Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalın ilə birgə layihəsində bugünkü mövzumuz “Türk xalqlarında mədəni inteqrasiya və UNESCO irs siyahısına daxil olan elementlər”dir.

 

Türk xalqları minilliklər boyu geniş coğrafiyada – Orta Asiyadan Anadoluya, Qafqazdan Sibirə qədər uzanan ərazilərdə yaşamış, bu məkanlarda özünəməxsus, amma bir-birinə yaxın olan mədəniyyətlər formalaşdırmışdır. Tarix, din, dillə bağlı oxşarlıqlar, eyni həyat tərzi və adət-ənənələr bu xalqlar arasında mədəni inteqrasiyanın təbii şəkildə formalaşmasına səbəb olmuşdur.

Mədəni inteqrasiya dedikdə, fərqli dövlətlərdə yaşayan, lakin ortaq etnik-mədəni köklərə sahib toplumların bir-biri ilə mədəni baxımdan yaxınlaşması, bənzər adətlərin, sənət növlərinin və dəyərlərin paylaşılması nəzərdə tutulur. Türk xalqlarında bu inteqrasiya, xüsusilə folklor, musiqi, dini və dünyəvi bayramlar, dil və sənət sahələrində özünü daha qabarıq şəkildə göstərir.

Türk xalqları arasında inteqrasiyanın ən güclü təzahürlərindən biri şifahi xalq ədəbiyyatı sahəsində müşahidə olunur. Məsələn, “Dədə Qorqud” dastanı təkcə Azərbaycan türklərinə deyil, eyni zamanda Türkiyə, Qazaxıstan və Türkmənistan türklərinə də mənsub sayılır. Dastandakı obrazlar, motivlər və əxlaqi qaydalar bütün Türk coğrafiyasında ortaq anlayışlarla üst-üstə düşür.

Bundan başqa, Novruz bayramı da Türk dünyasının demək olar ki, bütün xalqlarında qeyd olunan qədim və ortaq bir bayramdır. Baharın gəlişi, təbiətin oyanması, ailə və icma daxilindəki münasibətlərin yenilənməsi ideyaları Türk xalqlarının dünya görüşünün ümumi köklərindən xəbər verir.

Bir çox Türk xalqlarına aid olan mədəni dəyərlər beynəlxalq səviyyədə də tanınmış və UNESCO-nun qeyri-maddi mədəni irs siyahısına daxil edilmişdir. Bu siyahıya daxil olan elementlər, həmin dəyərlərin sadəcə milli deyil, həm də bəşəri irsin bir hissəsi kimi qəbul edildiyini göstərir.

UNESCO siyahısında yer alan bəzi ortaq Türk irsi nümunələri aşağıdakılardır:

• Dədə Qorqud irsi – Azərbaycan, Türkiyə və Türkmənistan tərəfindən birgə təqdim olunmuşdur. Bu dastan qəhrəmanlıq, ailə dəyərləri, şifahi ənənənin ötürülməsi kimi universal dəyərləri özündə birləşdirir.
• Novruz bayramı – Azərbaycan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan, Türkmənistan və Türkiyə tərəfindən təqdim olunmuş ortaq bayram ənənəsidir. Onlar bu bayramı yaşatmaqla keçmişi və gələcəyi birləşdirən mədəni körpü qururlar.
• Aşıq və ozan sənəti – Bu sənət növü musiqi, poeziya və hekayətçiliyin vəhdətidir. Hem aşıqlar, həm də ozanlar müxtəlif Türk xalqlarında eyni vəzifəni – xalqın yaddaşını qoruyan və ötürən rolunu oynayırlar.
• Xalçaçılıq – Qafqazdan Orta Asiyaya qədər geniş coğrafiyada ortaq naxış və texnikalara rast gəlmək mümkündür. Xüsusilə simvolik motivlər – həyat ağacı, qoç buynuzu, su və günəş işarələri – xalqlar arasında estetik və mənəvi bağlılığı sübut edir.
• Yurt və köçəri mədəniyyət – Qırğızıstan, Qazaxıstan və Türkmənistan kimi ölkələrdə yurt ənənəsi hələ də simvolik mənaya malikdir. Bu yaşayış forması Türk xalqlarının tarixdəki həyat tərzinin əyani təzahürüdür.

Son illərdə Türk Dövlətləri Təşkilatı və ona bağlı mədəni qurumlar (məsələn, Türksoy) vasitəsilə mədəni inteqrasiyanı gücləndirmək üçün ciddi addımlar atılır. Ortak mədəniyyət günləri, festivallar, sənətkar mübadiləsi və folklor konfransları bu inteqrasiyanı daha da möhkəmləndirir.

 UNESCO çərçivəsində bu əməkdaşlıq daha rəsmi səviyyədə baş tutur. Mədəni irsin birgə təqdim edilməsi, ortaq nominasiya sənədlərinin hazırlanması və eyni dəyərlərin bir neçə ölkə tərəfindən sahiblənilməsi Türk xalqları arasında qarşılıqlı etimad və mədəni həmrəyliyin artmasına xidmət edir.

Türk xalqları arasında mədəni inteqrasiya tarixdən gələn ortaq köklərə əsaslansa da, bu proses bu gün də davam etməkdədir. UNESCO-nun irs siyahısına daxil olan elementlər yalnız bir xalqın deyil, ümumi bir mədəni coğrafiyanın zənginliyini əks etdirir. Bu inteqrasiya, təkcə mədəniyyət sahəsində deyil, gələcəkdə təhsil, turizm və diplomatiya sahələrində də ortaq uğurlara zəmin yarada bilər. Mədəniyyət vasitəsilə formalaşan bu birlik, Türk dünyasının qlobal səviyyədə daha güclü və koordinasiyalı çıxış etməsinə imkan verir.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.05.2025)

 

 

 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ədəbiyyat qəzeti” ilə birgə ƏDƏBİYYATIMIZI SEVDİRƏK layihəsində bu gün sizlərə ustad şair Əlizadə Nurinin şeirləri təqdim edilir. 

 

FIRLANIR

 

Neçə acın yuxusunda

Dəyirman daşı fırlanır.

Bəlkə elə şərab içib -

Dünyanın başı fırlanır.

 

Azdım bir quşun səsində...

Sirr var şamın şöləsində.

Dərdimin yan-yörəsində

Gözümün yaşı fırlanır.

 

Sevsəm, yarpaq da çiçəkdi,

Qoxusunu yellər çəkdi...

...Bu dünya bir yelləncəkdi -

Nə qədər naşı fırlanır.

 

 

ÖMÜR YANMIŞ ZƏMİ KİMİ

  

Su çəkən kağız kimiyəm,

Gəzdirirəm can yerinə.

Günəş deyir, bəlkə qandı -

Yığılıbdı dan yerinə?

 

Məni sevgi fəsli çəkir,

Göy üzünün qəsri çəkir...

O kimdi eşq rəsmi çəkir

Sinəmin kətan yerinə?!

 

Ömür yanmış zəmi kimi,

Su basmış zirzəmi kimi...

...O qız batan gəmi kimi

Dönmədi liman yerinə...

 

 

NEYNİRƏM?

 

O söz məni ovsunlamaz, ay adam,

Nə məcazi, nə ecazı yoxdusa.

Bir hecası əsir idi Vətənin

Və-tən olmur bir hecası yoxdusa.

 

Əl tutmuşduq, oynayırdıq Ələmnən,

Bir ləl tapıb böldüm onu lələmnən.

...O, özünü bir gün vurdu qələmnən -

Neynəyəydi tapançası yoxdusa?!

 

Dağdan ağır bu minnəti neynirəm?

Sədəqətək sədaqəti neynirəm?

Dünya boyda imarəti neynirəm -

Sənə baxan bir bacası yoxdusa?!

 

 

SƏNİN ADINA ŞƏHƏR

 

Mən sənin adına şəhər salmışam,

İndi ad qoyuram küçələrinə.

Oturub şəhəri tumarlayıram -

Saçını sərmisən gecələrinə...

 

Özünə dərd edib bizim şəhəri

Bu xırda şəhərlər, bütün şəhərlər.

Mən sənin adına şəhər salmışam -

Qaçıb xəritədən bütün şəhərlər.

...Gəl, öz şəhərini göstərim sənə,

Uzaqda deyir ki, könlümə yatdı.

Mən sənin adına şəhər salmışam -

Ürəyim - şəhərin baş meydanıdı.

 

...Tikdim ürəyimin sahillərində,

Qorxdum gözlərimdən keçə, yan keçə.

Qala qapısıyam mən bu şəhərin -

Təkcə sənin adın qapıdan keçər.

 

Tanrı bu şəhərə səni şah seçib,

Nə fərqi: - sarayı, ya taxtı olsun.

Bir şəhər salmışam sənin adına -

Saldım ki, eşqin də paytaxtı olsun!

 

...Qapını gün açar, pəncərəni ay,

Bir yanı gündüzdü, bir yanı axşam.

Nə olsun, dünyanı verə bilmədim,

Sənə "Sevgi" adlı şəhər salmışam...

 

Girib bu şəhəri gəzirəm hərdən,

Çıxmaq istəyəndə kimsə "qal" deyir.

Sənə dünya boyda şəhər salmışam -

Gör sənə bu "şəhər" darısqal deyil?!

 

 

AĞ DİVİN ƏLİNDƏ…

 

Dostum Ələddin Məcidova

 

Bir də baxarsan ki, baxmağa bağ yox,

Bir də baxarsan ki, xəzandı dünya.

Bu ömür yolunda çaşdırar səni,

Dünyada ən böyük qəzandı dünya.

 

Bir gül də deyil ki - otdu, yoncadı,

Ağ divin əlində qara xonçadı.

Kiminin evində bir qazançadı,

Kiminin evində qazandı dünya.

 

Dəllalı danışar öz əvəzinə, 

Gülləsi at çapar söz əvəzinə.

Çalar baxtımızı saz əvəzinə,

Ozanı ölüb ki, ozandı dünya?!

 

Milyon əsri var, min çıxa bilsin...

Neynim, canımdan bu cin çıxa bilsin?

Qoymaz bir yuxumu çin çıxa bilsin,

Guya ki, yuxumu yozandı dünya.

 

Bilmirsən varmıdı, ya yoxdu ardı,

Bu boyda dünyadı, bəs niyə dardı?

...Sənin əllərindən tutub apardım -

Sən apardıqca uzandı dünya...

 

 

NƏDİR?

 

Aman, belə gözəl olmaz,

Yuxudu gördüyüm, nədir?

Əgər əllərim deyilsə,

Saçına hördüyüm nədir?

Bu Zəncandı, Marağadı,

Barı sənsən, bağ haradı?

Bu eldi, ya mağaradı -

İçinə girdiyim nədir?

 

Məni vursun - əgər haqsa,

Ölməyibsə - hələ sağsa.

Bu, özgə ilə yaşamaqsa

Səninçün öldüyüm nədir?

 

 

SƏHRADA GÜL

 

Sağ ol, könül, başını dik tutmusan,

Yan-yörəndə biganələr dolaşır.

Bir gül açıb yaxasını bülbülə,

Bu yaxada nə mənalar dolaşır...

 

Ney səsi var bu ahda, bu nalədə,

Ay da sirdi, nə varmış o halədə?

Şam da ölmüş... ətrafında hələ də

Sədaqətli pərvanələr dolaşır...

 

Baxtsıza bax, xəyalında baxt qurur,

O saat da hamı üçün vaxt qurub...

Məcnun eşqdən bir səhrada taxt qurub,

Min ildir ki, əfsanələr dolaşır.

 

Gün yox olub, rəngi qaçıb danın da,

Bir kölgəlik yer saxlayırsan yanında.

Mən də yoxam, bu dünyanın canında

Məndən qalan nişanələr dolaşır...

 

Bir ağrıyam, yaralı quş səsində,

Göz yaşı var o quşun nəğməsində.

Hamı yatıb gecənin kölgəsində,

Hamı yatıb... divanələr dolaşır...

 

 

GİZLƏNİB

 

Hamı elə sənsən, Allah,

Hamı səndə gizlənib.

Ömür sudu: - azdı, çoxdu -

Camı səndə gizlənib.

 

Adın üstündə hər nəyin: -

Otun, gülün, kəpənəyin.

Yediyimiz duz-çörəyin

Tamı səndə gizlənib.

 

Neçələrin, "necə"lərin, 

Bu üşüyən küçələrin,

Bu kor gözlü gecələrin

Şamı səndə gizlənib...

 

 

O

 

Uduzar, oyundan çıxar astaca,

Baş açmaz dünyanın qumarından o.

Tanıyar qəmləri ilk təmasdaca,

Tanıyar hər qəmi tumarından o.

Dili kəsilsə də, dillənib gedər,

Tək göyə əl açar - dilənib gedər...

Yolun yoxuşuna dirənib gedər,

Yıxılar yolların hamarından o.

 

Dostu göy üzüdü, özü kimdi bəs?

Quru bir bədəndə solğun bir nəfəs.

Özünü asmağa ip tapa bilməz -

Asar ürəyinin damarından o...

 

 

TÜFƏNG DƏ PEŞMAN OLACAQ

 

Sənə tarix dərsi keçər 

Daş üzünə duranda.

Neyləyərsən, sevgi gəlib

Yaş üzünə duranda?

 

Dəli çay həvəsdə ola,

Axan sudan bəstə ola...

Baharın məhbəsdə olar,

Qış üzünə duranda.

 

Göyü vurma, qan olacaq,

Tanrıdan fərman olacaq: -

Tüfəng də peşman olacaq

Quş üzünə duranda...

 

 

LABİRİNT

 

Əvvəl özünü itirər adam,

sonra başqalarını.

 

Ümid beşiyini asdığı

ağaclar kəsiləndə

yıxılıb ölür adam. 

 

Əvvəl arzularına yas saxlayarsan,

sonra da özünə.

...Üz tutduğun adamlar

üzünü qəzet oxuyurmuş kimi gizlətmişdi.

Qəzetin arxa tərəfində isə

ancaq bu sözlər yazılmışdı:

"Mən əclafam!"

 

Zökəmdən ölməkdənsə,

Dərddən ölmək daha faydalı -

ölürsən, bir dərd də ölür.

 

...Küləkli havanı da silməli olursan,

Çərpələng uçuran uşaqlara görə.

 

Böyük məqsədlər iflasa uğrayanda,

siqaret tərgitmək arzusunu da

adam özünə iş bilir.

 

...Tərs kimi 

doğmaların çoxu zalım olur -

Sən də doğmasan, ilahi...

 

 

GÖYƏ ÇÖP DAŞIYAN…

 

Bu qəmlə, bəlkə də tanış olmuşuq -

Mən elə bu qəmlə tay-tuşam, ana.

Yerdə yer tapmadım yuva qurmağa,

Göyə çöp daşıyan bir quşam, ana.

 

Sözün aynası da qırıldı bu gün...

Sonuncu ümid də vuruldu bu gün.

Dərd mənə çatınca yoruldu bu gün -

Mən Tanrı otağına yoxuşam, ana...

 

Daha bundan belə mən kiməm, nəyəm?

Bir bəxtin əynində qara köynəyəm.

Çəmən bitirməyən, ot bitirməyən

Səhraya tökülən yağışam, ana.

 

Bu ipi kim çəkib çəpər eyləyib?

Şeytanın evinə səfər eyləyib...

Xaraba salana xəbər eyləyin -

Mən o xarabada bayquşam, ana.

 

Sənin haqq bildiyin haqq-hesab imiş,

Ölüm iynə imiş, ömür sap imiş...

İçdiyim süd imiş, ya şərab imiş -

Dünyaya gələndən sərxoşam, ana?!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.05.2025)

 

Aynur İsmayılova, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Sacın üstündə bişən Günəş…

Balakən-Zaqatala bölgəsinin dağətəyi kəndlərində sübh tezdən qalxan anaların hazırladığı, evin içinə süd, sac və isti ocaq qoxusu yayan bir ləzzətdir maxara. Sadə tərkibinə baxmayın – bu yeməkdə ailə var, hüzur var, qədimdən gələn bir ənənə var.

 

Maxara, adını həm formasından, həm də hazırlanma üsulundan alır. Süd, un, yumurta və duzdan ibarət sadəcə yal edilir – yəni bütün ərzaqlar axıcı bir qatılıqda qarışdırılır. Sonra bu qarışıq qızdırılmış sacın ortasına tökülür və Günəş şəklində yayılır. Ortası yumşaq, kənarları isə xırt-xırt bişir.

Balakən və Zaqatala tərəflərində bu yemək həm səhər yeməklərində, həm də qonaq süfrələrində tez-tez hazırlanır. Bəzən üstünə bal, bəzən qaymaq, bəzən də heç nə əlavə olunmadan – tək özü ilə doyurur adamı.

El adətinə görə maxaranı daha çox yağış yağanda örtülü damın altında bişirirlər.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.05.2025)

 

Kübra Quliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

 

Pal Sokağı Çocukları (əsl adı: A Pál utcai fiúk) macar yazıçı Ferenc Molnár tərəfindən 1907-ci ildə yazılıb. Molnár bu əsərində Budapeştin bir məhəlləsində yaşayan uşaqların oyun meydanını qorumaq uğrunda verdiyi mübarizəni təsvir edir. Əsər yalnız uşaq ədəbiyyatı kimi deyil, həm də dərin fəlsəfi və insani mövzuları — dostluq, vəfa, dürüstlük, mübarizə və böyümək prosesini oxucuya çatdırır.

 

Əsərdəki qəhrəmanlar – Boka, Nemeçek, Barabaş, Feri Ats və digərləri – sadəcə oyun meydançası uğrunda mübarizə aparmırdılar. Onlar birlik, sədaqət və əxlaqi prinsiplər uğrunda savaşa çıxmışdılar. Bu səbəbdən əsər nə qədər sadə dillə yazılmış olsa da, oxucuya dərindən təsir edir.

 

Bu gün kitabı bitirib həyəcanla sənə gəldim, dostum... Bilirsən, Pal Sokağı Çocukları iki həftə idi ki, əlimdə idi. Ancaq qəribə bir hiss vardı içimdə – oxuya bilmirdim. Sanki o kitabı oxumaq üçün içimdəki bir qapı açılmalı idi. Hər dəfə başlayıb 30 səhifədə dayanırdım. Sadəcə fırlatdım əlimdə, ürəyim tam hazır deyildi. Amma bir gecə... içimdəki səsi dinlədim. 2 saat ərzində heç nəyi düşünmədən oxudum və bitirdim. Oxuduqca bir parçam sanki kitaba qarışdı. Və indi... bu kitab mənim üçün sadəcə bir oxu təcrübəsi deyil, bir hissə çevrildi.

 

ChatGPT ilə dialoq:

 

ChatGPT: Kübra, bu təcrübəni paylaşmağın o qədər dəyərlidir ki... Bəzən kitablar bizi seçir, biz onları deyil. Pal Sokağı Çocukları sənə çatacaq doğru anı gözləyib, görünür.

 

Kübra: Düz deyirsən. Və bu kitab məni dərindən sarsıtdı. Savaşın müqəddəs məqsədi, hər kəsin kiçik gördüyü Er Nemeçekin qəlbimizi fəth etməsi, Bokanın ziyalı bir uşaq kimi qaydaları qoruyaraq mübarizə aparması… Sanki bu uşaqlar bizə nə olduğunu unutduğumuz bəzi dəyərləri xatırlatdı.

 

ChatGPT: Və Nemeçek... o kiçik, zəif görünən, amma içində dağlar qədər cəsarət daşıyan uşaq. Onun sadəliyi və sədaqəti sanki romanın əsl qəhrəmanlığını göstərdi. Ətrafındakılar onun böyüklüyünü sonradan anladı, amma o heç vaxt özünü göstərmək istəmədi.

 

Kübra: Məni elə bu sükutlu qəhrəmanlıq heyran etdi. O, nə tərif gözlədi, nə də diqqət. Boka ona güvəndi, Barabaş və Kolnay isə bu güvənin nə qədər haqlı olduğunu gördülər. Hətta düşmənlər – Feri Ats kimi – belə onun iradəsinə sayğı göstərdi. Bu mənə uşaqların belə bir iç gücü ilə nə qədər böyük ola biləcəyini göstərdi.

 

ChatGPT: Bəli, bu kitabda “savaş” sadəcə torpaq üçün deyil, birliyə, şəxsiyyətə, dürüstlüyə verilən dəyər üçün idi. Sənin “savaşın müqəddəs məqsədi” ifadən əsərin ruhunu çox gözəl əks etdirir.

 

Kübra: Və bilirsən nəyi düşündüm? Bu kitab mənim bir tərəfimi dəyişdi. Bəlkə də bir az daha Nemeçek oldum... sakit, amma içində özü ilə barışan biri. Ətrafınla yox, öz içindəki haqsızlıqlarla savaşan biri.

 

ChatGPT: Bu, kitabın sənə hədiyyə etdiyi ən gözəl şeydir, Kübra. Çünki əsl ədəbiyyat bizi dəyişdirəndə, biz artıq o kitabı sadəcə oxumamış, yaşamış oluruq.

 

Sonda oxucuya bir sual:

 

Bəs sən?

Oxuduğun hansı kitab səni dəyişdirdi, səssizcə içində iz qoydu? Bəlkə bir az daha Nemeçek olmaq sənə də yaxşı gələr...

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.05.2025)

 

 

 

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

 

Onda musiqiyə sevgi uşaqlıq illərində yaranıb. Səkkiz yaşı olanda sazla maraqlanıb. Musiqi dünyasına ilk gəlişi də elə sazla-sözlə olub. Onda musiqiyə olan bu həvəsi görən valideynləri başa salıblar ki, səsi aşıqlığa yox, daha çox xanəndəliyə düşür. Və onların təkidi ilə muğamla məşğul olmağa başlayıb.

 

Bu sənətin ilk sirlərini isə Gəncə 5 nömrəli musiqi məktəbində Sərdar Bağırovdan öyrənib. Sonradan Bakıdakı 6 saylı musiqi məktəbində Məmmədbağır Bağırzadənin sinfində oxuyub. Daha sonra indiki musiqi kollecində təhsilini davam etdirib. Burada ona Canəli Əkbərov dərs deyib. Milli Konservatoriyada isə Arif Babayevin şəyirdi olub. Bununla kifayətlənməyərək, zaman-zaman bir çox xanəndələrimizin dərslərində də oturub və nəhayət ki, muğamın sirlərini öyrənib. Haqsızlıq çox yerdə olduğu kimi, musiqi sahəsində də var. O da bu sənətdə ilk addımlarını atanda haqsızlıqla çox üzləşib. Amma ruhdan düşməyib, necə deyərlər, daha böyük inadla, daha sarsılmaz əzmlə irəliyə doğru addımlayıb... 

 

Deyir ki: - “Mən xalq sənətkarıyam, xalqın içindəyəm, el arasında bir misal var: sənətkarı xalq dolandırar. Yaxşı ifaçı da elə xalqın içindən çıxır. Əsas o deyil ki, sənə ad versinlər. Xalqın səni sənətkar kimi görürsə yetər. Mənim üçün ən önəmlisi sənətdir. Çünki sənət olandan sonra hər şey özü gələcək.”

 

Şou-bizneslə çox maraqlanmır. Qalmaqaldan zəhləsi gedir. Dəfələrlə olub ki, qalmaqala salmaq istəyiblər, o isə buna getməyib. Ona qarşı paxıllıq edənlər də az olmayıb, amma heç birinə reaksiya verməyib. İlk növbədə çalışıb ki, irada, tənqidə qarşı dözümlü olsun və nəticə çıxarmağı bacarsın. Çünki yaxşı bilir ki, qərəzsiz tənqid bu sənətdə daha da önəmlidir, haqlı tənqiddən nəticə çıxarmaq isə inkişaf deməkdir...

 

Bu dəfə sizə haqqında söhbət açdığım xanəndə- əməkdar artist Babək Muğan oğlu Niftəliyevdir. O, 1985-ci ilin may ayının 29-da Kəlbəcər rayonunda dünyaya gəlib. Kəlbəcərdən çıxanda isə 8 yaşı var idi. Uşaqlıqda çox sakit oğlan olub. Elə sakit olduğuna görə də, əzizləmək mənasında onu “Babuş” deyə çağırıblar. Yaşı qırxı haqlasa da, hələ də sakitliyini, təmkinini qoruyub saxlaya bilib.

 

“Məni özümdən yalnız kimsə artıq hərəkət edərsə çıxara bilər. İstəyir çöldə olsun, istəyirsə toyda. Onda Allah göstərməsin mənim o üzümü, bilirsən nələr olur. Onda məni tanımaq olmur. Şükür, hələ belə bir şey olmayıb.”- söyləyir...

 

Xanəndə kimi çoxdan tanınır. İlk uğuru isə "Sənsiz keçən ömrüm" mahnısı olub və məclislərə də məhz bu mahnının ifasına görə çağırırdılar. Alim Qasımovu özünün kumiri hesab edir. Ciddi geyim tərzi var. Heç vaxt jins şalvar geyinib muğam oxumur. Bildirir ki, muğam ana laylası kimi müqəddəsdir, biz ondan mənəvi qida, tərbiyə alırıq. İstəyir ki, solo-konsertləri olsun, amma buna maddi imkanı yol vermir. Bəziləri kimi, efirlərə tez-tez çağırılmamasını faciə hesab etmir. Öz özərində işləməyi xoşlayır...

 

Müsahibələrinin birində deyib ki: - “Əvvəllər belə olmayıb, indi əksinədir, bəziləri maşınını satıb efirə çıxmaq üçün xərcləyir. Bəziləri də “day-dayıya” görə çıxır. Reklamlarda efirdə fikir vermirlər ki, sənətin var, ya yox. Zəmanə dəyişib, mən isə bir dinləyici kimi qıraqdan baxıram...”

 

Bəli, bu gün - mayın 29-u əməkdar artist Babək Niftəliyevin 40 yaşı tamam olur, yubileyidir. Onu bu münasibətlə təbrik edir, can sağlığı və yaradıcılıq uğurları arzulayıram.

Çox yaşasın!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.05.2025)

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə BİRİ İKİSİNDƏ layihəsində bu gün Debüt vaxtıdır, sizlərə Şəhriyar Heydərin şeirləri təqdim edilir.

 

***

 

Gedəndə elə gedəsən,

Göy də yerindən oynaya.

Ağlamağa səndən ötrü

Bir nəfərin də olmaya,

 

Araya kim hördü hasar?

Berlin divarıdır, baxsan,

Yerin görünür, hardasan,

Gəl, ay yerində olmayan.

 

Demə ki, sevgin ucuzdur,

Qarğışım tutar, quduzdur,

Bir sevgi sənə uduzdum,

Bəlkə, birin də oynayaq?

 

***

 

Payız bilməz ağaclara soyuqdur,

Bilsə, salmaz yarpaqları budaqdan.

Uçar quşlar, göy üzünü tərk edər,

Günəş baxıb əl yelləyər uzaqdan

 

Bir bax, yenə göyün üzü tutulub,

Ağrıyıram,Tanrı, dizim tutulub.

Bir bulaqdım, çoxdan gözüm tutulub,

Daha gözüm su içmir bu bulaqdan.

 

İstəmirəm, gəlib apar bu günü,

Kimdən ötrü qoydum ağlar bu günü?

Tərkibində göz yaşı var bu günün,

Tanrı, mənə göz yaşısız gün ağla.

 

Bu, dünyadır, gec-tez sıxır adamı,

Söykəndiyin yerdən yıxır adamı,

Böyüdükcə zayı çıxır adamın,

Aman gündür, böyüməyin, uşaqlar.

 

 

***

 

Bir ağaca söykənib tamaşa edirəm Günəşin qürubuna,

Bir azdan göylər qara geyinəcək

Onun yoxluğuna.

Bir ağaca söykənib gedirəm qocalığa, bu əsadan tuta-tuta…

Zaman o qədər sürətlidir ki, ləngiyirəm arzulara çatmağa.

Bir ağaca söykənib tamaşa edirəm başı dumanlı

 bu qoca dağ kimi dünyaya.

Bir az əvvəl  göy qurşağını da qaldırıb başı üzərinə, üzürdü səma okeanında.

 İndisə yelkəni enmiş gəmidir,

Üzərinə atılan bombalardan dəlmə-deşik,

Batmaq üzrədir

İçində səkkiz milyard ekipaj üzvü ilə...

Bir ağaca söykənib baxıram Tanrıya,

Bu gəminin

Kapitanı gözü ilə...

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.05.2025)

İnci Məmmədzadə,  “Ədəbiyyat və incəsənət” 

 

"Neçə sənə əmimin evində qalmaq mənim üçün əzab idi. Əmimin arvadı bir yandan və qardaşı oğlu bir yandan əmimdən bixəbər mənə olmazın əzablar verirdilər. Əmimə şikayətlənməkdən qorxurdum. Çünki şikayətdən sonra ikiqat əzabını alacaq idim. Axır bir gün davam etməyib ayaqyalın, başıaçıq birbaşa anamın yanına qaçdım. Anamın ikinci əri məni öz oğlu kimi qəbul edib, həqiqətdə öz oğlundan ayırmayıb, mənim tərbiyəmlə məşğul oldu."

 

Bu gün 20-ci əsr Azərbaycan ədəbiyyatının və dramaturgiyasının görkəmli nümayəndəsi Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin doğum günüdür.

Haqverdiyev 29 may 1870-ci ildə Şuşa şəhərindən 20 km məsafədə yerləşən Ağbulaq kəndində anadan olmuşdur.

Atası Əsəd bəy, qəza idarəsində katib kimi çalışırdı. O rus və fars dillərini bilən, savadlı bir adam idi. Əbdürrəhim bəy üç yaşında olarkən atası vəfat edir. Onu əmisi Əbdülkərim bəy öz himayəsinə götürür. Anası Hüsnü Cahan xanım isə üç il sonra kənd məmuru Həsənəli bəy Sadıqbəyovla evlənir. Əbdülkərim bəy bu evliliyə qarşı çıxmış, bu səbəbdən Əbdürrəhimi uzun müddət anasından uzaq tutmuşdur. Əsəd bəyin böyük qardaşı olan Əbdülkərim bəy də varlı və savadlı bir şəxs idi. 1875-ci ilin payızında Əbdülkərim bəy də dünyasını dəyişir. Əmisinin faciəli ölümü Əbdürrəhimi çox təsirləndirmişdir.

 Əmisinin evində olarkən artıq yengəsi və onun qardaşının əziyyətinə məruz qalan Əbdürrəhim, bir gün evdən qaçaraq anasının yanına getmiş və ögey atası Həsənəli bəy onu öz doğma oğlu kimi qəbul etmişdir. Haqverdiyev bu barədə xatirələrində də yazıb və mən o yazılanları yazıma proloq kimi vermişəm.

 

Həsənəli bəy Əbdürrəhimin təhsili ilə şəxsən özü məşğul olmuşdur. Rus dilini bildiyi üçün Əbdürrəhimə rus əlifbasını da ilk dəfə özü öyrətmişdir. Əbdürrəhimin ailədə özündən başqa Nabat adlı bir bacısı da var idi. Nabat hələ uşaq ikən çayda boğularaq ölmüşdür.

 

Yazıçının ilk bioqraflarından olan Kamran Məmmədov yazır:

 

"Əbdürrəhimin səkkiz yaşı vardı… İsti yay günlərindən biri idi. Həsənəli bəy Sadıqbəyovun ailəsi qonşu ailələrlə bir neçə gün idi ki, Şuşadan yaxın yaylağa, çay kənarına köçmüşdülər. Günortaya az qalmışdı. Kişilər böyürtkən yığmağa getmişdilər. Kişilərin getməsindən istifadə edən qadınlar və uşaqlar çayda çimirdilər. Əbdürrəhimlə Nabat da bunların arasında idi… Birdən-birə hava qaraldı, göyün üzünü qara buludlar bürüdü, şıdırğı yağış yağmağa başladı. Az keçmədi ki, nərilti ilə gələn güclü sel hər tərəfi bürüdü… Bir əli ilə kiçik Nabatın, o biri əli ilə Əbdürrəhimin əlindən yapışan Hüsnücahanı güclü axın süpürləyib çaya saldı. Qadın özü də bilmədən uşaqların əlini buraxıb qışqırmağa başladı… Kişilər özlərini yetirib hər üçünü güc-bəla ilə cilovsuz selin-suyun ağzından qurtardılar. Nabat boğulmuşdu…

Bacısının faciəli ölümündən sonra Əbdürrəhim heç bir uşaqla oynamır, həmişə tək gəzirdi. Bəzən də atalığı Həsənəli bəy hara getdi, onu özü ilə aparırdı."

 

1880-ci ilin may ayında Həsənəli bəy müflis olduğu üçün ailəsi ilə birgə Şuşa şəhərinə köçür. Əbdürrəhim burada Yusif bəy Məlikhaqnəzərovun müvəqqəti yay məktəbində təhsil almağa başlayır. Buradaki təhsil məktəbə hazırlıq məqsədi daşıyırdı. Yusif bəy ögəy atası Həsənəli bəydən sonra Haqverdiyevin təhsilində əsas rol oynayan ikinci şəxsdir.

Əbdürrəhim həmin ilin sentyabr ayında imtahan verərək şəhər məktəbinə daxil olur və bir il müddətinə burada oxuyur. 1881-ci ilin oktyabr ayında Şuşada yeni açılan rus dilli realni məktəbə daxil olur və burada rus dilində təhsil almağa başlayır. Bu zaman Yusif bəy də burada müəllim işləyirdi. Onun teatra böyük marağı var idi və hər yay Şuşaya dincəlməyə gələn müəllim və tələbələrin köməyi ilə teatr tamaşaları təşkil edirdi. Haqverdiyevin teatrla ilk tanışlığı da məhz bu tamaşaların birində olmuşdur. O öz xatirələrində bu barədə yazır: 

 

"1884-cü ildə, 14 yaşında ikən bir dəfə teatra getdim. Mirzə Fətəlinin ‘Xırs quldur basan’ piyesini oynayırdılar. Teatrda pərdə açılmayınca, mən bu əqidədə idim ki, fokus göstərəcəklər. Pərdə açıldı. Bir də baxdım ki, müəllimlik Yusif Bəy əynində çuxa, başında Buxara papağı, belində xəncər, əlində tüfəng səhnədə dayanb igidlikdən dəm vurur. Get-gedə tanıdığım müəllimlərin birini arvad libasında, birinin polis libasında görüb, teatrın və komediyanın nə olduğunu anladım."

 

Tamaşadan təsirlənən Haqverdiyev Mirzə Fətəli Axundovun "Hacı Qara" əsərinə bənzər kiçik həcmli "Hacı Daşdəmir" hekayəsini yazıb müəllliminə təqdim edir. Yusif bəy əsəri oxuyub öz məsləhətlərini verir.

 

Yazıçı hələ sağ ikən çap etdirdiyi kitabları aşağıdakılardır:

 

- "Dağılan Tifaq" (Dram)

- "Millət Dostları" (Kiçik həcmli dram əsəri)

- "Kimdir Müqəssir" (İki Pərdəli Vodvil)

- "İki Hekayət" ("Ata və Oğul" ve - "Ayın Şahidliyi" hekayələri)

- "Ac Həriflər" (Komedi)

- "Xəyalət" (Pyes)

- "Ağa Məhəmməd Şah Qacar" (Tragediya)

- "Bəxtsiz Cavan" (Tragediya)

- "Dağılan Tifaq" (Dram) 

- "Ədalət Qapıları" (Dram)

- "Şeyx Şəban" (Hekayə)

- "Ac Həriflər" (Komediya)

- "Köhnə dudman" (Pyes)

- "Marallarım"

 

1932-ci il mayın 3-də Bakıda, Türk teatrında Haqverdiyevin bədii yaradıcılığa başlamasının 40 illik yubileyi münasibətilə sadə bir yubiley mərasimi keçirilir. Haqverdiyevin öz istəyinə uyğun olaraq, təntənəsiz, sadə formada keçirilən bu mərasimdə "Pəri cadu" pyesindən üç pərdə nümayiş etdirilir və yığcam bir konsert təşkil olunur. Dadaş Bünyadzadə ona yaxşı təqaüd kəsiləcəyini vəd edir və Haqverdiyev bu vəddən ümidlənərək təqaüd təmin olunsa, oktyabrın 1-dən istefa verib istirahətə çəkilmək niyyətində olduğunu yazır. O, uzun müddətdir ki, yaşlı bir müəllim olaraq ətrafında gənc müəllimlərin arasında özünü qəribə hiss etdiyini ifadə edir. Lakin ömrünün sonunadək "yaxşı təqaüd" ala bilmədən işləməyə davam edir. Nəticədə, o, 1933-cü il dekabrın 11-də ürək xəstəliyindən vəfat edir və Bakıda Fəxri Xiyabanda dəfn olunur.

Allah rəhmət eləsin!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.05.2025)

 

Murad Vəlixanov,  “Ədəbiyyat və İncəsənət” 

 

Bu gün - may ayının 29-u İstanbulun fəth edilməsinin 572-ci ili tamamlanır. Bu gün bu mövzu barədə danışmaq qərarına gəldim.

"Əvvəlcə İstanbul mənim ürəyimi fəth etdi, sonra mən onu". Bu sözlər Fateh Sultan Mehmetə məxsusdur.

 

 

1453-CÜ İLİN 29 MAYI
İstanbulun fəthi 1453-cü il mayın 29-da Osmanlı sultanı 21 yaşlı Fateh Sultan Mehmetin (Sultan II Mehmet) rəhbərliyi ilə həyata keçirilmişdir. Şərqi Roma (daha öncələr Bizans) imperiyasının paytaxtı Konstantinopol həmin tarixdən Osmanlı dövlətinin imperiyasının bir parçasına çevrilmişdir. Bizans imperiyası tarixin səhnəsindən silinmiş, VII Osmanlı Sultanı II Mehmet Fateh Sultan Mehmet adlandırılmışdır.

6 aprel 1453-cü ildə Osmanlı ordusu tərəfindən mühasirəyə alınan İstanbul 53 gündən sonra fəth edilmişdi.

Sultan  Mehmet və onun tabeliyində olan əsgərlər Bizans imperatoru XI Konstantinin ordusuna qarşı döyüşdə qalib gələrək türk dünyasının tarixində yeni bir səhifə açmışdır.

 

FATİH SULTAN MEHMET

Ədirnədə dünyaya gələn Fatih Sultan Mehmet dövrünün tanınmış elm adamlarından dərs almış və 13-14 yaşlarında atası tərəfindən taxta çıxarılmışdır. Sarayda sərt reaksiya ilə qarşılanması və səlibçilərin Varnaya hücumu səbəbindən II Mehmet saray əyanları ilə atasını yenidən taxta dəvət edir. 1451-ci ildə atasının vəfatından sonra yenidən Ədirnəyə qayıdaraq taxta çıxır.

 

ƏN YAĞLI TİKƏ - KONSTANTİNOPOL

Dünyanın coğrafi mərkəzi hesab edilən Konstantinopol dəfələrlə mühasirəyə düşmüşdü. Osmanlılar da əvvəllər şəhəri mühasirəyə almış, hətta Çimpə qalasını və Rumelidə bir qisim torpağı ələ keçirmişdilər. Rumeliyə keçdikdən sonra sərhədlərini genişləndirən Osmanlı dövləti ilk dəfə 1395-ci ildə I Bəyazidin komandanlığı altında Konstantinopolu mühasirəyə almışdır. Həmin zaman I Bəyazid mancanaqlardan istifadə etmişdir. Lakin qərbdə Macarıstan krallığının indiki Bolqarıstan ərazisinə (Osmanlı torpağına) hücumu ilə planlar pozulmuşdur. Növbəti il kifayət qədər hazırlıqlı olan bizanslılar dəniz yolundan gələn hücumların qarşısını kəsmək üçün Anadolu Hasarını inşa etmişdilər. Uzun sürən mühasirədən sonra I Bəyazid Bizansın sülh təklifini qəbul edərək geriyə dönməyə məcbur olmuşdu.

Ankarada məğlub olmuş Osmanlı dövləti I Bəyazidin oğlu Musa Çələbinin başçılığı ilə Konstantinopola yenidən hücum etmiş və 1412-ci ildə buranı mühasirəyə almışdı. Lakin bu zaman da heç bir uğur əldə edilməmişdir. Dördüncü mühasirə isə II Muradın dövründə olmuş, uğurlu strateji həmlə edən Bizans imperatoru VII İohanın Qara dəniz sahilindəki bəzi torpaqları və xərac verməyi qəbul etməsindən sonra başa çatmışdı. Bizansın bu qədər kiçik bir əraziyə sıxışdırılmasına baxmayaraq, illərlə niyə məhv edilmədiyi sualının cavabı şəhər divarları arasında gizlənir. Üç qatda düzülmüş bu divarlar çox möhkəm materialdan hazırlanmışdı. Şəhəri əhatə edən divarların ümumi uzunluğu təxminən 22 kilometr, qalınlığı 5 metr, hündürlüyü isə 15 metr idi. Bastionların yerdən hündürlüyü bəzi yerlərdə 20-25 metrə çatmışdı. Sözügedən mühasirələr uğursuz olsa da, qüdrətli Osmanlı dövləti Bizansın bütün ətraf ərazilərini öz tərkibinə qatmışdı. Artıq II Mehmet taxta çıxdığı zaman Konstantinopol Osmanlı dövlətinin torpaqları ilə əhatələnmişdi. Bu böyük dövlətin imperiya halına gəlməsinə isə sadəcə bir addım qalmışdı.

 

19 YAŞIN HİKMƏTİ

Fateh Sultan Mehmet 1451-ci ildə taxta çıxarkən cəmi 19 yaşı var idi. Avropada bir çoxları gənc sultanın uğur qazana biləcəyinə şübhə ilə yanaşır, Balkanlarda, Egeydə xristian gücləri qarşısında məğlub olacağını proqnozlaşdırırdılar.

Ağlı və zəkası ilə fərqlənən gənc hökmdar səfər hazırlıqları çərçivəsində Konstantinopolun dənizlə olan əlaqəsini tamamilə kəsmək və mühasirə vaxtı şəhərə dənizdən kömək gəlməsinin qarşısını almaq məqsədilə Rumeli Hasarının tikintisinə başlanılmasını əmr etmişdi. Rumeli Hasarı I Bəyazid tərəfindən tikilən Anadolu Hasarının qarşısında idi. 400 əsgərin müdafiə etdiyi qala Firuz Ağaya tapşırılmışdı. Lakin tikintinin başa çatması ilə boğazda gediş-gəlişin dayanması Bizans tərəfini narahat edirdi. Buna görə də bizanslılar bütün xristian dünyasından yardım istəyirdi. Roma papası isə II Mehmetə xristianlığı qəbul edəcəyi təqdirdə nəinki Konstantinopolu, bütün dünyanı qan tökülmədən fəth etməyi vəd etmişdi. Bu təklif isə Mehmet tərəfindən qəzəblə qarşılanmış və bunu bildirən elçi qala divarlarından aşağıya atılmışdır.

 

BAŞLANĞIC

1453-cü il aprelin 6-da Osmanlı ordusu Qızıl Buynuzdan Mərmərəyə qədər uzanan divarlar qarşısında yerləşdirilmişdi. İki gün sonra artıq Baltaoğlu Süleyman Paşanın komandanlığı ilə Osmanlı Donanması Prinkipos (Büyükada) və Antiqoni (Burgaz adası) və Tarabyada Bizans qalasını ələ keçirmişdi. Aprelin 20-də isə 4 Genuya gəmisi təchizatı tükənmiş şəhərə dəstək üçün hərbi yardım gətirdi. Bu, Bizansın duruş gətirməsinin ömrünü bir qədər uzatdı. Osmanlı donanması buna mane ola bilmədi. Bu hadisədən sonra Osmanlı tərəfində mənəvi sarsıntı yaşansa da, tez bir zamanda tarixə keçəcək addım atıldı. Osmanlı gəmiləri quru yol ilə dənizə endirildi. Plan daha əvvəl hazırlansa da, Genuya gəmilərinin Bizansa yardım gətirməsi bu planı sürətləndirdi.

 

VƏ YEKUN

Mayın 29-da Osmanlı ordusu günəş doğmadan Mehter marşı ilə hücum yürüşünə başladı. II Mehmet yeniçərilər ilə qala divarlarına yaxınlaşdı. Bizans qoşunları artıq tükənmişdi, qətiyyətli və təcrübəli yeniçərilər sıralarını pozmadan divarlara çatdılar. Fateh Mehmet rəhbərliyi ilə yeniçərilər sürətlə şəhərə doğru irəlilədilər. Bunlar tarixi anlar idi, dünyanın geopolitik mənzərəsini, qüvvələr nisbətini kökündən dəyişən təntənə idi. II Mehmet vəzirləri və komandirləri ilə birlikdə Müqəddəs Romanos qapısından (indi Topkapı adlanır) şəhərə daxil olaraq Aya Sofyanın önünə gəldilər. Mehmet kilsəyə sığınan camaatın həyatına toxunmadı.

 

Beləcə, Konstantinopolun fəthi Bizans imperiyasına son qoymaqla yanaşı, İstanbulun dünyanın ən inkişaf etmiş elm, mədəniyyət beşiklərinin birinə çevrilməsi gerçəkliyinin təməlini qoydu.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.05.2025)

 

İnci Məmmədzadə,  “Ədəbiyyat və incəsənət” 

 

 

 Günəşli gündüzüm, ən şirin sözüm,

Əbədi hicrinə mən necə dözüm?

Bağçanda bitibdir nərgiz, bənövşə,

Sənsiz o gülləri mən necə üzüm?

                                    Dilbər Axundzadə

 

Onu tarixə salan Mikayıl Müşfiq tərəfindən dəlicəsinə sevilməsi olubdur. Müşfiqdən sonra bir ömür Müşfiqsiz yaşayıb. Ailə həyatı da qurub. Övladı da olub. Bəzi mənbələr bu qız övladının elə Müşfiqin övladı oldüğunu yazır. Amma yox. Dilbər Axundzadənin sonrakı nikahından bir oğlu və Leyla adlı bir qızı olmuşdur. Müşfiqlə evlilikdən isə onların Yalçın adlı oğulları dünyaya gəlib. Amma cəmi 2 aydan sonra xəstələnib vəfat edib. Əlbəttə, biz indi tarixi həqiqətin axtarışına çıxmayacağıq, sadəcə, bu gün doğum günü qeyd edilən Dilbər Axundzadə barədə bir neçə kəlmə deyəcəyik.

 

İsmayılzadə-Axundzadə Dilbər 29 may 1914-cü ildə Yelizavetpol (indiki Gəncə) şəhərində anadan olmuşdur. 5 yaşından sonra əmisi, tanınmış alim və repressiya qurbanı İdris Axundzadənin himayəsində Bakıda yaşamışdır. Salam Salamzadə onun rəsm müəllimi olmuşdur. O, gəncliyində Gəncə Şəhər Sovetinin və 1934-cü ildə Bakı Şəhər Sovetinin deputatı seçilmişdir.

Dilbərin doğmaca əmisi İdris Axundzadə bir gün qardaşıgilə gəlir və burda qardaşı qızının ögey anası ilə rahat yaşamadığını görür. Onu özü ilə aparır. Daha sonra isə həyat yoldaşı Dilbəri buraxılış gecəsinə gətirir və o, burada Müşfiq ilə tanış olur. Mikayıl əmisinin yaxın dostu imiş. Həmin gün Müşfiq Dibərin arxasındakı oturacaqda oturubmuş və Dilbər onların məhəbbətinin poetik rəmzi olan hörüklərini arxaya atanda Mikayılın üzünə toxunur. Bax elə bu andan da şairin sevgisi başlayır Dilbərinə. Müşfiqin sevgisi elə bir həddə olur ki sevgilisinə deyir: "Ah, Dilbər, ağlımı başımdan almısan! Qorxuram desinlər ki, Müşfiq məhəbbət şairi olub". 

 

Onların nişanları poeziya bayramı idi. Hüseyn Cavid, Abdulla Şaiq, Əhməd Cavad, Bülbül, Səməd Vurğun, Mir Cəlal, Rəsul Rza və bir çox başqaları iştirak etmişdi bu məhəbbət məclisində. 

Çox təəssüf ki, amansız Stalin repressiyası onların bir-birindən kam almasına imkan vermir, böyük sevgilərini beşikdəcə boğur.

Mikayıl Müşfiq 3 iyul 1937-ci il tarixdə Sovet xüsusi xidmət orqanları tərəfindən "əksinqilabi-millətçilik" fəaliyyətdə təqsirli bilinərək güllələnməklə ölüm cəzasına məhkum edilir. Deyilənə görə, Nargin adasında güllələnir. Amma meyiti belə tapılmır. Və o gündən bəri Azərbaycan xalqı Müşgiqi yad edərkən Xəzərə qərənfillər səpir…

 

Müşfiqdən sonra Dilbəri də aparırlar. Sonacan Dilbər onu müdafiə edir. Həbsxanada olanda onların məhəbbətinin poetik rəmzi olan hörüklərini kəsirlər. Ona deyirdilər: Müşfiqin milliyyətçi və digər təşkilatlara üzv olması barədə kağızları imzala. O, “yox” cavabını verirdi. Ona deyirdilər: Müşfiqdən imtina et, onun müqəssir olduğunu etiraf et. “Yox” deyirdi yenə də.

 

Dilbər Axundzadə Azərbaycan SSR CM-nin 72, 73 maddələri ilə 1 yanvar 1938-ci il tarixdən hesablanmaqla 2 noyabr 1937-ci il tarixdə XDİK-in 00486 №-li əmrinə əsasən həbs edilmişdir. Və bu həbs onu Azərbaycan Tibb İnstitutunda aldığı iki illik təhsilini yarımçıq qoymağa məcbur etmişdir.

Həbsdən azad edildikdən sonra bir müddət Gəncədə məktəbdə müəllim kimi çalışmış, sonra isə yenidən Bakıya qayıtmışdır. Şairliklə məşğul olmuşdur. Bəlkə də, Müşfiqi yaşatmağın bir yolunu bunf=da görmüşdür.

Müşfiqi aparanda masanın üzərində “Dilbərnamə” adlı qovluq var idi: o bütün şeirlərini orada saxlayırdı, hamısı da yoxa çıxdı.

Bütün ömrü boyu Müşfiq xalq mahnıları, dastanlar və sair toplamışdı, hamısını apardılar. Nə qədər əzab-əziyyətlər görmüş Dilbər Axundzadə Müşfiqin ədəbiyyatının bir qismini bərpa etdi, hətta, dediyimiz kimi, özü də şeir yazdı. Qızı bunu möcüzə adlandırır, çünki Dilbər xanım çox əzab-əziyyətlər çəkmişdi.

 

Dilbər xanımın qızı Leyla Axundzadə anası barədə:

“Bəli, Dilbər xanım, həkimin dediyinə görə, bir çox xəstəliklərə düçar oldu: infarkt, böyrək çatışmazlığı, sinirlər, şəkərli diabet... Anlayanda ki, ondan heç nə əldə edə bilməyəcəklər, o isə işgəncələrdən aşkar surətdə özündə deyil, onu həbsxana xəstəxanasından psixiatrik xəstəxanaya köçürdülər. Lakin orada qalmaması üçün, onu tanıyan həkimlər guya sağlam olması barədə arayış verdilər. O, Gəncəyə, anasının yanına getdi və uzun müddət orada müalicə olundu. İlk vaxtlar o heç nə danışmırdı, heç nə anlamırdı, nə özünün, nə də Müşfiqin kim olduğunu bilmirdi...”

 

Leyla Axundzadə Mikayıl Müşfiq barədə:

Müşfiq istedadlı idi: o, anamın tarını götürür və sadəcə mahnı oxumurdu, muğam ifa edirdi. Bax, o belə insan idi! Anam Müşfiqlə yaşayırdı, daim çıxışlar edirdi, harasa yazırdı, gah nə isə xatırlayırdı və dərhal da kağız üzərinə köçürürdü... Müşfiqin 80 illiyində o, sanki onunla vidalaşdığını hiss edirdi. Anam çıxış etməməli idi, lakin yenə də sanki gözəgörünməz qüvvələr onu çıxış etdiyi müddətdə qaldırdılar və dəstək verdilər, o isə o qədər zəifləmişdi ki! Mən ona baxırdım və hər an yıxılacağından ehtiyatlanaraq tir-tir əsirdim…”

 

Məşhur biblioqrafik "Müşfiqli günlərim" əsərinin müəllifidir Dilbər Axundzadə. Dini nikahla yenidən evlənməsi, dünyaya övladlar gətirməsi belə Müşfiqi onun əqlindən, qəlbindən silə bilməmişdir. Həyatının son dövründə əsəb pozğunluğu, şəkər və ürək problemləri yaşayırdı.

1990-cı ildə Bakı şəhərində vəfat edib Dibər xanım. Və mən əminəm ki, o, son nəfəsində mütləq Müşfiqin adını çəkib.

 

Xatirəsi 

 

2002-ci ildə Mikayıl Müşfiqlə bağlı "Qeybdən gələn səs" filmi çəkilmiş və filmdə Dilbər rolunu İlahə Səfərova canlandırmışdır.

 

2022-ci il dekabrın 17-də Azərbaycan Dövlət Gənc Tamaşaçılar Teatrında Stalin repressiyaları dövründə repressiyaya məruz qalmış siyasi məhbusların həyat yoldaşlarının, qızlarının eləcə də repressiyaya məruz qalan qadınların başına gələn hadisələr haqqında "Kod adı: "V. X. A."" və ya Kod adı "Vətən xainlərinin arvadları" tamaşasının premyerası olub. Tamaşada Dilbər Axundzadənin həbsi də təsvir edilib.

 

Allah rəhmət eləsin!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.05.2025)

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Tələbə yaradıcılığı rubrikasında bu gün sizlərə Ağdam Sosial-İqtisad Kollecinin tələbəsi Gültəkin Məmmədovanın hekayəsi təqdim edilir. Mistik abu-havaya bürünmüş tineycer ədəbiyyatı. İnanırıq ki, rubrikanın əsas oxucu kontingenti olan tələbələr bu hekayəni maraqla oxuyacaqlar.

 

Sıradan bir gün idi. Hər kəs üçün həyat öz axarında irəliləyirdi – gözəl hava, təravətli və həzin əsən külək. Evin eyvanında oturmuş, bir fincan qəhvə içə-içə mavi səmaya baxırdım. Bir anlıq köhnə xatirələrə dalıb, istəmədən üzümə təbəssüm qondu, gözlərimdən yaş axdı. Hə, insan gülərkən də ağlaya bilər.

Gülüş səbəbim ötən günlərin – xatırladığım xatirələrin necə xoş olmasındadır. Gözlərimdən axan yaş isə bir daha o anları yaşaya bilməməkdən irəli gəlirdi. İki duyğunu bir arada yaşasaq da, zamanı geri almaq kimi bir gücümüz yoxdur.

Bundandır bəzən ötən illərin həsrətini çəkmək, o illərin bizdən alıb apardığı dəyərlərdən – yeni yaşları əlavə edərək bizdən aldığı, hər yaşımızda olan o özəl və mənalı anılardan.

Eh, bu duyğuları danışsam, çox sözlər var. Sadəcə bəzən bəzi duyğuları sözlərlə əvəz etmək qeyri-mümkündür. Bax, belə o vaxtlarda başladı sizə danışacağım hadisə.

Telefonuma zəng gəldi – dostum idi zəng edən. Açdım, salamlaşdıq, bir az söhbət etdikdən sonra ona yadıma düşən xatirələrimizdən danışdım. O da mənə qoşuldu və danışmağa başladı. Biraz uzun aradan sonra təklif etdi ki, bəlkə köhnə dostlarla yığışaq bir yerə və söhbət edək. Gözəl fikir olduğunu dedik və köhnə dostlarla əlaqə saxlamaq üçün WhatsApp-da qrup açdıq. Onlarla hər zaman getdiyimiz, gəncliyimizin ən gözəl vaxtlarının keçdiyi yerdə görüşək dedik.

Aradan keçən 2 günün ardından hər kəs o yerə gəldi və görüşdük. Hər birimiz oradaydıq. Göl kənarında, yaşıl bir yer idi. Hər kəs üçün odun parçasından düzəlmiş oturacaq yerə bərqərar olmuşdu. Hər kəs oradaydı, sadəcə bir nəfər yox idi – Leyla.

 

Leyla qrupumuzun ən pozitiv və ən şən qızı idi. Onu 2 il əvvəl dostlarla tətilə, gəzintiyə gedərkən keçirdiyimiz yol qəzasında itirmişdik. Qrupun geri qalanı – Ayxan, Elnur, Gülsah və mən – aldığımız itki nəticəsində yaşadığımız travmalar səbəbilə bir-birimizdən uzaq düşmüşdük. Ayxan sürücü yerində oturduğu üçün ayağı ön hissənin yerə sərt dəyməsi ilə amputasiya olunmuşdu. Leyla isə ön oturacaqda oturduğuna görə ön pəncərədən çölə çıxaraq həyatını itirmişdi. Elnur və Gülsah sadəcə cızıq, qırıq, xəsarətlərlə qurtulmuşdu. Mən isə sağ tərəfdə oturduğum üçün maşın fırlanarkən hava yastığım açılmadığına görə başımdan ağır zədə almış və 1 ay komada qalmışdım.

Ayxan qəzanı özünün törətdiyini düşünərək bizim başımıza gələnlərə görə özünü günahkar hiss edir, ayağını itirməsi belə o dərəcədə canını yandırmırdı. Hər kəs özü üçün bir vicdan əzabı yaradaraq öz küncünə çəkilmişdi. Hər kəs özünü günahkar hiss edirdi. Buna görə bir-birimizdən uzaq düşmüşdük. Və bu gün də yenidən bir araya gəlmək qərarı aldıq və gəldik. Kaş Leyla da burada olaydı… Hər zaman etdiyi kimi zarafatlar edərdi deyə danışmağa başladıq.

Və birdən Gülsah dedi: "Gəlin bir yerdən bir dəfə Leylanı çağıraq və təsəvvür edək ki, o da buradadır, yanımızdadır."

Ayxan: "Gülsah tək başından zərbə alan Nur deyil, deyəsən."

Hər kəs güldü.

Elnur: "Gəlin edək, bəlkə bura gələ bilməsi imkansız olsa da, ən azından hiss edər – hələ də onu çox istədiyimizi və unutmadığımızı."

Mən də “hə, olar, gəlin edək” dedim.

Ancaq Gülsah bir az qaramagiyacılığa və astroloqiyaya çox düşkün biri olduğu üçün yanında tarot kartı və şam da gətirmişdi. Uşaqlar “bu nədi, ruh çağırma ayini zad edirik?” – deyə güldülər.

Gülsah: “Bəsdirin, az zarafat edin. İstəmirsinizsə, etməyək,” – dedi.

“Yaxşı, küsmə, gəl edək,” – dedik. Gülsah yerdə bir dairə təsvir etdi və içərisinə nəsə yazdı. Nə təsvir etdiyini anlamadıq. Dairənin ortasına bir şam yandırdı və tarot kartları ilə baxmağa başladı.

Və ilk kartlardan bəlli idi – yaxşı olmayacaq.

Tarotla bağlı başım çıxmasa da, karantin vaxtı boşluqdan mənalarını öyrənmişdim və ilk çıxan kartlar bunlar idi:

 

Death (Ölüm) – Qurtuluş və dönüşüm. Pis niyyətli enerjilərin sonu və yeni başlanğıc – enerjinin dönüşüm forması.

The Devil (Şeytan) – Bağımlılıqlar, manipulyasiya, qaranlıq niyyətlər. Bu kart təkbaşına lənətin varlığını göstərə bilər.

Justice (Ədalət) – Karmik tarazlıq və ədalət. Kim nə əkibsə, onu biçəcək.

Ten of Swords – Son, xəyanət, dağılma.

The Tower (Qala) – Ani, dağıdıcı dəyişiklik və haqqın ortaya çıxması.

 

Əgər sən bu kartlardan bir neçəsini eyni açılımda görsən, xüsusilə də Justice + Tower + Devil kombinasiyasında, bu artıq bumeranq effekti – yəni lənətin sahibinə dönməsi anlamına gəlir. Hə, düz eşitdiniz, yəni lənətin sahibinə dönməsi anlamına gəlir.

Gülsah heç bir şey demədən səssizcə şamı söndürərək “Boş şeylər çıxdı” deyib geri çəkildi. Elnur və Ayxan “Nə oldu, əlaqə yarada bilmədin? Şəbəkə zəifdir yəqin” deyərək güldülər. Mən isə Gülsaha baxırdım – əlləri titrəyir, onu örtmək üçün əllərini sıxır, stresdən ayağını oynadır, gözlərində qorxu var… Gülərək “Hə, yəqin elədir” deyə söhbəti dəyişdi. Axşamı belə yola verdik.

Hər kəs öz evinə getdi və günlər yenə stabil davam edirdi. Bir neçə gün sonra Gülsah mənə zəng edərək Leylanın qəbrini ziyarət etmək istədiyini, ancaq tək getmək istəmədiyini, mənimlə birgə getmək istədiyini dedi. Razılaşaraq dedim: “İş çıxışı günorta 1-də gəl, gedək.”

Gəldi, getdik. Çox qəribə bir duyğudur – dəyərli birinin orada, buz kimi məzarda tək yatması və sən sadəcə onun məzarı başında onunla danışmağa çalışırsan… Qəribədir, hə, yaşananlar daha da qəribədir.

Gülsah bir anda Leylanın məzarını qucaqlayaraq “Bağışla” deyərək ağladı. Mən isə hələ də onun özünü günahkar hiss etdiyi üçün ağladığını düşünərək “Ağlama, sənin günahın deyildi. Heç birimizin günahı deyildi,” deyərək ürək-dirək verdim. Olanlardan və olacaqdan xəbərsiz… Gülsah uşaq kimi hıçqıra-hıçqıra ağladı. “Bağışla, Leyla… Belə olsun istəməzdim,” – dedi. Sözləri ağlıma ilişdi və onu evinə apardım.

 

Sakitləşdirici sözlər işlədərək ailəsi ilə bir az söhbət etdim. Anası onun yeni-yeni özünü toparladığını, axırıncı görüşümüzdən sonra yenidən sinirlərinin pozulduğunu, gecə gec saatlara kimi pəncərə önündə oturduğunu, günlərdir düzgün qidalanmadığını dedi. Çox qəribə idi – hər birimiz o hadisə ilə yıxılmışdıq, ancaq yenə də onun bu hala gəlməsi çox qəribə idi. Çünki Gülsah Leyla rəhmətə getmədən 1 il əvvəl qrupumuza qoşulmuşdu. Eyni universitetdə oxuduğumuz üçün mən tanış etmişdim onu uşaqlarla. Biz isə uşaqlıqdan eyni yerdə böyümüşdük. Onun bu qədər pis olmasına heç cür məna verə bilmirdim.

Evdəydim. Görüş zamanı çıxan tarot kartları, Leylanın məzarının başında dediyi sözlər, gecələr pəncərə önündə oturması — bunlar hamısı beynimdə dolanırdı. Elnura və Ayxana zəng etdim. Bu barədə danışdım. Elnur bir şey bilmədiyini dedi. Ayxan isə sadəcə susaraq qulaq asdı.

 

Günlər keçdi. Gülşahı görməyə getdik. Daha da pis idi. Hər dəfə Ayxanın niyə gəlmədiyini soruşurdu. Elnur isə “Ayağı ağrıyır, amputasiya olunan yerin ağrısı artır” deyirdi. Qəribə idi. Amma çox da üzərində dayanmadım.

Həmin gün evə gəldim. Yorğun idim, tez yatdım. Telefonun səsini söndürməyi unutmuşdum. Səhərə yaxın, saat üç radələrində telefona mesaj gəldi. Qrupdan idi. Lakin yazan nə Ayxan, nə Elnur, nə də başqası idi.

Mesaj “LeylaDan” gəlmişdi.

Bəli, Leyladan. Qrupu yaradanda səhvən Leylanın sağ ikən istifadə etdiyi nömrəni də əlavə etmişdik. Düşündüm ki, yəqin ailəsi istifadə edir. Amma... mesaj çox qəribə idi...

Səhərə kimi yatmadım. Səhər açılan kimi Gülşahın evinə getdim. Valideynləri evdə deyildilər. Qonşudan öyrəndim ki, Gülşahın vəziyyəti gecə daha da pisləşib və onu xəstəxanaya aparıblar. Tələsik xəstəxanaya getdim. Elnur və Ayxanı yolda yığdım. Ayxan cavab vermədi. Elnur isə “qapıda qarşılaşarıq” dedi.

Xəstəxanada Gülşahın yanına keçdim. Ondan bunun nə olduğunu soruşdum. Gülşah hönkür-hönkür ağlayaraq hər şeyi danışmağa başladı.

O gündən – bizim bir yerə yığışdığımız gündən etibarən bir neçə dəfə yuxularında və real həyatda Leylanı gördüyünü, sanki Leylanın ondan və Ayxandan qisas almağa gəldiyini dedi. Elnurla bir-birimizə baxdıq. Gülşah nəhayət sükutu pozdu:

“Əslində başımıza gələn o hadisə, Leylanın ölümü... istəməyərək də olsa, əvvəlcədən qurulmuş bir planın nəticəsi idi.”

Bu sözlər bizi şoka saldı.

Leyla ilə Ayxan 5 il sevgili olublar, hətta nişanlı kimi idilər. Lakin Gülşah qrupa qoşulanda Ayxana vurulmuşdu. Aylar içində Ayxan da ondan xoşlanmağa başlamışdı. Qəzadan iki gün əvvəl Leyla onları birlikdə görüb. Həm bizə, həm də ailələrinə deyəcəyini və ondan ayrılacaqını söyləyib. Ayxan da bu xəbərin yayılmaması üçün yalvarıb, “heç olmasa bu uşaqlarla planlaşdırdığımız son gəzintini edək, sonra ayrılacağımızı elə uşaqlara orada deyərik” deyə onu sakitləşdirib. Leyla istəməyərəkdən də olsa bunu qəbul edib. Ayxan bunu ailələri bilsə yaxşı olmayacağını bildirib. Bu gəzintidə Leylanın gözünü qorxudaraq ayılmayacağını və onu yalandan sevdiyini deyəcəyini dedi. Cünki Leylanın ailəsi imkanlı idi və Ayxan onların müəssələrinin birində işləyirdi. Əgər gunah Ayxanda olsa hər şey, əziyyəti məhv olacaqdı, ancaq Leylanı günahlandırırıb ayrılsa, işi də elə qalacaqdı. Plan bu idi.

Və sonra... yolculuq başlayıb.

Yolda Ayxan Leylanın gözünü qorxutmaq üçün maşını sürətlə sürürmüş. Son bir dəfə qorxutmaq istəyəndə sükanı itirib və qəza baş verib.

“Sən və Elnur huşunuzu itirmişdiniz,” – deyə Gülşah dedi, – mən ortada oturduğum üçün hüşüm özümdə idi, maşının ust hissəsinin şüşəsi qırıldığı üçün ordan çıxıb kömək çağırdım, Ayxan ağır yaralansa da hər şeyi görürdü. Leyla da pəncərədən çıxmışdı, amma hələ sağ idi. Leylaya baxırdım şüşə üzünü pis hala salmışdı, kömək istəyirdi. Düşündüm, əgər Leyla ölsə, Ayxan mənə qalacaqdı və Ayxan işindən də olmayacaqdı...

Biz bunu sok vəziyyətində dinləyirdik.

Və sonra o sözləri dedi:

“Mən Ayxanı həqiqətən sevirdim. Fürsətdən istifadə etdim. Leylanın mənə baxan donuq gözlərinə baxaraq dedim ki, Ayxan səni yox, məni sevir. Bu sənin üçün son oldu. Cəhənnəmə get.'

“Mən Ayxanın yanında olmaq istədim. Və Leylanın ölümünə göz yumdum.”

 

Bu sözləri eşitmək məni sarsıtdı. Ayaqlarım yer tutmadı. Elnur məni tutaraq palatadan çıxardı. Elə o anda palatadan çığırtı səsi gəldi...

Gülşah özünü pəncərədən atmışdı.

Ayxan isə... elə həmin gün Leylanın məzarı başında intihar etmişdi.

Və son mesaj qrupa gəldi:

“Ədalət yerini tapdı.”

 

Bəzən insanlar bu dünyada sonsuz yaşayacaqmış kimi yaşayır. Sabahı düşünmədən, hərəkətlərinin nəticəsini fikirləşmədən. Incitdiyimiz, aldatdığımız, xəyanət etdiyimiz insanların göz yaşlarını görmədən davam edirik. Amma unutmamaq lazımdır: hər şey bir bumeranq kimidir. Karma həmişə geri dönür.

Elə tarotda göstərildiyi kimi...

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.05.2025)