəlirdi.
• Ad seçmək çox məsuliyyətli bir iş hesab olunurdu və adın daşıdığı enerji və mənaya çox ciddi yanaşılırdı.

Ortaq elementlər:

• Böyük şəxslərin adını vermək: Qohumlar və əcdadların adları uşaqlara verilməklə onların ruhən qorunacağına inanılırdı.
• Məna yüklü adlar: Adlar tez-tez təbiət hadisələri, heyvanlar, güclü xüsusiyyətlərlə bağlı olurdu (Börü — qurd, Alp — igid, Ayxan — ay və xan).

Nümunələr:

• Azərbaycan: "Adqoyma mərasimi" (adətən uşağın adını baba, nənə və ya din xadimi verir).
• Qazaxlar: Uşağın adını doğuşdan üç gün sonra ağsaqqal verir.
• Özbəklər və Türkmənlər: Adqoymada Quran oxumaq ənənəsi.

Bənzərliklərin səbəbləri:

• Ortaq mədəni kök: Türklərin hamısı Altay mənşəlidir və ortaq şamanistik dünyagörüşü paylaşırlar.
• İslam dini: İslamın qəbulundan sonra bu ortaq köklər İslam elementləri ilə zənginləşdirilib.
• Tarixi və mədəni qarşılıqlı təsir: Orta Asiyadan Anadoluya, Qafqazdan Balkanlara qədər türk tayfalarının qarşılıqlı təsirləri nəticəsində bu adətlər geniş şəkildə oxşarlaşıb.

Nəticə:

 Türk xalqlarının toy, yas və adqoyma adətləri dərin köklərə malik olmaqla yanaşı, bugünkü dövrdə də həm fərdi, həm də ictimai kimliyin formalaşmasında mühüm rol oynayır. İstər qədim şaman ayinlərinin izləri, istərsə də islamlaşmadan sonra əlavə olunmuş dini motivlər, bu mərasimlərin zəngin və rəngarəng mədəniyyət mirası olduğunu göstərir. Türk xalqları arasında bu adətlərin bənzərliyi onların ortaq tarixi yaddaşının və mədəni əlaqələrinin davamlılığının canlı sübutudur.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.04.2025)

Zahirə Cabir, Əməkdar Mədəniyyət İşçisi, AYB-nin üzvü. “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Yaz fəsli özünü yavaş-yavaş göstərməkdə idi. Tumurcuqlardan çıxan balaca yarpaqlar görünməyə başlamışdı. Çəmənlər yaşıllaşır, rəngarəng çiçəklər açırdı. Ümmüxanım bağda çoxlu çiçəklər əkmişdi. Qızılgül, qərənfil, payız gülləri...

Ağacdan-ağaca, koldan-kola qonan rəngarəng kəpənəklər ötüşür, cəh-cəh vuran quşlar yuva tikməyə, bala çıxarmağa hazırlaşırdı. Bağın içində gəzərkən otların iyi, havanın ətri insana ləzzət verirdi. Ana böyürtkən kollarının dibində bitən bənövşəni dərib iylədi. Sonra yenidən iyləyib onu sanki sinəsinə çəkdi. Oğlunun iyləməsi üçün bənövşəni düz burnuna yaxınlaşdırdı:

-Oğlum, bənövşə balaca olmasına baxmayaraq çox ətirlidir. Amma, vaxtilə bənövşə belə balaca olmayıb. Onun haqqında bir əfsanə eşitmişiməm. İstəyirsən danışım?

-Hə, anacan, danış!

- Əfsanəyə görə bənövşə qızılgüllə dostluq edirmiş. Həmişə qızılgül kolunun dibində yaşayır və öz ətri ilə qızılgülü ruhlandırırmış.  Beləcə onlar mehribancasına birlikdə yaşayırmışlar. Bir gün qızılgül koluna bir bülbül qonaq gəlir. Bu gül ona o qədər xoş gəlir ki, ondan ayrılmaq istəmir. Günlərlə onun başına dolanıb açılması üçün xoş nəğmələr oxuyur. Qızılgüllə bülbül o qədər dostlaşırlar ki, bənövşə yaddan çıxır. Bənövşə çox kədərlənir, boynu əyilir, rəngi solur və az müddətdən sonra özü də solub gedir. O vaxtdan bənövşə daha qızılgüllə dost olmur, həmişə otların arasında, kolların dibində bitir. Bax, bizim bənövşə də böyürtkən kollarına pənah gətirib.

Ana gülləri suladı, alaq etdi. Zeynalabdin  bənövşədən birini dərib iylədi, sonra yerə atdı. Başını günəşə sarı boylayan qırmızı qızılgüllərdən birini dərmək istəyirdi ki, tikanı əlinə batdı. Ağrıdan ufuldadı. Ana oğlunun barmağından tikanı çıxardı. Sonra yerdən bağayarpağı dərib tikan batan yerə bağladı:

- Oğlum, gülü lazımsız yerə dərib atmaq olmaz. Onlar da canlıdır. Bizdən inciyərlər. İstəyirəm ki, böyüyəndə harada yaşasan orada gül-çiçəklik yaradasan. Bax, onda xeyirli iş görmüş olarsan. İnsanlar çiçəklərə baxanda sevinər, dərdi, qəmi unudarlar.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.04.20250

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Dünya musiqisində tenorlar ən elit təbəqə hesab edilir, onlar tarixdə qalırlar, elə bu səbəbdən də, tutalım, pop ulduzlar yaddan çıxırlar, tenorlar isə yaddaşlara həkk olunurlar. Elə çağdaş dünyamızın ən ünlü tenorlarını – xüsusən hazırda bir nömrə olan ispan Plasido Dominqonu unutmaqmı olar?

Və bu sırada ünlü italyan tenoru Alessandro Safina da yer alır. Və aprelin 30-u inanılmazlar baş verəcək, Safina Bakıda konsert verəcək.

Heydər Əliyev Sarayının səhnəsində italiyalı tenor Qara Qarayev adına Azərbaycan kamera orkestrinin müşayiəti ilə çıxış edəcək. Konsert zamanı dünya şöhrətli italyan tenoru, ona uğur gətirən yeni kompozisiyalar və bütün sevilən hitlərini ifa edəcək.

Bu ilahi səsə malik ifaçının tərcümeyi-halına baxanda nəyi görürük? Alessandro Safina hələ uşaqlıqda musiqi ilə maraqlanırdı. O, 17 yaşında Florensiyada konservatoriyaya daxil olur və bir neçə ildən sonra  Avropanın ən yaxşı musiqi teatrlarında solistlik edirdi. Safinanı dünya şöhrətli edən unikal bir səs, təbii cazibə və yaradıcı cəsarəti oldu. 

Böyük müvəffəqiyyət Safinaya Hollandiyada gəldi. Insieme a te albomundan olan Luna singlı, 14 həftə ərzində Hollandiyanın hit parad zirvəsində qaldı. Albom özü burada dördlü platinə çevrildi və daha bir neçə onlarla ölkədə buraxıldı. Alessandro dünyaya Sara Braytman, Elton Con, Yuen Makqreqor, Barbara Hendrix, Sumi Ço ilə gözəl duetlər hədiyyə etdi. Və mən əminəm ki, ilahi səslərin sehrinə düşmək üçün elə bu yazını oxuyub bitirən kimi oxucularım YouTube platformasında bu duetləri dinləyəcəklər.

Bundan əlavə, Safina kinoya da çəkilib və Baz Lurmanın "Moulin Rouge"-u da daxil olmaqla, filmlərin soundtrack-lərinin yazılmasında iştirak edib.

Aprelin 30-u Heydər Əliyev Sarayına gəlib onu dinləməməyə melomanlar üçün heç bir səbəb qalmadı məncə.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.04.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalını “Ulduz” jurnalı ilə birgə BİRİ İKİSİNDƏ layihəsində sıra gənc nasirlərindir. Bu gün sizlərə  Ayxan Ayvazın “Banan qabığı“  hekayəsini təqdim edirik.

Ayxan AYVAZ

“BANAN QABIĞI”

Psixoloq bacıma sarı rəngin onu xoşbəxt edəcəyini deyibmiş. Xəstəxanadan qayıdanda atamla anam yolboyu bacımın öz-özünə danışmağına baxıb başlarını bulayıblarmış. Qış təzəcə sovrulub gedir, ağacların rəngi özünə qayıdırmış, küləklər şəhərimizlə hələ vidalaşmasa da, soyuqlar artıq yola çıxmağa hazırlaşırmış.

Kafedə oturub çay sifariş eləyəndə atam ofisiantın qulağına pıçıldayıb ki, çoxlu limon gətir, bir də elə elə, çay sapsarı olsun. Ofisiant onda atama deyib ki, ananas aromalı çay var, o elə siz deyən kimidir, gətirim baxın. Süfrədə hər şey sarı rəng olub: ofisiant hardansa sarı örtük gətirib masaya sərib, ananas aromalı, sapsarı çayı şüşə çaynikdə qarşılarına qoyub. Üç qabda limon dilimləri və qənd qabındakı qəndlər də sarıymış. Onda günün günorta çağıymış, hardasa gizlənmiş günəş də birdən çıxıb göyün üzünə və düz bacımın gözlərinə zillənibmiş.

Evə gələndə bacım yenə öz-özüylə rabitəsiz söhbətə başlayıb. Atam yorğun-arğın stula çöküb, anam yemək tədarükü üçün mətbəxə gedib. Bacımın ogünkü söhbətindən atam “qaranlıq”, “maşınlar”, “iki oğlan”, “taksi” sözlərini başa düşüb. Sözləri bir yerə yığıb cümlə qurmağa təpəri çatmayıb, eləcə fikirli-fikirli anamın gətirdiyi yeməyi yeməyə girişib. Yemək sarı rəngdə deyilmiş, atam ona görə anama bərk əsəbiləşib, deyib, həkimin dediyini eşitmədinmi, get qızıma sarı rəngli yemək bişir. O gün anam sapsarı qayğanaq eləyib bacımın qabağına qoyub. Bacım yeməyə baxır, gülür və dodaqaltı nəsə deyirmiş.

“Nə deyirsən, ay qızım? De, biz də bilək” – atam onu əzizləyib, saçına sığal çəkib.

Bacım bircə “yol qaranlıq idi” deyib. Anamla atam bir-birlərinə baxıblar və görüblər ki, hər ikisinin gözləri dolub.

O günlər mən universitet imtahanlarına hazırlaşırdım və demək olar, otağımdan qırağa çıxmırdım. Dərslərin yoğunluğu bir tərəfdən, o biri tərəfdən də aşiq olmuşdum, Süsəni sevirdim.

Qrupumuzu başqa bir qrupla birləşdirmişdilər. Yaman səs-küy idi. Rəsul aranı qatmışdı, müəllim hövsələdən çıxmışdı. Bu yerdə qapı döyüldü və sarışın bir qız üzr istəyə-istəyə içəri keçdi. Mən o sarışın qızı əvvəllər heç görməmişdim. Heç universitetdə sarışın qızla rastlaşmamışdım. Sarışın qız görmüş olsaydım, mütləq ona aşiq olardım. Universitetdə isə bütün qızlar qaraşın idi və mən aşiq ola bilmirdim. O gün sarışın qız içəri girəndə içimdə nələrsə tərpəndi və mən onu sevdiyimi anladım. Rəsul söhbəti biləndə xəfifcə başımdan vurdu, dedi, o qız sənə baxarmı?.. Doğrudan da, o qız heç mən tərəfə baxmırdı.

Qapının arxasından səslər gəlirdi, bacım var-gəl edir, öz-özünə nəsə pıçıldayırdı. Ondan Süsən üçün kömək istəmək fikrinə düşdüm, qapını açıb dustaqlar kimi bir o yana, bir bu yana gedən bacımı dayandırdım. Dedim, bir qız var, onu sevirəm, mənə kömək elə də, necə eləyim, qız mənə baxsın, sevgimə qarşılıq versin. Bacım dilinin altında nəsə dedi, anlaya bilmədim, elə bil Çin dilində danışırdı. Atam o yandan üstümə çəmkirdi ki, qızdan əl çək, görmürsən danışa bilmir. Bacım mənə baxıb güldü və əl çaldı.

Növbəti gün atam evi sarıya boyatmaq üçün usta çağırmışdı. Ustanın yanında bir fəhlə də vardı və onlar bacım qalan otağın bir divarını sarıya boyayıb işdən soyumuş, nə haqdasa mübahisə edirdilər. “Ala, sənin başın xərəbdü, o boydana yerə o pul çatar heç? Mayası deyil” – usta fəhlənin başından qapaz vurub qaqqıldadı.

Atam hərdən bir ustayla fəhlənin yanına gəlir, lətifə danışır, onları güldürür, özü isə gülmürdü. Mən dərs oxumaqdan sıxılıb mətbəxə gələndə bacımın döşəmədə oturub özü üçün mahnı zümzümə elədiyini gördüm. Bacım mahnının sözlərini dəyişə-dəyişə oxuyur, gülür, əl çalırdı. Məni görəndə ayağa durmaq istədi, bacara bilməyəndə təzədən yerinə çökdü. İndi fikir verdim ki, qabağında xeyli banan var və o bananları bir-birinə toxundurub gülür. İki-üçünü yemiş, qabığını da çiyinlərinə qoymuşdu. Bananların bir qırağı qaralmışdı, çoxdan alındıqları bəlliydi. 

Özümə çay süzüb oturdum və o an anam əlində dolu sellofan içəri girdi, hələ dodaqaltı deyindi də: “Heç gör biri qabağıma çıxırmı...” Anamın qabağına yüyürdüm, əlindəkiləri alıb mətbəxə apardım və onda gördüm ki, bacım uzanıb, bananları da üstünə düzüb. Elə o an mətbəxə gələn atamla usta da bu mənzərəni görüb çaşdılar. Usta özünü görməməzliyə vurdu, “qaqa, ordan su ver də mənə” deyib mətbəxdən çıxdı, suyu ona sarıya boyadıqları otağın qabağında verdim.

Evimiz sarıya boyanan gün bacımın öz-özünə danışmağı yavaş-yavaş anlaşılan olurdu. Psixoloq atama deyibmiş ki, arada bu cür danışacaq, fikir verməyin, sonra yorulacaq və onda sağalmağa başlayacaq. Bacımın danışıqları başa düşüləndə atamla anam onu söhbətə tutur, əzizləyirdilər. Atam bildiyi bütün lətifələri bacıma danışır, onun güldüyünü görəndə daha da coşur, qızını bundan çox güldürmək üçün dəridən-qabıqdan çıxır, özünü meymunluğa vurur, sərt görünüşünə yaraşmayan komikliklər eləyirdi.

Süsəni başqa bir oğlanla görmüşdüm. Oğlanın ağ maşını da vardı. Elə maşından düşəndə Rəsul qoluma vurub mənə göstərdi. Dedi, gördün, sənə demişdim. Acıqlandım Rəsula, söydüm onu. Sözünün haqlı çıxmasıyla fəxr eləyirdi oğraş gədə. Rəsulla danışmadım, ertəsi gün salamını da almadım.

Süsənin gəzdiyi oğlan universitetin həmkarlar komitəsinin sədriymiş. Kirpikləri uzun oğlan idi, hamıyla kitab dilində mədəni-mədəni danışırdı. Səidə dedi ki, uzun kirpikli oğlanları qızlar çox sevir. O gün onu da öyrəndim ki, Süsənin saçları yalançı sarıymış.

Bacımın pal-paltarı, telefonu, çarpayısı da sarıya çevrilmişdi. Bütün günü öz-özünə danışır, arada bananları ilə oynayır, sonra uzun-uzadı pəncərədən çölə baxırdı. Atama qalsa, onun pəncərədən baxdığı mənzərələri də sarıya boyayardı. 

Səhər tezdən çörək almağa məni göndərdilər. Yaxınlıqdakı çörək sexindən alırdıq həmişə. Orda çörək imisti və dadlı olur. Rusa oxşayan oğlandan iki çörək istədim.

– Qaqa, səndən bir şey soruşacam. Pis başa düşmə. Qardaşyana...

– Hə... Nə olub? – dedim çörəkçi oğlanın uzatdığı çörəkləri ala-ala.

– Bir qız var e, ikinci mərtəbədə qalır. Onu tanımırsan?

Bacımı deyirdi. Bizim pəncərə burdan görünürdü.

– Yox, tanımıram. Nolub ki?

– Nəsə xoşuma gəlir o qız. Yaxşı qıza oxşayır.

– Nə bilim, qaqa... – söhbəti kəsib evə getdim.

Atamla anama çörəkçi oğlanın dediklərini dedim. Anam sevindi, atamın qaşları düyünləndi.

Səhərisi gün atamla sexə getdik. Çörəkçi oğlan yerində deyildi, yaşlı bir kişi “neçə dənə” soruşub çörəklərə sarı çöndü. Atam dedi, çörəyi burax, burda bir oğlan vardı, hanı o? Kişi dedi ki, o oğlan mənim oğlumdu, nə olub ki?

– Qızımdan uzaq olsun, yoxsa onun başına oyun açaram.

– Nə qız, ay qardaş? Mənim oğlum nə eləyib ki?

– Dedim də sənə... Uzaq olsun!

– Yaxşı, deyərəm... – kişi söhbəti çox uzatmadı.

Payız gələndə atam yaman borca düşdü, evi satası oldu. Əşyaları daşımağa fəhlə tutduq. Aşağıda yığılan barxananın yanında atam siqaret çəkirdi. Çörəkçi oğlan o an yaxınlaşıb kömək lazım olub-olmadığını soruşdu və cavab gözləmədən mənim qabağıma yüyürdü. Əlimdəki televizoru götürüb geri çevrildi. Arxamda bacım gəlirdi, gülə-gülə, əlindəki bananı soya-soya. Çörəkçi oğlanla yuxarı qalxdıq, qalan şey-şüyləri də köməkli yerə düşürdük.

Atam bacımı sevən oğlanın həmin oğlan olduğunu bilmədi. Mən də demədim. Əşyalar qurtaranda çörəkçi oğlan əl uzadıb mənimlə sağollaşdı və çəkinə-çəkinə bacıma baxdı. Bacım yarısoyulmuş bananı əlində tutub gülümsünür və təzəcə dil açmış uşaqlar kimi nəsə deyirdi. Atam onun əlindən tutdu, alnından öpdü.

Biz maşına doluşanda çörəkçi oğlanın uzaqdan əl elədiyini gördüm. Atama zarafatla soruşdum:

– O oğlan sarı olsa, Dilrubəni verərdin ona?

– Hansı oğlan?

– Çörəkçini deyirəm...

Atam gülümsündü və maşın sarıya boyanan küçəmizin yanından keçəndə bacım banan qabığını pəncərədən eşiyə atdı... 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.04.2025)

Harun Soltanov, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bəzən elə olur ki, həyat səni süfrəyə yox, birbaşa qazanın içinə atır. Deyəsən, mən də elə o adamlardanam. Yəni yaşamaqla bişmək arasında konkret fərqi hiss etməyənlərdən. Səhərlər başını yastıqdan ayırmaq, günün ilk "hansı gündü axı bu?" sualı ilə savaşmaq, metroya minib yuxu ilə reallıq arasında ilişmək... Və bu ritmin içində elə bir an olur ki, başın bir fayl olur.  "Sənin içində hələ də insan var" deyə çığırmaq istəyir, amma o da imtahan cədvəlini yadına salıb susur.

Bu günlərdə başım o qədər qarışıqdı ki, sanki içimdə bir marketin endirim günüdür. Hər şey bir-birinə girib. Dərs? Var. Fiziki iş? Gecədən qalmadı. Zehni iş? O da evə gizlincə gəlib, "sürpriz, sən mənə hələ vaxt ayırmamısan!" deyir. Bir yandan tələbəlik, bir yandan iş həyatı, digər yandan isə sosial mövcudluq.. Sən deyə bilmirsən ki, “bir az ləngiyin, növbə ilə gəlin” Çünki bu həyat növbə tanımır - hər şey birdən gəlir və sən onsuz da boş olan sinirlərini daha da boşaldırsan.

  Yazmaq? Məqalə, esse, notlar, qeydlər? Əzizim, mənim indi yalnız "gündə neçə dəfə başımı əllərimin arasına alıb dərin nəfəs almışam" mövzusunda dissertasiya yazmağa halım var. Bəlkə də bir gün "Tələbə Beyni və Üzərinə Yüklənmiş Gözləntilərin Psixo-fiziki Təsirləri" adlı bir kitab yazaram. Ən pis halda bestseller olmaz, amma bəlkə də psixoloqlar məni tədqiqat obyekti kimi götürər.

  İmtahanlar – ah, onlar haqqında saatlarla danışmaq olar. Amma onsuz da heç birini yadda saxlamıram. Onlar sanki bir növ beyində qısamüddətli kirayənişin kimidirlər. Gəlirlər, stress gətirirlər, və sonda heç nə buraxmadan çıxıb gedirlər. Bəzən suallara baxanda düşünürəm: “Bunu mən öyrənməliydim? Doğrudanmı?” Çünki beyin artıq yalnız "səhər işə gecikməmək", "borcu necə ödəyim", "tezliklə yuxuya getməliyəm, çünki 5 saat sonra ayılacam" kimi əsas funksiyalara proqramlanıb. Qalan hər şey “əlavə əlavələr”dir.

  Fiziki iş isə öz növbəsində zehni işi təxirə salır, zehni iş isə bədəni o qədər yükləyir ki, sonda heç nə etməyib sadəcə tavanı izləməyə məcbur qalırsan. Çalışdığım işdə günün sonunda əlimdə qalan sadəcə bir az yorğunluq, bir az kir, bir az da “hələ dərs də oxumamışam” stressidi. Bu balanssız həyat mənə fizikanın qanunlarını sorğulatdırır. Yəni, enerji itməməli idi axı? Niyə mənimki bu qədər itir?

  Zehnimi sakitləşdirən tək şey qalıb: musiqi. Və... onun səsi. Bəzən bir melodiya gəlir, sənə "dayan, nəfəs al, sən insansan" deyir. Bəzən bir insanın sakit, amma içində dənizlər olan səsi gəlir – və sən, ətrafındakı bütün xaosun ortasında, bir anda sükun tapırsan. Sanki bütün şəhər yuxuya gedib, yalnız ikiniz oyanıqsınız. Musiqi isə bu oyancağın fon sədasıdır – və sən başa düşürsən ki, bu səs olmasa, bəlkə də çoxdan səsin özü itibdi.

  Əgər biri soruşsa ki, “sənə vaxt qalıbmı?”, cavabım hazırdı: “Vaxt yoxdur, vaxt da yorulub, o da bir az istirahətə çəkilib.” Mən indi hər şeyə “gecikmişəm” baxışı ilə baxıram. Söhbətə gecikmişəm, hisslərə gecikmişəm, bəlkə də özümə belə gecikmişəm. Amma hələ ki gəlirəm. Bir az gec, amma gəlirəm.

  Nəticə? Bilmirəm. Ola bilsin, bu həyat mənim üçün bir növ psixoloji gimnastikadır. Bəzən gülürəm, bəzən çökürəm, bəzən də sadəcə baxıram. Bəzən ironiyanı tapıram – məsələn, nə vaxt ki ən çox iş var, o vaxt daha çox musiqi dinləyirəm. Nə vaxt ki ən çox dərd var, o vaxt ən gözəl zarafatlar ağlıma gəlir. Bəlkə də bu, beynin müdafiə mexanizmidir – ya da, sadəcə, mənim dəli versiyamın gündəliklə yaşadığı bir həyat...

  Bəzən insanın başı elə qarışır ki, sanki içində küçələr var. Biri işə aparır, biri evə, biri də elə-belə dolanmağa. Amma elə bir küçə var ki, adı yoxdur. Sadəcə gedirsən. Yəni, səncə mən hər səhər oyananda "bu gün motivasiya ilə doluyam" deyirəm? Əsla. Mən daha çox "bu gün məni yolda hansı absurdluq gözləyir" sualı ilə başlayıram. Və həmişə də cavab tapılır – metroda itmiş bir uşaq baxışı, dərsdə anlamadığın bir formul, işdə “səni əvəz edən yoxdur, gəlməlisən” tipli zəng...

  Təqvimlər dəyişir, saatlar keçir, insanlar danışır. Amma mən susuram. Çünki danışmaq, bəli, o da enerji tələb edir. Bəzən beynimdə o qədər fikir toqquşur ki, sanki orada kiçik miqyaslı bir müharibə gedir. Bir tərəfdə “oxumalısan, Harun”, digər tərəfdə “sən onsuz da yorğunsan, nə olacaq bir gün oxumasan?” deyən səslər. Arbitraj yoxdur. Sonda qərarı musiqi verir. Hər şeyi bir kənara qoyub qulaqlığı taxıram. Səssizcə bir az həyatın içində yox oluram. Çünki bəzən sadəcə yox olmaq da yaşamaqdır.

  Bəziləri deyir ki, qarışıq olmaq zəiflikdir. Amma əgər zəiflik gündə 10 fərqli məsələni həll etməyə çalışmaq, həm ruhi, həm fiziki, həm maddi yükü daşımaqdırsa – o zaman bəli, mən zəifəm. Amma bu zəifliyin içində dirəniş var. Axı biz necə öyrənmişik? “Güclü olmaq” dedikləri şey çox zaman susmaq, boğmaq və gülümsəməkdən ibarətdir. Mən gülümsəmirəm. Mən sadəcə davam edirəm. Və bəlkə də bu, daha güclü bir davranışdır.

  Bir də insanlar soruşur: “Necəsən?” Cavab vermək istəmirəm. Çünki “normalam” demək yalandır, “pisəm” desəm sorğular başlayacaq, “əla” deyəndə isə, özümə xəyanət etmiş olaram. Ona görə də cavab vermirəm. Çünki mənim “necəliyim” bir neçə cümləyə sığmır. Mənim halım hər axşam yataqda “bu gün də keçdi” deyib dərin bir nəfəs almaqdadır. Hər dəfə yeni günə başlamağa qərar verməkdədir.

  İnsan bəzən durub güzgüyə baxır və düşünür – bu mənəm? Bu yorğun, amma inadkar adam kimdir? Niyə bu qədər yüklənib? Bəlkə başqa bir yolda daha az əziyyət çəkərdi? Amma yox. Biz o yollardan keçmək istəmirik. Çünki bizim yolumuz – bəzən tikanlı, bəzən dolama, bəzən də bomboş – bizim özümüzü tapdığımız yoldur.

  Bir də var, axşamlar. Axşamlar mənim ən sevdiyim hissədir günün. O anlar ki, hər şey bir az susur. İnsanlar az danışır. Yollar boşalır. Mən isə, oturub fikirləşirəm – bugün nəyi bacardım, nəyi çatdıra bilmədim. Və bəzən, içimdən gələn bir səssiz səs deyir: “Bacardın, Harun. Heç olmasa bu gün də bacardın.” Və bu səsin, nə qəribədir ki, insan səsi olduğunu anlayıram. Bircəmin... Onun sakit, amma arxayınlaşdırıcı səsi. Sanki deyir: “Gecə gəlir, dincəl. Sabah yenə savaş var.”

 Səni yoran şey sadəcə fiziki yorğunluq deyil. Gündə 8 saat işləmək, sonra dərsə qaçmaq, metronun havasızlığında boğulmaq, evə gələndə ailənin suallarına təbəssüm etmək – bunlar bir yerə qədər yorur. Amma əsl yoran... heç kimə danışmadığın, danışa bilmədiyin hisslərdir. Yəni o yük ki, sənin kürəyindədir, amma heç kim görmür. Özünü yaxşı aparırsan deyə, “güclüdür” deyirlər. Bəlkə də, bir dəfə “yoruldum” desən, səni anlayacaqlar. Amma qorxursan. Çünki bizdə yorğunluq da qüsur kimi görünür.

Əslində görünməyən yüklərin bir növ "tərbiyəsi" var. Danışmazlar. Sadəcə susub, içindəki enerjini yeyərlər. Bir gün səni yatmağa qoymazlar, bir gün səhər oyananda ayağa qalxmaq istəməzsən. Bəzən olur, düz bir saat tavana baxıram. Heç bir şey düşünmürəm. Amma eyni zamanda hər şeyi düşünürəm. Gözləntilər, uğursuzluqlar, kiminsə bir vaxtlar dediyi mənasız cümlə... Bunlar yığılıb içimə, yastıq kimi yumşaq deyil, daş kimidir. Və mən bu daşı hər gün cibimdə gəzdirdiyim halda, birinə “ağırdı” desəm, bəlkə də deyəcəklər: “Hamı yorğundu.”

  Yorğunluq demokratikdir. Hamıya çatır. Amma içindəki yüklə necə yaşadığın fərqlidir. Mən, məsələn, onunla dost olmağa çalışıram. Onu inandırıram ki, sən mənə aidsən, mən sənə yox. Musiqi ilə, yazmaqla, düşünməklə. Və bir də o səs var axı... Hər şeyə rəğmən səni sakitləşdirən səs. Onun səsi. Deyirlər, insanın başı qarışıq olanda bir nəfər yetər ki, səni başa düşsün. Amma o bir nəfəri tapmaq, o səsi tanımaq... çox adamın ömrünə başa gəlir.

  Bəzən bir çay stəkanının buxarı içində boğuluram. Amma yenə də içirəm. Çünki vərdişdir. Vərdiş, insanın başı qarışanda tapındığı ən təhlükəsiz sığınacaqdır. Kimi siqaret çəkir, kimi gəzintiyə çıxır, kimi də səssizcə qulaqlıqla, musiqi ilə özünü unutmağa çalışır. Sən özünü unutdunmu heç əziz Oxucum? Mən çox dəfə. Bəzən öz adımı eşidəndə belə qəribə gəlir. Elə bil bu həyatda sadəcə rollardan birini oynayıram. Günün sonunda isə səhnədən çıxıram. Tək.

 Sən, deyəsən, artıq hiss eləmisən. Bu dünya səni anlamır. Sən də onu anlamırsan. Bərabərsiz bir müharibədəsiniz. Amma ən qəribəsi odur ki, yenə də səhər oyanırsan. Yenə də mübarizə aparırsan. Çünki içindəki o balaca səs – bəzən bir insanın səsinə qarışan o səs deyir: “Bir az da döz. Bəlkə bu dəfə fərqli olar.”

  Mən artıq yorğunam. Elə yorğun ki, bəzən yatmağa da halım olmur. Fiziki yük deyil bu. Deyək ki, çantamda 10 kilo kitab daşıyıram. Bax o asan məsələdir. Amma içimdə daşıdığım şeylər... Onlar ölçülmür. Kiməsə nə isə izah etməyə çalışanda dilim dolaşır. Çünki nə deyəcəyimi özüm də bilmirəm. İçimdə o qədər fikir var ki, bir-birinin səsini batırırlar. Sanki bir otaqda yüz nəfər danışır, mən isə sadəcə divarda asılmış bir tablo kimi baxıram.

 Günüm belə keçir. Səhər oyanıram, telefonun ekranına baxıb “yenə başladı” deyirəm. Bir gözüm saatda, bir gözüm əhvalımda. İşə gedirəm. Orada “qaydasız döyüş” başlayır. Biri deyir, sən cavabsan, biri deyir, sən cavabdeh deyilsən, amma yenə də elə bil sən bütün deyilənlərə cavabdehsən. Zehnimi cəmləməyə çalışıram, amma sanki RAM doludur. Fon proseslərdə hələ də düşünürəm: axşam nə oxuyacam? Sevgilim nə hiss edir? Görəsən son günlərdə ona vaxt ayıra bilməməyimi həqiqətən anlayırmı? Mən hara gedirəm?

 Musiqi olmasa, bəlkə də bir yerə toqquşardım. Hər gün eyni mahnıları dövr edirəm. Çünki tanış səslər içimi sakitləşdirir. Yeni şeylər eşitmək üçün halım yoxdur. Tanış notlar, tanış səslər. Və bir də onun səsi. Qısa cümlələr deyir, amma mənə bir roman qədər güvən verir. Hərdən zarafatlaşır, hərdən isə susub qulaq asır. Mən danışanda susan insanlara dəyər verirəm. Çünki dinləmək, həqiqətən dinləmək – nadir şeydir bu dünyada.

  Gecələr daha fərqli olur. Bəzən sadəcə yatmaq üçün deyil, düşünmək üçün də gecəni gözləyirəm. Çünki gündüzlər çox səs var. Axşamlar isə beynimin səssizliyinə sığınmaq olur. Tək-tək suallar gəlir: "Bütün bunların axırı nədir?", "Yorulmaq normaldırmı?", "Bəlkə, sadəcə hamı kimi yaşamaq kifayətdir?" Amma cavablar yoxdur. Mən cavab istəmirəm əslində. Mən sadəcə bu sualların mənə aid olduğunu bilmək istəyirəm. Özümə yadlaşmaqdan qorxuram.

  Ən çox da bu hissə ağırdır. Başqalarına güclü görünmək. Gülürəm, zarafat edirəm, daha işə qismən az gecikirəm, dərsə vaxtında çatmağa çalışıram. Amma içimdə bir səssiz dirəniş gedir. Qışqırmıram, amma döyüşürəm. Çoxları məni "sakit və xoşhal" bilir. Halbuki içimdə səs-küy var. Sadəcə danışmıram. Çünki danışsam, nəyi haradan başlamaq lazım olduğunu da bilmirəm.

 İndi isə telefonu söndürürəm. Çünki mənim laptopum yoxdur. Həyat mənə ya batareyası az qalan telefon, ya da sonsuz yuxular təqdim etdi, mən də ikisinin arasında get-gəl edirəm. Çantamın dibində bir dəftər var, bir az əzik, bir az ləkəli-həyatımın metaforu kimi. Sabah yenə işə gedəcəm, əlimdə kofe əvəzinə tərləmiş su şüşəsi, metroda “yer boşalacaqmı?” deyə ümidsiz gözləntilərlə. Yol boyu qulağımda köhnə bir mahnı, cibimdə isə xırda pulla dolu böyük problemlər. Bir anlıq pəncərədən baxıb düşünəcəm: “Bəlkə də həyat, yaşamaq dediyimiz şey, səhv vaqona minmək, amma endiyin stansiyada özünü bir az daha tanımaqdır.”

 Və yenə də içimdə o tanış səs var. Sakit, amma təkidli. Heç vaxt qışqırmır, çünki bilirəm ki, həqiqi güc fısıltıdadır. Deyir ki, “Harun, sən nə qədər yorulsan da, nə qədər sualların cavabsız qalsa da, sən hələ də dimdik, alnın açıq durmusan. Bu xaosun içində sənin adını daşıyan bir sistem var. Sənlik bir sistem.” Bəzən düşünürəm ki, bəlkə də insanın beyni Google Chrome kimidir. Onlarla tab açıq, hamısı “çox vacib”, amma bir internet zəifiliyində hamısı çökür. Yaxşı ki, bizdə "refresh" düyməsi var. Bir musiqi, bir nəfəs, bəzən sadəcə sevdiyinin səsi.

 Hə, başım qarışıqdır, bəli. Amma bəlkə də ən gözəl yollar elə qarışıqlığın içindən çıxır. Çünki səliqəli həyatların tarixini oxuyan yoxdur, amma qarışıqlığın ortasında ayaqda qalanların hekayəsi bəzən bir dünyanın ruhunu daşıyır. Və mən, çantasında cırıq dəftər, cibində metal qəpiklər, beynində min sualla belə, yenə də yaşamağı seçirəm... 

  Və bir həftədir ki, bu sözləri sənə yazmağa çalışıram, əziz Oxucum.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.04.2025)

Muğamsevərlərin, ümumən musiqisevərlərin maraqla qarşılayacağı bir xəbər - Heydər Əliyev Fondunun dəstəyi ilə IX Muğam Televiziya Müsabiqəsi başlayır.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portal xəbər verir ki, bu barədə Heydər Əliyev Fondunun rəsmi facebook səhifəsində məlumat verilib.

 Mədəniyyət Nazirliyinin və Azərbaycan Televiziyasının təşkilatçılığı ilə baş tutacaq müsabiqənin hazırda seçim turları keçirilir. 

Aprelin 30-dək davam edəcək seçim turlarında münsiflər heyəti respublikanın bütün bölgələrindən müsabiqəyə sənəd təqdim edən iştirakçılar sırasından 20 nəfər gənc və 10 nəfər yeniyetməni seçəcək.

Mayın 13-də start götürəcək IX Muğam Televiziya Müsabiqəsində yaşı 8-dən 30-a qədər olan yeniyetmə və gənclər iştirak edəcək.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.04.2025)