İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Mənəvi dəyərlərinizə uyğun davrandıqca özünüzü xoşbəxt hiss edirsiniz. Hər hansı bir səbəbdən güzəştə gedib dəyərlərinizə uyğun davranmadıqda özünüzü pis hiss edirsiniz. Və uyğun olaraq da, güzəştə getdikcə özünüzə inamınız və hörmətiniz azalır. Özünüzü qətiyyətsiz, zəif və narahat hiss edirsiniz. Dəyərlərinizi qurban verdikcə daxilinizdə, qəlbinizin dərinliyində nə isə fundamental bir yalnışlığın olduğunu hiss edirsiniz. 

İnsanın demək olar bütün problemləri, yüksək dəyərlər və daxili inanclara dönməklə həll edilə bilər. Dönüb arxaya baxdıqda yəqin ki, həyatınızda, kapitalınızı qorumaq, işinizi və ya kiminləsə hansısa bir əlaqəni itirməmək üçün güzəştə gedərək dəyərlərinizə zidd davrandığınız məqamların olduğunu görəcəksiniz. Hər dəfə belə vəziyyətdə siz özünüzü pis hiss etmiş və sonunda hər şeyi buraxıb boş vermişsiniz. Və xarakterinizin gücü hesabına, sonunda boş verib getmədikdə özünüzü necə hiss etmişdiniz? Əla!

 Hər dəfə, iradə və xarakterinizin gücün dən istifadə edərək dəyər verdiyiniz prinsiplərə dönərkən siz, bütün qəlbinizi dolduran sevinc və xoşbəxtlik hissi ilə mükafatlandırılırsınız. Özünüzü daha enerjili və sərbəst hiss edirsiniz. Və bu addımı daha öncə atmadığınız üçün təəssüf edirsiniz.

Brayan Treysi/Bəhanələrə yox (daxili intizamın gücü)

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.04.2025)

Murad Vəlixanov, “Ədəbiyyat və İncəsənət”

Bu gün oxucularımıza 1974-cü ildə rejissor Rasim Ocaqovun ekranlaşdırdığı “Qatır Məmməd” filmi haqqında danışacağam. Zeynal Xəlilin eyniadlı pyesinin motivləri əsasında çəkilən film ötən əsrin 10-cu illərində Gəncə quberniyasında mövcud rejimlə mübarizə aparan Qatır Məmməd haqda bioqrafik filmdir.

Rasim Ocaqov tərəfindən ekranlaşdırılan “Qatır Məmməd”in ideoloji dəyəri kinematoqrafik keyfiyyətlərindən güclüdür. Yeri gəlmişkən, bu film, o vaxtadək ondan çox filmdə operatorluq etmiş Rasim Ocaqovun rejissor qismində ilk işidir. Filmin ilk versiyasını Həsən Seyidzadə çəkmişdi. Onun quruluşundakı “Qatır Məmməd”in qadağan olunması səbəblərinə irəlidə aydınlıq gətirməyə çalışacağıq.

Dediyim kimi, filmin ideoloji konteksti güclüdür və bir sıra səhnələrin plakatçılığı gözə girir. Xüsusən, bu günün rakursundan baxanda bu plakatçılıq saxta və şişirdilmiş görünür. Dünya kinosunda plakatçı, amma kino sənətinin meyarlarına cavab verən filmlər əlbəttə var. Amma Rasim Ocaqovun yozumundakı plakatçılıq ona görə önə çıxır və qıcıqlandırır ki, həmin epizodlarda təsvir həlli, ifadə vasitələri, aktyor oyunu uyğunsuzdur. Misalçün final səhnəsində zabit Əziz (Rasim Balayev) Qatır Məmmədi (Şahmar Ələkbərov) arxadan vurur. Ona iki güllə açılır. Qatır Məmməd isə ölmək bilmir, horror, fantastika janrında olan filmlərin personajları kimi elə ayaqda dayanır, özü də banal məğrurluqla. Üstəlik, yeriyir, hətta rahat-rahat xəyallara (çox güman ki, gələcək haqda) dalmağa macal da tapır. Aydın məslədir ki, rejissor ideoloji tələblərdən irəli gələn simvolik, şərti vəziyyətlə onun ölməzliyini mənalandırmağa çalışıb. Kino sənəti şərtiliklə ehtiyatla davranmağı, ifrata varmamağı tələb edir, əks halda reallıq estetik mənada eybəcərləşir və falş yaranır. Kamera isə falşı dərhal büruzə verir. Yəni final epizodunu şişirtmədən, təmkinli işləmək mümkünüydü.

Musiqi istifadəsi də ekrandakı mübaliğədə rol oynayır. Cahangir Cahangirov ən yaxşı film musiqisi yazan bəstəkarlarımızdan biri olub. Onun bəstəsi tematikdir və mövzuya tamamən uyur. Lakin Rasim Ocaqovun digər rejissorlarımız kimi musiqidən lazımsız istifadəsi filmin keyfiyyətinə mənfi mənada təsir göstərib.

Əhvalatın mərkəzi fiquru Qatır Məmmədin obrazı çox güman ki, bilməyərəkdən bir qədər infantil və küt alınıb. Yəqin ki, rejissor onun portretini emosional və dəli-dolu ştrixləri ilə yükləmək istəyib. Amma bu keyfiyyətlər əks effekt verib. Və Qatır Məmmədə bütün film boyu silahdaşı Səməd (Həsən Məmmədov) çəki-düzən verməyə çalışır, ağıllı olmağa səsləyir.

Maraqlıdır ki, Qatır Məmmədin sinfi düşmən Əhəd bəylə (Səməndər Rzayev) qarşıdurması zamanı üstünlük ikincidədir. Əhəd bəyin qorxmaz, cəsarətli davranışı qarşısında Qatır Məmməd zəif və haqsız görünür. Və Qatır Məmməd ədalət məhkəməsi qurulmadan çox asanlıqla öz yoldaşlarını da öldürə bilir.

Şahmar Ələkbərov müsahibələrindən birində Qatır Məmmədin qisasçıdan yetkin inqilabçıya çevrilməsini göstərdiyini deyib. Hərçənd, filmdə onun dəyişmə prosesini görmürük.

Filmdə xan və bəylərin zülmünün təsvirini görmürük, bu, sözlərdə ifadə olunur. Bundan başqa əhvalatdan adı ən çox isimlərdən biri Fətəli xan Xoyski olsa da, filmin mərkəzi personajlarından biri deyil və ekranda az görünür.

1930-cu illərin repressiyasının əsas prinsiplərindən biri oğulun atanın günahlarına şərik çıxarılması və bağışlanmaması- filmdə Müsavat zabiti Əzizə münasibətdə üzə çıxır. Bolşeviklər Əzizə müsavatçı olduğuna görə şübhəylə yanaşır və təbii ki, rejissor da gedişatda bolşevik personajları haqlı çıxarır. İlk epizodlardan birində meyxanada axtarış səhnəsi dəqiq pauza və planlarla işlənib.

Ekspozisiyada Qatır Məmmədin bəylərin mülkünü müsadirə etməsi kadrları ilə Gəncə quberniyasında onu ələ keçirmək üçün planların qurulmasının paralel montajda verilməsi qəhrəmanın əhəmiyyətini göstərmək üçün, irəlidəki fəaliyyətinə girişi kimi yaxşı düşünülüb...

Filmin ssenarisini kinodramaturq Mixail Maklyarski və Kirill Rapoport yazıb. Hüseyn Seyidzadə onların versiyası ilə razılaşmayıb. Onun fikrincə, müəlliflər milli mədəniyyət və tariximizdən xəbərdar deyil, buna görə Seyidzadə Qatır Məmməd haqda ətraflı araşdırma apararaq məlumat toplayır, ssenarini dəyişir və öz versiyasını çəkir. Ulduzə Qaraqızının “Azərbaycan filmlərinin yaranma tarixi” kitabında qeyd edildiyinə görə, Seyidzadə Qatır Məmmədlə Həbibənin sevgisini xüsusi qabardacaqmış.

Araşdırmaçı-rejissor Babək Abbaszadənin dediyinə görə, rejissor cümhuriyyətçi obrazlarına da geniş yer verib. Onun ehtimalına görə, ssenarilərin ruslara həvalə edilməsi onunla bağlı ola bilər ki, buna kimi “Dəli Kür”, “Yeddi oğul istərəm”, “Axırıncı aşırım” filmlərində müsbət yüklü bəy obrazları yaradılmışdı və mərkəz növbəti dəfə inqilabi mövzuda ssenarini özü nəzarətə götürmək istəyib.

Filmin xeyli hissəsi çəkilsə də, Moskvada Bədii Şura onu qəbul etmir və yenidən çəkilməsini tələb edir. Bir məqamı da qeyd edim ki, Maklyarski əkskəşfiyyatçı, DTK-in zabiti, Əlisəttar Atakişiyevin “İstintaq davam edir” filminin ssenari müəlliflərindən biriydi. Rapoport isə sovet kinosunun məşhur filmlərindən “Zabitlər”in ssenaristlərindən biri olub. Ona görə bu şəxslərin filmdə nə olursa-olsun ideoloji məsələni önə çəkməkləri təbiiydi.

Beləliklə, "Qatır Məmməd" Hüseyn Seyidzadədən alınır, onun yenidən işlənməsi bir çox rejissora təqdim olunsa da, onlar imtina edirlər. Kinostudiyanın direktoru Adil İsgəndərov filmi Rasim Ocaqova təklif edir. Çünki R. Ocaqov həmişə rejissorluq arzusundaydı. Adil İsgəndərov isə ona “sən rejissor ola bilməzsən, diplomun yoxdur” deyirmiş. Bundan sonra Rasim Ocaqov rejissorluq təhsili almışdı. “Qatır Məmməd”i ona təklif edəndə rəhbərlik belə şərt qoydu ki, əgər filmi başa çatdıra bilsə, onda gələcəkdə rejissor kimi film çəkmək imkanı olacaq. Nəhayət, "Qatır Məmməd" çox qısa müddətə yenidən çəkilir. Filmin ilk variantında dövlət tərəfindən ayrılan bütün vəsait xərcləndiyi üçün, ikinci variantda yaradıcı heyət qonorarsız işləyir.

Rasim Balayev müsahiblərindən birində deyir ki, Adil İskəndərov toplantı keçirərək bildirdi ki: “Bu filmi təhvil verməsək, 300-400 nəfərə yaxın əməkdaş kinostudiyadan ixtisar olunmalıdır. Filmi çəkmək üçün pul qalmayıb. Filmi pulsuz çəkmək lazımdır. Əgər 300-400 nəfərin ixtisara düşməsini istəmirsinizsə, ilin axırınadək filmi təhvil verməliyik. Əks təqdirdə, bu adamlar işsiz qalacaq”.

Filmin ikinci variantında birinci variantdakı aktyorlar çəkilməyib. İlk versiyada Qatır Məmmədi Əlabbas Qədirov, Əzizi Fual Poladov oynayıb.

Aygün Aslanlının “Skafandrlı adam” kitabında Fuad Poladov bu haqda danışıb: ”Seyidzadə "Qatır Məmməd" filmini öz ssenarisi əsasında çəkirdi. İlkin ssenarini Mixail Maklyarski və Kirill Rapoport adlı iki yəhudi yazmışdı. Seyidzadə də işi götürəndə şərt qoymuşdu ki, filmi mənə verirsinizsə, ssenariyə əlavələr eləməyə də icazə verin. Maklyarski, Rapopot nə qanır, Qatır Məmməd kimdi?! Onun haqqında nə yaza bilərlər, axı?! Beləcə, filmin 80%-i çəkilmişdi. Mingəçevirdə idik. Son kadrlar çəkilirdi. Birdən pul kəsildi. Bir həftə pul gözlədik, gəlmədi. Əvəzində filmin direktorunu Bakıya çağırıb dedilər ki, şələ-külənizi yığın qayıdın. Seyidzadəyə də dedilər ki, bizə xəbər çatıb ki, sən ssenaridən kənara çıxırsan. O da bu barədə ilk gündən xəbərdarlıq elədiyini xatırlatdı. Təkid elədilər ki, qayıt, onların ssenarisini çək. Rejissor razılaşmadı. "Mən necə başlamışamsa, elə də bitirəcəm, ya da çəkmirəm" dedi. Filmi aldılar əlindən. Hüseyn Seyidzadə belə möhkəm xarakterli insan idi”.

Filmin ilk versiyası məhv edilib. İlk versiyadan ikinci versiyaya ümumi planda əsgərlərin qaçışı, bayraqları yerə atmaları səhnəsi daxil olunub.

Maliyyə olmadığı üçün R. Ocaqov çəkilişləri Bakıətrafı ərazilərdə-Ramanada, Qalada, Qobustanda aparıb.

Filmin digər adı “Gəncəbasarlı qisasçı”dır.

"Qatır Məmməd" filminin sonunda "14 gündən sonra Azərbaycanda sovet hakimiyyəti quruldu. Qatır Məmməd o günü görmədi" sözləri deyilir. Əslində Qatır Məmməd 18 sentyabr 1919-cu ildə qətlə yetirilmişdi.

Sovet dövründə Azərbaycanda xalq qəhrəmanı elan edilmiş Qatır Məmmədin əsl adı Məmməd Əli oğlu Məmmədov (1887-1919) idi. Onun haqqında indiyədək ziddiyyətli fikirlər səslənir. Bəzi mənbələrə görə o quldur, digər mənbələrdə isə kəndlilərin hüquqlarının müdafiəçisi kimi göstərilir.

Ümumi versiyaya görə, Qatır Məmməd törətdiyi cinayətlər səbəbindən 1909 və 1914-də həbs olunaraq məhkəmənin hökmüylə Sibirə sürgünə göndərilmiş və görünür, orada bolşeviklərlə dostlaşmışdı.

Sibirə katorqaya göndərildikdən sonra Məmmədə «Qatır» ləqəbi verilib. Bu ləqəb ”katorqa” sözünün azərbaycancaya uyğunlaşdırılmasının nəticəsidir katorqa-katır. Yəni Qatır Məmməd - katorqaya göndərilmiş Məmməd.

1917-ci il rus inqilabından sonra o, geri dönmüş və öz dəsətəsi ilə ADR hökumətinə qarşı silahlı mübarizə aparmışdır. Bax onun əsl siması elə budur – rus bolşeviklərinin tərəfində olmaq, milli hökumətə qənim kəsilmək.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.04.2025)

Fariz Əhmədov, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Naxçıvan təmsilçisi

Sözlər nərdivandır… Bizi ya ucalığa aparır, ya da üzüaşağı endirir.

Hər söz içində ya nur daşıyır, ya da zülmət. Yuxarı qalxdıqca içimizdəki işıq ruhumuzla birləşərək bizi ilahi bir sükuta qərq edər. Aşağı endikcə isə, hərf-hərf söndürərək qaranlıqlar içində itib-batırar.

İnsan yaşadıqca, ruhuna toxunan münasibətlər qurmağa çalışır.

Bəziləri ötəri yel kimi keçib gedir, bəziləri isə səssizcə içimizdə bir çıraq yandırıb yolumuza işıq salır. O çıraq ki, bir ömrə bərabər hissdən, bir baxışdan, bir sözdən mayası yoğrulub. O çırağın yandığı otaqda zaman dayanır, həyat nəfəs alır. Əslində çıraq da pərvanəni yandıran şam kimidir – gözəlliyi qədər yandırıcı, istiliyi qədər ağrılı olur. Çünki yaxınlaşdıqca daha çox hiss edir, hiss etdikcə daha çox yanırıq. Və hər dəfə o nərdivanın pillələrində qalxanda, qəlbimizdəki çıraq bir az daha parlayır – qürurla, sevgiylə, inamla.

Amma düşəndə… elə bil sönür hər şey – nə söz qalır, nə səs, nə də baxışların istiliyi. Biz işığa meyilli olsaq da ən dərin hisslərimizi qaranlıqda tapırıq.

 Zülmətdə çıraq yandıran hər qəlbə eşq olsun!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.04.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan Poeziyası Antologiyası layihəsində Təbriz təmsilçimiz Əli Çağlanın növbəti təqdim etdiyi şair İstanbulda yaşayan Mustafa Şeyxpurdur.

Mustafa Şeyxpur

İstanbul

2.

Evimin içində bir ev var

Orda mən yoxam

Qapımızı döyəcəklər biriləri

Olmayınca dönəcəklər evlərinə.

Olduğum şəhərdə bir şəhər var

Bu şəhərdə mən yoxam

Gəlib gəzəcəklər turistlər

Çəkib gedəcəklər öz şəhərlərinə

Yoxluğumu hiss etmədən

Biri çantasında, biri isə quşların qanadında

Götürəcəklər məni evlərinə

Kimsə bilmədən, özləri bilə.

Sonra bütün evlərin içində bir ev olacaq

O evlərdə kimsə yox

Bütün qapılar döyüləcək

Kimsə açmayacaq qapıları

Sonra hər kəs dönəcək kölgəsinə.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.04.2025)

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

1965-ci ildə Füzuli rayonunun Seyid Əhmədli kəndində dünyaya göz açıb. Bu kənddə boya-başa, ərsəyə çatıb. Və bir gün də doğma ata-baba yurdundan pərvazlanaraq Bakıya üz tutub, ali təhsil alıb, ev-eşik sahibi olub...

Deyir ki:- “Orta məktəb illərində dövrü mətbuatı, jurnalları oxuyurdum. Jurnalistikaya məndə həvəs yaranmışdı. O zaman Füzulidə “Araz” adlı qəzet çıxırdı. Məqalələrim həmin qəzetdə dərc olunsa da, nədənsə göndərdiyim şeirləri çap etmirdilər. Görünür ki, zəif şeirlər idi. Yaxşı ki, tez başa düşdüm ki, məndən şair çıxmaz, ona görə şeir yazmağın daşını atdım. Amma məqalələr yazırdım. Sonra respublika səviyyəli mətbuatda, “Azərbaycan gəncləri”ndə yazılarım, müəyyən xəbərlərim çıxırdı. Və Bakı Dövlət Universitetinə qəbul olundum. Jurnalistika fakültəsinə sənəd verməyə çalışdım, ancaq sənədlərimi götürmədilər. Tofiq Rüstəmov mənə dedi ki, qəbul edə bilmərik, sənədlərinizi başqa fakültəyə verin. O zaman jurnalistika və hüquq fakültəsinə sənəd vermək üçün ən azı 2 il iş stajı, ya da hərbi xidməti başa vurmaq tələb olunurdu. Fikirləşdim ki, sənədləri hara vermək olar, nisbətən təcrübəli abituriyentlərdən biri mənə məsləhət gördü ki, sənədlərimi kitabxanaçılıq fakültəsinə verim, sonra jurnalistika fakültəsinə dəyişərəm. O məqsədlə də kitabxanaçılıq fakültəsinə sənəd verdim və qəbul oldum. Elə oldu ki, birinci kursdan sonra hərbi xidmətə getdim. O vaxt qayda elə idi. Hərbi xidmətdən qayıdandan sonra yazılarım qəzetlərdə dərc olunmağa başladı. Jurnalistika fakültəsinin tələbələri ilə qaynayıb-qarışdıq. Fikirləşdim ki, fakültəni dəyişdirməyə də ehtiyac yoxdur. İş belə alındı ki, bu sahəni seçdim. Amma orta məktəbdə oxuyandan jurnalistliyə qərar vermişdim. Odur ki mətbuata gəldim…”

2006-cı il mayın 18-də beş nəfər naməlum şəxs tənqidi yazılarına görə qarşısını kəsərək, onu zorla avtomobilə əyləşdiriblər. Bakının kənarına apararaq, huşunu itirənədək döyüblər. Ayağının bir neçə yerdən sındığını, zədələrini görən yerli sakinlər onu xəstəxanaya çatdırıblar. Bu acı olaydan sonra bir il əziyyət çəkib, intensiv müalicə alıb...

“Bu, mənim həyatımın ən ağır məqamlarından biri idi. Təbii ki, insan həyatında cürbəcür çətinliklərlə qarşılaşır. Mən də bir çox çətinliklərlə qarşılaşmışam. Amma o hadisə, mənim həyatımda ən böyük sarsıntıdır. Heç vaxt yadımdan çıxmaz. Hələ də mənəvi ağrı-acılarını yaşayıram. Yəqin ki, heç vaxt da keçməyəcək.”- söyləyir.

İstedadlı jurnalist, yazışı-publisistdir. Maraqlı yazıları ilə ətrafına geniş oxucu auditoriyası toplaya bilib, həvəslə oxunur. Eyni zamanda, gözəl poeziya nümunələri yaradır. Necə deyərlər, dərd onu şairlik səviyyəsinə qaldıra bilib. Şeirlərinə, yazılarına hopan bu dərd, misra-misra, sətir-sətir ah çəkir, qəlbləri göynədir...

Ailədə yeddi uşaq olublar. Atası Füzuli rayonunda Suvarma Sistemləri İdarəsində fəhlə işləyib. Anası isə fəhlə olub…

Deyir ki:- “Mən ailədə üçüncü uşaq idim. Bizim ailə bir sıra qəzetləri, hətta rus dilində “Literaturnaya qazeta”nı da alırdı. Orta məktəbdə tatar müəlliməmiz vardı, bizim kəndə təzə gəlin gəlmişdi, ondan rus dilini öyrənmişdim. Artıq orta məktəbin son siniflərində rusca qəzetləri də oxuyurdum. Fəhlə ailəsi olsaq da, qəzet, kitab oxumaqdan qalmazdıq. Evimizdə çoxlu kitab vardı...”

Həssas təbiəti var. Möhkəmlik, dözümlülük, güclü iradə onun ən əhəmiyyətli xüsusiyyətləri sırasındadır. Kimsə onu asanlıqla istiqamətləndirə, idarə edə bilməz. Həyat yolunda sabit, mühafizəkar davranmağı xoşlayır. Sülh və əminamanlıq tərafdarıdır, amma mübarizəsindən heç zaman dönməz, əqidə adamıdır. İti zəkası var. Etibarlı və sədaqətlidir, əmanətə xəyanət etmək ruhuna ziddir. Dəyişkən, xəbis adamlardan həmişə uzaq dayanır. İradəsi güclü olduğundan çətinliklərin qarşısında ümidsizliyə düşmür, sarsılmır...

“Mən jurnalistikaya bir missiya kimi baxıram. Bu, mənim işimdir. Mən bu işdən ləzzət alır, bu işlə yaşayıram. Cəmiyyət nə qədər varsa, media da olacaq. İstərdim ki, bundan daha yaxşı şərtlər yaransın, jurnalistika ilə daha yaxşı məşğul olaq. Şükür ki, “Bizim Yol” qəzeti hələ də yaşayır və çalışırıq ki, sözümüzü deyək, cəmiyyəti daha da maarifləndirək.”- söyləyir. 

Onu həyatda cəmi bir, ya da ki, iki dəfə görmüşəm. Yerişindən, duruşundan, davranışından az da olsa xəbərim var. Yazılarından isə, onu maraqlı və məzmunlu adam kimi tanımışam. Obrazlı desəm, çeşmələr kimi saf, dağ çayları kimi coşqun, dəniz kimi təlatümlüdür...

Ən böyük arzusu ailəsinin problemlərini həll etməyə qadir olmaq, övladlarının cəmiyyətdə layiqli yer tutmasıdır. Ümumi ictimai arzusu isə, ölkəmizi həmişə azad, insanlarını xoşbəxt görməkdir...

...Yəqin ki, söhbət zamanı işlətdiyim “Bizim yol” qəzeti” kəlmələri kimdən danışdığımı sizə xatırlatdı. Bəli, mən “Bizim yol” media resurslarının rəhbəri, şair, yazıçı-publisist, jurnalist Bahəddin Həzidən danışıram... 

Bu gün - aprelin 28-i Bahəddin bəyin yubileyidir, 60 yaşı tamam olur. Bahəddin bəyə möhkəm can sağlığı, firavan həyat, yaradıcılıq uğurları arzulayırıq.

Çox yaşasın!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.04.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Tələbə yaradıcılığı rubrikasında artıq imzası kifayət qədər bəyənilən NDU-nun Filologiya ixtisası üzrə II kurs tələbəsi Fərasət Babazadənin “Bir fincan qəhvə” hekayəsini təqdim edir.

Yenə bir gün yorğunluqla evə qayıtdı. Ayaqqabılarının altı yerə toxunduqca, küçədə əks-səda kimi səssizlik dolaşırdı. Qapını açan kimi tanış bir soyuqluq üzünə vurdu — nə istilik vardı, nə səs, nə də “xoş gəldin” deyən bir nəfəs.

Bu ev bir vaxtlar gülüş dolu idi, indi isə divarlar belə susmağa öyrəşmişdi. Paltosunu çıxarmağa ərinib, birbaşa mətbəxə keçdi. Soyuducunu açdı, amma içindəkilər adama yad gələn xatirələr kimi idi.

Əlləri masanın kənarına toxundu, bir anlıq dayandı. Hə, yenə təkdi. Özünə yemək hazırlamaq istəyi yox idi, çünki doymaq üçün yeməkdən çox, içindəki boşluğu doldurmaq lazım idi. Mətbəxdəki sükut onu bir az da ovurdu. Geri çəkildi, sanki orada qalmaq buxarlanmaq deməkdi. Sadəcə isti qəhvə istəyirdi. Bir fincan qəhvə...

İş otağına keçdi. Köhnə, solğun masa, üstündəki cızıq-cızıq izlər, keçmişdən qalma xatirələr kimi gözə batırdı. Oturdu. Kənarda duran fincana, hazırladığı qəhvəyə baxdı. Əllərini bir-birinə toxunduraraq fikirlərə daldı.

Sonra, qəfil bir səslə susqunluq parçalandı — qapı döyüldü. Bir an nəfəsini tutdu, sanki keçmişdən kimsə çağırmışdı. Yavaşca pərdəyə yaxınlaşdı, ordan kənara baxdı. Həyətdə duran oğlunun dostunu gördü — elə tanış, elə saf bir sima. Qapıya tərəf addımladı. Kreslodan sallanan paltonun ətəkləri zəifcə yelləndi. Qapını açdı. Üzü yüngül bir təbəssümlə işıqlandı:

—    Nə yaxşı gəlmisən, oğlum... Sanki bu səssiz ev bir nəfəs aldı...

Qapının ağzında duran gənc başını bir az aşağı əyib, sanki içəriyə girmək üçün icazə deyil, həm də bir az təsəlli istəyirmiş kimi dilləndi:

—    Neçə gündü Turalla görüşmürəm, gəldim elə onu görüm.

Atanın üzündə əvvəlcə yüngül bir təəccüb dalğalandı, qaşları bir az çatıldı, səsi yumşaqdı, amma içində gizli bir narahatlıqla titrəyirdi:

—    Bəs dərsə gəlmir?

Oğlan çiynini çəkdi, baxışlarını divara dikdi, sonra bir az ehtiyatla dedi:

—    Çox vaxt kitabxanada olur.

Ata bir anlıq duruxdu. Bu cavab ona tanış göründü. Dodaqlarında azacıq, demək olar ki, duyulmayacaq qədər zəif bir təbəssüm doğdu, sonra başını tərpədib dedi:

—    Yaxşı, oğlum, keç içəri.

Oğlan sakit addımlarla içəri keçdi, sanki sükutun içində bir növ ehtiram vardı. Divanda oturanda əllərini dizlərinin üstünə qoydu, barmaqları ilə bir-birini sıxaraq nə isə demək üçün söz axtardı. Nəhayət, ürəyindəki ağırlığı bir nəfəs kimi buraxdı:

—    Tural son günlərdə bir az qəribə rəftar edir. Ancaq kitabxanaya gedir, nələrsə oxuyur, fərqli görünür gözümə.

Atanın baxışları bir anlıq pəncərəyə ilişdi, elə bil orada Turalın dəyişən siması, dəyişən ruhu var idi. Sonra başını azacıq tərpədib yavaş, lakin qərarlı bir səslə dedi:

—    Hə... Bildim sən nəyi deyirsən. İndi danışaram...

Və bu sözləri deyib ağır addımlarla otağına doğru getdi. Onun arxasınca otaqda dərin bir sükut yayılıb divarların arxasındakı sirrə qulaq asırdı.

Ata otaqdan çıxanda sanki özü ilə illərin yüklərini də sürüyürdü. Oğlan divanda oturmuşdu, ancaq artıq otağın havasında qəribə bir gərginlik vardı, sükutun içində danışmaq istəyən köhnə bir hekayə dolaşırdı.

Bir neçə dəqiqə sonra ata geri qayıtdı. Əlində iki fincan vardı, qəhvənin qoxusu otağa yayılmışdı, isti idi, amma içindəki sükunət soyumağa başlamışdı. Fincanlardan birini oğlana uzadaraq, boş fincanı isə əlində tutub yanında oturdu. Nəhayət, boğazını təmizləyib, səsini alçaq, lakin sanki içini yandıran bir tonla sözə başladı:

—    Sizin sinifdə bir oğlan vardı... Sakit uşaq idi... Eşitdiyimə görə sizə heç qarışmırdı. Adı nə idi onun?..

Oğlan gözlərini bir nöqtəyə zilləyib, bir az fikrə getdi, sonra yavaşca cavab verdi:

—    Müəllim... İsmayılı deyirsiz?

Ata başını aşağı salladı. O hərəkətdə nədənsə təsdiq vardı. Səsi bir az titrədi, amma yenə də davam etdi:

—    Hə... İsmayıl idi adı...

 Otağın havası ağırlaşdı, qəhvənin buxarı havaya qarışdıqca, yaddaş da dumanlanırdı...

Ata sözlərini çəkə-çəkə danışırdı. Səsi yorğun idi, yaddaşındakı tozlu vərəqləri çevirirmiş kimi danışmağa davam etdi:

—    İsmayıl dərslərində zəif idi... Bilirsən, elə uşaqlar var ki, dərsə gəlsələr də, fikirləri haralardasa dolaşır... O, çox vaxt çöldə olardı, bəzən tək, bəzən özüylə danışa-danışa...

Oğlan diqqətlə qulaq asırdı. Fincandakı qəhvə soyumağa başlasa da, söhbətin içində bir istilik vardı, unudulmaq üzrə olan bir uşağın hekayəsi canlanırdı. Ata isə səssiz, təmkinli danışırdı, hər söz bir xatirəyə toxunurdu:

—    Bir gün Tural dedi ki, müəllim tapşırıq verib. İkili şəklində. Amma... İsmayıl yaxşı oxumur. Tural əvvəl etiraz edibmiş, amma sonra razılaşıb. Tapşırıq üçün kitabxanaya getməli olublar.

Ata bu nöqtədə durdu. Elə bil bu cümlənin sonrasını demək üçün əvvəlcə öz-özünü inandırmalıydı. Barmaqları fincanın kənarında dolaşdı, baxışları bir nöqtəyə zilləndi, sonra astaca dedi:

—    Elə... hər şey orda başladı.

Bir anlıq sükut çökdü. Atanın səsi daha sonra yenidən qayıtdı, indi daha da yumşalmış, amma içində nəsə qırılmış bir tonla:

—    Tural... İsmayıla kitab aldı.

Beləliklə, İsmayıl sadəcə öz dünyasında yaşamağa başladı. Dostları ilə vaxt keçirmirdi, gülmürdü, əylənmirdi, dərsləri daha pis vəziyyətə gəlmişdi. Çox dəyişmişdi. Atası dedi:

—    Onun yalnızlığı kitab oxumağa başladığı an başladı. Bütün dünya kitabdan çöldəydi, o isə kitabın içində idi.

Sözlər otaqda asılı qaldı. Oğlunun dostu fincanı əlləri arasında fırlada-fırlada bir müddət susdu. Qəhvənin qoxusu yavaşca soyuyan anları xatırladırdı. Baxışları fincanın dibində itib gedəndə düşüncələr də dərinləşdi. Düşündü... düşündü ki, o kitabda nə isə görüb. Orda nə isə tapıb.

Bəlkə bir söz? Bəlkə bir fikir?

Başını qaldırıb müəlliminə baxanda, birdən nəsə dəyişdi. Müəllimi ona fərqli baxırdı. O baxışda nə sərtlik, nə də təəccüb vardı — daha çox bir sükut, bir səssiz etiraf vardı. Sanki deyirdi:

Və elə bu anda...

Qapı döyüldü. İçəri Tural gəldi.

Tural içəri keçəndə otaqda qəribə bir səssizlik vardı. Havanın içində nəsə qalırdı. Bitməmiş bir sual, yarımçıq qoyulmuş bir fikir kimi. O, atasına baxdı, sonra da onun əlində tutduğu boş fincana. Səsi nə sərt, nə də laqeyd idi, amma sanki bir az yorğun:

—    Burda nə edirsiz?

Dostu üzünə baxmadan, sakit səslə dedi:

—    İsmayıl haqqında danışırıq.

Tural sakitcə gəlib yanlarında oturdu. Heç nə demədi, amma baxışlarında bir tanışlıq vardı — elə bil bu söhbətin əvvəldən xəbərçisiymiş kimi. Atası ayağa qalxdı, Turala baxdı, söhbətin onlara aid olduğuna işarə edən baxışla otağına keçdi. Ama çox dərin baxdı... Kompüterinin qarşısına əyləşdi, barmaqları klaviaturada dolaşmağa başladı.

O biri otaqdan isə uşaqların pıçıltılı söhbəti eşidilirdi. Dostu Turaldan soruşdu:

—    İsmayıla nə olub?

Tural cavabı dərhal verdi. Heç tərəddüd etmədən:

—    Heç nə. Elə əvvəlki kimidir.

Amma dostu dayanmadı. Həmin o içində dolaşan sualı dayanmadan soruşdu:

—    Axı müəllim deyir ki...

Bu söz, sanki bir düyünü açdı. Turalın üzündəki ifadə dəyişdi. Gözləri bir nöqtədə dondu. Həmin o an, nələrinsə yerinə oturduğu an idi. Hər şey aydın olurdu, amma nəsə dəyişirdi.

Tural bir anlığa susdu. Baxışlarını dostunun üzündə gəzdirib, dodaqlarını yavaşca araladı. Səsi, sanki içində uzun zaman bükülüb qalmış bir fikri azad edirmiş kimi titrədi:

–        Bəlkə də danışmazdan əvvəl düşünür... “Lazımdırmı? İçində sevgi varmı? Kimisə incidə bilərmi? Ən əsası da səssizliyini pozacaq qədər dəyərlidirmi?

Otaqda qısa bir sükut oldu. Qəhvənin qoxusu havada bir az daha ağırlaşdı. Dostu başını azca yana əydi, baxışları sanki uzaqlardan gəlirdi. Sakitcə dedi:

–        Bəlkə də... danışmağa layiq bir qulaq tapmır?

Bu cümlədən sonra Tural gözlərini masadakı dolu fincana dikdi. Elə bil qəfil bir pəncərə açıldı içində. Atasının bir az əvvəl dediyi hər kəlmə, bir kitab səhifəsi kimi çevrilməyə başladı beynində. Və anladı... Anladı ki, bu sadəcə bir oğlanın kitab sevdası deyilmiş. O, bir dostun hədiyyə etdiyi kitabla susmağa başlamışdı. Və həmin susqunluq, dərslərdəki geriləmədən daha böyük bir dəyişiklik idi. Dostlarının onu necə gördüyünü indi daha aydın anlaya bilirdi – bir anda yoxa çıxan, lakin içində bir aləm yaranan o uşaq.

Həmin vaxt müəllim otağında yazısına davam edirdi. Barmaqları klaviatura üzərində sükutla hərəkət edirdi, amma içindəki sözlər gurultulu idi. Fikirlər qaranlıqdan süzülürdü, yavaşca aydınlaşırdı, cümləyə çevrilirdi. Yazırdı:

“Balığı sudan çıxardır, deyir: ‘boğulurdu, mən xilas etdim.”

Nə bilirsən… bəlkə də sənin boğulduğun yerlərdə başqalarının azadlığı başlayır.

Bəlkə sən qurtuluş adlandırdığın şeyi, o nəfəsin sonu sanırdı.

Hər kəsin havası eyni deyil… hər kəsin dünyası da.”

Müəllim bu sətirləri yazarkən gözlərini bir anlığa ekranın işığından çəkdi. Sanki qapının o tayındakı gənc oğlanlar deyil, bu sətirlər danışırdı.

İllər keçdikcə insan anlayır ki, hər hiss üçün söz gərək deyil. Bəzən gözlərin söylədiyini dillə demək mümkünsüzdür. Elə anlar olur ki, səslər bir divara çarpıb geri dönür, amma sükut birbaşa qəlbə yol tapır. Danışmadan duyulan filmlər var, bir də ürəyi ilə danışan insanlar. Onlar heç nə demədən elə çox şey söyləyirlər ki, səssizlik işıq kimi içini isidir. Bəzən də danışmadan anlayan insanlar var...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.04.2025)

İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

Azərbaycanın qəhrəmanlıq tarixi və memarlıq mədəniyyətinin gözəl nümunələrindən biri də Oğuz rayonunun mərkəzindən 55 km şimal – şərqdə,  Filfilli kəndinin şimalındakı  Surxay xan qalasıdır. Surxayxan qalası (XVIII əsr) Filfillidən piyada təxminən 40 dəqiqəlik məsafədədir. 

Qala düzbucaqlı formada olub, hündür qaya üzərində ucaldılmışdır. Eni bir metrə yaxın, hündürlüyü təxminən 10 m. olan qala divarları qayanın düz uçurumunda bənd edilmişdir. Bildiyimiz kimi, qədim zamanlarda tikilən qalalar böyük hərbi əhəmiyyət daşımışdır. Odur ki, tikildiyi yerlər hərbi nöqteyi-nəzərdən seçilmişdir, hündür, əlçatmaz yerdə qaya başında ucaldılmışdır. Bu xüsusiyyətlər Surxay xan qalasına da aiddir. Qala əsasən çay daşından və kərpic məhlulundan hörülmüşdür. Yalnız qərb hissəsində qoyulmuş giriş qapısı və otaqdan-otağa keçid qapılarının kənar hissələri qıırmızı kərpicdən inşa edilmişdir. Əfsus ki, qalanın divarları bir neçə yerdən dağıdılmışdır.

Üst hissəsindən baxanda aydın olur ki, qala 5 otaqdan ibarət olmuşdur. Otaqların üstü taçbənd formada tamamlanmış, yan divarları isə müdafiə məqsədilə bir metr hündürə qaldırılmışdır.

Bu divarlarda 4 tərəfdən çoxlu mazğal yerləri qöyulmuşdur. Otaqların üstü illər keçdikcə müxtəlif təsirlər nəticəsində uçub içəri tökülmüşdür. Daxili divarların bəzi hissələrinin də uçması nəticəsində ayrı-ayrı otaqlara gedən yolların çoxu kəsilmiş, torpaqla, dolmuşdur.

Bütün müdafiə qalaları kimi, Surxay xan qalasının da gizli yolu olmuşdur. Bu yol adətən mühasirədən çıxmaq, yaxud həmin yol vasitəsilə ətrafla əlaqə yaradarkən düşməni duyuq salmamaq üçün nəzərdə tutulmuşdur. Yeraltı gizli yol Surxay xan qalasında uçurum hissəsindəki divarda qurulmuşdur.

Qalaya yeraltı su kəməri də çəkilmişdir. Bu isə yadellilərin hücumları zamanı əhalinin müdafiə üçün qalaya çəkilməsi və uzun müddət burada yaşamasına dəlalət edir. Qalanın ətrafındakı yaşayış evlərinin xarabalıqları bu gün də qalmaqdadır. Qala ərazisində aparılmış arxeoloji qazıntılar zamanı çoxlu məişətdə istifadə olunan maddi-mədəniyyət nümunələri, o cümlədən Surxay xanın adı yazılmış mis cam tapılmışdır.

Bütün bunlar bir daha sübut edir ki, qala xvıı əsrdə Dağıstan feodalı Surxay xan tərəfindən tikilmişdir. Qala Surxayxanla Nadir xan arasında qanlı döyüşə şahidliq edib. Nadir şahın Dağıstana və Azərbaycana hücumları zamanı dağıldılmışdır.

Bu adda qalaların Göyçay və Şamaxı rayonlarında da olduğu bildirilir. 

Kim bilir bəlkə də Azərbaycan tarixinin qaranlığa düşmüş maraqlı bir səhifəsi, zəncirindən qırılmış halqa məhz bizim bu qalanın tarixi ilə bağlıdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.04.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” siyasi icmalçı Asif Şəfəqqətovun ABŞ prezidentinin  siyasəti barədə yazısını təqdim edir.

Bəli, ABŞ-ın iqtisadi vəziyyəti sürətlə pisləşir. Tramp tarif sanksiyalarından gözlədiyi nəticəni ala bilmir.

ABŞ tarixində prezidentlə FRS sədri arasında indiki səviyyədə açıq didişmə (söyüşmə) olmamışdı. Tramp suverenİstdir, FRS isə əsas qlobalizm institudur; Tramp dövləti, FRS isə transmilli maliyyə şirkətlərini təmsil edir. Buna görə də onların maraqları tam bir-birinin əksinədir. 

Tramp Pauellin istefa verməsini (vaxtından əvvəl vəzifəsindən çıxara bilməz), Pauell 2026-cı il aralıq seçkilərində trampçıların məğlub olmasını istəyir.

Tramp Pauelli "cənab Tormoz, böyük uğursuz və səriştəsiz idiot" adlandırır və onun dərhal istefaya getməli olduğunu bildirir. Pauell isə Trampın siyasətini açıq şəkildə tənqid edir (indiyəcən belə şey olmamışdı) və bu siyasətin müəllifinin dəli və ya axmaq olduğuna eyham vurur.

Tramp mahiyyətcə FRS-i dövlətə (özünə) tabe etmək və dollar çapı maşınını nəzarətinə götürmək, büdcə kəsirini emissiya ilə bağlamaq istəyir. O artıq anlayır ki, bunsuz qlobalistlərə qalib gələ bilməyəcək. Avropa qlobalistlərini də saxlayan FRS-dir. Tramp hətta FRS-in Avropa banklarına nə qədər dollar köçürdüyünü belə bilmir.

Qlobalistlər isə FRS-in dövlətə tabe olmasını heç cür qəbul edə bilməzlər. Onlar bunun baş verməməsi üçün vətəndaş müharibəsinə də gedərlər. Əlbəttə, əgər Trampı neytrallaşdıra bilməsələr. Hər halda Con Kennedini zərərsizləşdirə bildilər.

Amma Kennedi dövründən fərqli olaraq, indi ABŞ-ın maliyyə-iqtisadi vəziyyəti ağırdır, ölkə elitası parçalanıb. Elitadaxili didişmə bu intensivliklə davam edərsə, hətta bu ilin sonunadək ABŞ-da texniki defolt baş verə bilər.

Keçən hər gün ABŞ-ı vətəndaş müharibəsinə yaxınlaşdırır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.04.2025)

Kübra Quliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

"Taleyin qələmi qismət yazanda bir cüt göz yaşına sığınan dua qurudarmış o qələmin mürəkkəbini..." — bu cümlə, həyatın bəzən bizdən çox daha böyük bir planı olduğunu və insanın buna qarşı mübarizəsinin yalnız bir yol olduğunu bildirir. Qismət, çoxlarının inandığına görə, öncədən yazılmış bir tale, bizimlə əlaqəsi olmayan bir güc tərəfindən təyin edilmişdir. Amma bu fikri yalnızca hər şeyin öncədən müəyyən edildiyi bir baxış bucağı kimi qəbul etmək mümkündür. Hər bir insanın həyatı, qismətinə qarşı necə yanaşdığını, necə qəbul etdiyini, ya da necə dəyişdirməyə çalışdığını göstərən bir tarixdir.

Bəzən taleyin qələmi ölümsüz bir yazı kimi görünür, amma insanın ruhu, içindəki güc və iradə bəzən bu yazını dəyişdirmək üçün hərəkətə keçər. Qismət nədir? Bəziləri bu suala belə cavab verir: Qismət, əslində, bizə verdiyi imtahanlar və seçimlərdir. Həyatın qarşısımıza qoyduğu sürprizlərdir. Həm də bəzən onu sevməli, bəzən isə ona qarşı mübarizə aparmalıyıq. Qismətin qarşımıza qoyduğu əngəllər, bəzən illərlə axtardığımız o böyük tapmaca kimi bizi yorur. Amma həyatın hər bir mərhələsində özümüzü tapmağımızın yolu, hər bir sınağı bir addım olaraq qəbul etməkdir.

Əgər biz öz qismətimizi qəbul etmirsə, mübarizəyə başlamaq lazımdır. Mübarizə, yalnız fiziki deyil, daxili bir prosesdir. İnsanın qismətinə qarşı göstərdiyi mübarizə yalnız fiziki səhnədə deyil, ruhunun dərinliklərində baş verir. Mübarizə etməyin və öz yolunu tapmağın yolu yalnızca müvəffəqiyyətə deyil, həm də özünə qarşı dürüstlük və qəbul etməyi gətirir. Bəzən qismətə qarşı durmaq, öz daxili səsimizə qulaq asmaq və fərqli seçimlər etmək anlamına gəlir. İnsanın bu cür mübarizəsi, sonda ona yeni bir başlanğıc, yeni bir həyat verir.

Yalnız bu mübarizə ilə, qismətinin həqiqi mənasını tapmış oluruq. Qismət, bəlkə də, yalnızca bir yazıdır; amma onu necə oxuyacağımızı və necə yaşayacağımızı seçmək bizim əlimizdədir. Qismət bizimlə gələcəkdə qarşılaşacaq hadisələrin yalnızca bir hissəsidir, amma sülh, daxili barış və özümüzlə harmoniya yaratmaq hər zaman bizim yolumuz olacaq.

Qismət nədir? Əslində, o bizə yalnız sınaqlar təqdim edir. Ancaq necə keçəcəyimizi və onlardan necə güclü çıxacağımızı müəyyən etmək bizim əlimizdədir. Sükut və barış içində yaşamaq, həm qismətə qarşı durmaq, həm də ona qəbul etmək, həyatın ən böyük dərslərindən biridir. Bu yol, sonda özümüzlə tam bir harmoniya və dərin bir sükunət gətirir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.04.2025)

 Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portal ilə birgə Türk xalqlarının mədəniyyəti və iris layihəsində bu dəfə sizlərə türk xalqlarının müxtəlif adətlərindən danışacağıq.

Türk xalqları tarixin müxtəlif dövrlərində böyük coğrafiyalara yayılmış, buna baxmayaraq, bir çox ortaq adət-ənənələrini qoruyub saxlamışdır. Xüsusilə toy, yas və adqoyma mərasimləri türk mədəniyyət sistemində mühüm yer tutur və bu adətlərin kökləri qədim türk inançlarına, şamanizmə, islamlaşmadan əvvəlki və sonrakı dövrlərə dayanır.

Adətlərin mənşəyi:

1. Şamanizm və qədim türk inancları:

• Qədim türklərdə təbiət qüvvələrinə, ruhlara inam əsas idi. Toy, yas və adqoyma mərasimləri bu inamın əlamətləri kimi formalaşmışdı.
• Ruhların razı salınması üçün mərasimlərdə xüsusi ayinlər və dualar edilirdi.
• Gök Tanrı inancı (Göy Tanrı) həyatın əsas dövrlərini – doğum, evlilik və ölümü müqəddəs mərhələlər kimi qəbul edirdi.

2. İslamlaşma və yeni elementlərin gəlişi:

• VIII-IX əsrlərdən sonra türk xalqları İslamı qəbul etdikcə, toy, yas və adqoyma mərasimlərinə İslam elementləri (məsələn, Quran oxunması, ad seçərkən dini motivlərə diqqət) daxil oldu.
• Ancaq köhnə türk adətləri yeni dini çərçivədə yenidən yozularaq yaşamağa davam etdi.

Toy adətləri:

Mənşə:

• Toy — ailə qurmaqla yalnız fərdi həyat deyil, həm də tayfa və icma arasında yeni əlaqələrin qurulması demək idi.
• Qədim türklərdə toy eyni zamanda bir siyasi ittifaq vasitəsi (tayfalararası sülh müqaviləsi) kimi də istifadə olunurdu.

Ortaq elementlər:

• Elçilik: Bütün türk xalqlarında (qazax, qırğız, özbək, azərbaycanlı, türkmən) elçi göndərmək ənənədir.
• Başlıq: Qız tərəfə verilən başlıq (bəy pulu) qədim türklərdə icmaya edilən bir töhfə kimi meydana çıxmışdır.
• Toyun kollektivliyi: Toylarda bütün icmanın iştirakı zəruri sayılırdı — toy sadəcə iki şəxsin deyil, iki tayfanın birləşməsi idi.

Nümunələr:

• Azərbaycan: "Elçi düşmək", "qız bəyənmək", "nişan", "xınayaxdı" mərasimləri.
• Qazaxlar: "Qudalar" (qohum olan ailələr) arasında xüsusi münasibətlər sistemi qurulurdu.
• Qırğızlar: "Kyz kaçırıp" (qız qaçırmaq) adəti — bəzi hallarda razılaşılmış formal toy növü.

Yas adətləri:

Mənşə:

• Qədim türklərdə ölüm sadəcə fiziki yox olma deyil, ruhun başqa dünyaya keçməsi kimi başa düşülürdü.
• Ölüm mərasimləri ruhun təhlükəsiz keçidini təmin etmək məqsədi daşıyırdı.

Ortaq elementlər:

• Ağı: Yas mərasimlərində ölən şəxs üçün ağılar söyləmək geniş yayılmışdı.
• At üstündə dəfn: Göytürk dövründə qəhrəmanlar atları ilə birlikdə dəfn olunurdu.
• Qara geyinmək: Yas tutan insanlar qara geyimlərə üstünlük verirdilər.
• Ölü üçün qurban kəsmək: Əcdadların ruhlarına hörmət üçün heyvan qurbanı kəsilirdi.

Nümunələr:

• Azərbaycan: "Üç", "Yeddi", "Qırx" mərasimləri (ölümdən sonra üçüncü, yeddinci və qırxıncı gün dualar).
• Qazaxlar və Qırğızlar: Ölüm ildönümündə geniş yas mərasimləri ("As") keçirirlər.

Adqoyma adətləri:

Mənşə:

• Qədim türklərdə ad insana xarakter və taleyin verilməsi anlamına gəlirdi.
• Ad seçmək çox məsuliyyətli bir iş hesab olunurdu və adın daşıdığı enerji və mənaya çox ciddi yanaşılırdı.

Ortaq elementlər:

• Böyük şəxslərin adını vermək: Qohumlar və əcdadların adları uşaqlara verilməklə onların ruhən qorunacağına inanılırdı.
• Məna yüklü adlar: Adlar tez-tez təbiət hadisələri, heyvanlar, güclü xüsusiyyətlərlə bağlı olurdu (Börü — qurd, Alp — igid, Ayxan — ay və xan).

Nümunələr:

• Azərbaycan: "Adqoyma mərasimi" (adətən uşağın adını baba, nənə və ya din xadimi verir).
• Qazaxlar: Uşağın adını doğuşdan üç gün sonra ağsaqqal verir.
• Özbəklər və Türkmənlər: Adqoymada Quran oxumaq ənənəsi.

Bənzərliklərin səbəbləri:

• Ortaq mədəni kök: Türklərin hamısı Altay mənşəlidir və ortaq şamanistik dünyagörüşü paylaşırlar.
• İslam dini: İslamın qəbulundan sonra bu ortaq köklər İslam elementləri ilə zənginləşdirilib.
• Tarixi və mədəni qarşılıqlı təsir: Orta Asiyadan Anadoluya, Qafqazdan Balkanlara qədər türk tayfalarının qarşılıqlı təsirləri nəticəsində bu adətlər geniş şəkildə oxşarlaşıb.

Nəticə:

 Türk xalqlarının toy, yas və adqoyma adətləri dərin köklərə malik olmaqla yanaşı, bugünkü dövrdə də həm fərdi, həm də ictimai kimliyin formalaşmasında mühüm rol oynayır. İstər qədim şaman ayinlərinin izləri, istərsə də islamlaşmadan sonra əlavə olunmuş dini motivlər, bu mərasimlərin zəngin və rəngarəng mədəniyyət mirası olduğunu göstərir. Türk xalqları arasında bu adətlərin bənzərliyi onların ortaq tarixi yaddaşının və mədəni əlaqələrinin davamlılığının canlı sübutudur.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.04.2025)