Təqdim edir: Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Poetik qiraətdə 2025-ci ildə ilk görüşümüzdə sizlərlə yenidən Əlizadə Nuridir.

Hər gün bir az böyüdərək,

Göyə qaldırmışam səni-

Allah məni bağışlasın...

-deyir şair. Sevgiyə bundan gözəl vəsfmi olar? 

Xoş mütaliələr!

Yandım, amma kül olmadım -

Qoy ah məni bağışlasın.

Bu günahı sən bağışla,

Günah məni bağışlasın.

Çağırmadın...qadın, bəlkə

Yaddan çıxıb adım bəlkə?

Sabaha çıxmadım bəlkə-

Sabah məni bağışlasın.

Ətrini gülə atmışam,

Dərdimi günə atmışam...

Bir quşa güllə atmışam-

Məni bağışlasın o quş,

Silah məni bağışlasın.

Baş yıxılıb, bədən qalıb,

Dərdimiz bir çətən qalıb...

Arada bir vətən qalıb-

Mən o şahı bağışlayım,

O şah məni bağışlasın.

İsidərmi bu şam səni?

Səhər məni, axşam səni.

Hər gün bir az böyüdərək,

Göyə qaldırmışam səni-

Allah məni bağışlasın...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(08.01. 2025)

Harun Sultanov, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Mən kollecdə qrup nümayəndəsi olmuşam. İkinci kursda bizə fəlsəfədən dərs deməyə başladılar. Semestrin əvvəlləri idi. Jurnal işləri və digər məsələlər üzündən fəlsəfə dərsinə girməyə vaxt tapmırdım. Üstəlik həm də işlədiyim üçün çox çətin olurdu. Müəllimin də dərsinə cəmi bir neçə dəfə 

girmişdim…

…Bir gün mənə dedi: “Soltanov, sənin siman xoşuma gəlmir. Çox dikbaş və açıq sözlüsən. Dərsimə girmə.” Mən isə hələ yeniyetməlikdən çıxmış bir axmaq olaraq öz-özümə dedim: “Girmə də, onsuz starostasan.”

İlin bu vaxtları idi. Şöbəyə girəndə tütor dedi:

– Bala, sən fəlsəfədən limitdəsən. Xəbərin var?

– Bəs başqa imkan var? – deyə soruşdum. Tütor isə belə cavab verdi:

– O müəllim, sənə imkan tanımayacaq.

Mən həm tələbə idim, həm də ayrı yaşayırdım. Kəsr kreditlərini ödəməyə pulum hardandı? Öz-özümə dedim: “Cəhənnəm, get dərsində otur. Ən azından imtahana girişin olsun.”

Gəldim auditoriyanın qarşısına. Qapını döyüb ədəblə icazə istədim. Adımı ona dedikdə müəllim dedi:

– Sənə deməmişdim dərsimə girmə?

Bir az tələbə üzsüzlüyümlə təkid etdim. O isə mənə bir şans verdi:

– Sənə 3 sual verəcəyəm. Cavab versən, fənnimdən və imtahanımdan azad olacaqsan. Əks təqdirdə mən təqaüdə çıxana kimi diplom ala bilməyəcəksən.

İtirəcək bir şeyim yox idi. “Buyurun, müəllim, sualınızı verin,” – dedim özünəinamlı səslə.

– Soltanov, de görüm, saat neçədir? – deyə başımın üzərindəki saata baxaraq soruşdu.

– Saat 3-ə 5 dəqiqə qalıb.

– Atan saat 3 tamamda xaricə gedir. 20 il sonra geri dönəcəyi barədə xəbər almışam. Get atanla görüş gəl. Nə döyürsən gözünü? Get görüş gəl.

Deyib məni otaqdan çıxardı.

İndi koridorda var-gəl edirəm. “Görəsən, bu nə dedi mənə? Mən necə gedim? Necə qayıdım? Axı atam evdədir? Bu nə iş idi mən düşdüm?” Bu fikirlərdən qrup yoldaşım məni ayıltdı. Dedi ki, müəllim mənə 5 dəqiqə də bonus veribmiş və mən yenidən otağa getməliymişəm. Həmişəki kimi özünəinamımı qoruyaraq otağa daxil oldum.

– Soltanov, – müəllim aşağılayıcı gülüşlə dedi, – nə gec gəldin?

– Həə, müəllim, bir az elə oldu. Amma görüşdüm, gəldim. Kaş Nicatı dalımca göndərməsəydiniz, mən artıq atamla Virciniyaya getmişdim. Yanında mənə yer də almışdı. Hələ stüardessanın nömrəsini də almışdım.

Bütün qrup gülüşürdü. Müəllim illərin əzəməti ilə qrupu susdurub mənə dönərək dedi:

– De görüm, necə getdin?

Bu dəfə mən gülərək cavab verdim:

– İnsan nədən ibarətdir? Təbii ki, bədən və ruhdan.

– Aha?

– Məsələn, arxada Vüqar dərsdə yatıb. O, bizdən və bu danışıqdan xəbərsizdir. Siz deyə bilərsinizmi ki, onun ruhu harda, kiminlə görüşür?

– Deyə bilmərik.

– Bəs onda mənim necə gedib gəldiyimi necə sorğuya çəkə bilərsiniz ki, müəllim?

Bu cavabım müəllimi həqiqətən heyrətə gətirdi. Axı mən improvizasiya etməkdə çox mahir idim. Üstəlik ruhumu hər zaman qorumağı bacarmışam. Müəllim mənə ikinci sualı verməyə hazırlaşırdı. Nəhayət dilləndi:

– Sənə ikinci sualım olduqca çətindir. Bəlkə də izahsızdır. Bu səbəbdən sənə bir az vaxt verib, sonra verəcəyəm bu sualı. Amma nisbətən qane etsən, üçüncü sualı da verəcəyəm.

– Buyurun.

Müəllim üzünü qrupa tutaraq soruşdu:

– Gənclər, eşq, sevgi nədir? İki qarşı cins arasında olan məhəbbət nədir?

Qrup yoldaşlarım cavablar verirdi: “Eşq fars fəlsəfəsinə görə...”, “eşq şərq fəlsəfəsinə görə...”, “eşq ruhların birləşməsidir...” və s. Müəllim mənə dönərək soruşdu:

– Səni qane edən varmı? Hansını qəbul edirsən?

– Ay müəllim, mən heç birini qəbul etmirəm.

– Bəs cavabın?

– Müəllim, unutmayın, eşq bir otdur.

Hər kəs gülürdü. Müəllim isə qrupu sakitləşdirib mənə baxaraq dedi:

– Harun, Bakılı olduğunu bilirdim. Amma narkoman, nəşəxor olduğunu bilmirdim. Heyf bu gəncliyimizə.

Mən pərt olmuşdum. Müəllimə acı bir baxış atdım. O isə anlamış kimi dedi:

– Fikrini izah edə bilərsənmi?

– Müəllim, ot görmüsünüz, yəqin ki, hər yerdə. Adi yaşıl ot bir buğda dənəsindən nə boyda cücərib çıxır. O, otun toxumu özündən dəfələrlə dərinə basdırılır. O, yerdən yuxarı qalxdıqca sağ qalmaq üçün böcəklərlə savaşır, daşları dəlir, vuruşur. Nəhayət gün üzünə çıxır. Sonra nə olur? Sizin kimi, mənim kimi biri onun bütün əziyyətlərini görmür və tapdalayıb onu soldurur. Və bitir. Eşq də bunun kimidir. Əgər dəyib dolaşan olmasa, o toxum havayla eşqini yaşasa, yenidən yüzlərlə toxum dünyaya səpələyə bilərdi.”

Hamı mat-məəttəl baxırdı. Müəllim isə mənə adımla müraciət edərək dedi:

– Çıx bayıra, gözüm görməsin səni.

Mən ədəblə təşəkkür edib çıxdım. Qayıb yazmadı. Semestr imtahanında isə nəzarətçi mənə dedi:

– Sən axı yazmısan. Vərəqini görmüşəm.

Məni zaldan çıxardı.

Bax beləcə qiymətimi də aldım! 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(08.01.2025)

Əkbər QOŞALI, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün 

Məhəmməd Füzuli! – 530 il bundan öncə Gündoğar (Şərq) poeziyasına, Dünya ədəbiyyatına, Türk-İslam fəlsəfi, ədəbi, mədəni fikrinə Gün kimi doğmuş sənətkar-şəxsiyyət!..

530 il! – Heç də hər çinar, hər əsər, hər sənətkar, hətta hər dövlət (və digər kateqoriya hadisələr), dəyərlər, imzalar bu qədər yaşaya bilmir və bundan sonra da yaşarlı olma imkanını göstərə bilmir. 530 ilin ən azı son yüzilində (və əlbəttə, ondan öncəki yüzillərdə də), Məhəmməd Füzulinin şəxsiyyəti, yaradıcılığı, dönəmi, mühiti, Füzulidən öncəki ədəbiyyat-mədəniyyət hadisələri, onların Füzulidəki təcəllaları, Füzulinin özündən sonrakılara ustadlığı o qədər yazılıb, öyrənilib, araşdırılıb, elə bil, deməyə daha söz qalmayıb kimi gəlir adama... Amma indi XXI yüzillikdəyik; süni intellekt, informasiya-kommunikasiya texnolojiləri (İKT), insan fikrinin yeni qatları mövcuddur; ona görə də, Məhəmməd Füzuli şəxsiyyətinə, yaradıcılığına, mühitinə, Füzulidən öncəkilərin Füzulidə “cəmləşməsi”nə, Füzulinin özündən sonrakılara verdiklərinə yeni baxışı ifadə etməyə çalışmaq özü bir mübarək çalışmadır.

Füzuli kimi fenomenal şəxsiyyətin yaradıcılığına XXI yüzilin fəlsəfi, kulturoloji və texnoloji perspektivlərindən baxış həm zərurət, həm də böyük bir yenilik potensialına malikdir. Bu mövzuda yazılmış əsərlər, yorumlar və araşdırmalar saysız-hesabsız olsa da, yeni dönəmin düşüncə sistemləri və elmi-nəzəri müəyyənlikləri Füzuliyə fərqli prizmadan yanaşma imkanları yaradır.

Məhəmməd Süleyman oğlu Füzuli (1494-1556) Gündoğar (Şərq) poeziyasının ən görkəmli nümayəndələrindən biri olaraq, yüzillər boyunca bəşəriyyətin estetik və mənəvi dünyasını işıqlandırıb. Onun yaradıcılığı yalnız öz dönəminin ədəbi mühitində deyil, həm də zamanüstü fəlsəfi və kulturoloji dəyərlər sistemində özünəxas mövqeyə sahibdir. Füzuli “eşq”, “ağrı” və “mənəvi həqiqət”ləri poeziyasında elə şəkilləndirib, elə ifadə edib ki, bu ifadələr XXI yüzildə də insanlığın fundamental axtarışları ilə səsləşir. Çağdaş dönəmdə – süni intellekt, texnoloji transformasiya və postmodernist çağın mənəvi boşluqları içərisində – Füzuli irsinə yeni yanaşmalar formalaşdırmaq həm zərurət, həm də intellektual çağırış kimi xarakterizə oluna bilər.

1.

Füzuli yaradıcılığı özündən öncəki klassik Gündoğar poeziyasının ən dərin fəlsəfi-estetik qatlarını parlaq şəkildə əks etdirir. O, Nizami Gəncəvi, Xaqani Şirvani və b.-nın yaradıcılığından ilhamlanaraq, eşq və ilahi vəhdət mövzularına yeni çalarlar bəxş edib. Füzulinin “Leyli və Məcnun”u meydana çıxdıqdan sonra, Nizaminin “Leyli və Məcnun”u, özünün “Xəmsə”dəki yerini “Yeddi gözəl”ə verdi desək, günah olmasın gərək...

Üstəlik, Nizami öz “Leyli və Məcnun”unda oğlu Məhəmmədə nəsihət verərək, belə buyurmuşdu:

“Şeirdən ucalıq umma dünyada,

Çünki Nizamiylə qurtardı o da”...

Ulu Nizaminin vəfatından 285 il sonra doğulan başqa bir Məhəmməd, vaxt gəldi-vədə yetişdi Füzuli oldu və oğul Məhəmmədə edilən nəsihəti, sanki qeyri-səlis məntqilə “neytrallaşdırdı”, şeirlə ucaldı, şeiri ucaltdı! Məhəmməd adının ulular üçün kəsb etdiyi energetik anlamları da unutmadan, öz oğlu Məhəmmədə nəsihət verən Nizaminin, Məhəmməd Füzuli yaradıcılığı ilə şad olduğuna inanıram... Yeni qüdrətli sənətkarın meydana çıxması öncəki qüdrətli sənətkarı, nəinki kölgədə qoyur, tam tərsinə, sanki onun fiziki ömrü çatmayan işləri davam və inkişaf etdirir... Əgər Nizami Gəncəvi Məhəmməd Füzulinin, Füzuli Nizaminin dönəmində yaşasaydı, hər ikisi eyni ritm, ahəng içində yazıb-yaradardı, bəlkə...

Füzuli üçün eşq (necə deyərlər) yalnız fərdi bir hiss deyil, (belə demək mümkünsə) kosmik bir güc – varlığın mahiyyətini idrak vasitəsidir:

“Məni candan usandırdı, cəfadan yar usanmazmı?

Fələklər yandı ahimdən, muradım şəmi yanmazmı?

Qamu bimarinə canan dəvayi-dərd edər ehsan,

Neçin qılmaz mənə dərman, məni bimar sanmazmı”? –

Bəli, Füzulinin “eşq” fəlsəfəsi insan mənliyinin kainatla vəhdətini ifadə edir. Füzuli İslam sufizminin əsas təlimlərini şeirlərində bədii obrazlarla canlandıraraq, oxucunu mənəvi idraka səsləyir. Onun səsi bu gün də duyulur... Onun çağırışları yenə də güncəldir... Bu, həm Füzuli yaradıcılığının bəşəri siqlətini, eyni zamanda, Füzulinin yaradıcılıq qüdrətinin səciyyəsini göstərir.

Füzulinin poeziyasında zaman və məkan anlayışları nisbi xarakter daşıyır.

Bəlli olduğu kimi, Eynşteynin Ümumi Nisbilik Nəzəriyyəsi (ÜNN) fizikada fəza-zamanın, kütlənin və enerjinin qarşılıqlı bağını aydınlaşdıraraq, bəşəriyyətin elmi dünyagörüşünü kökündən dəyişdirdi. Lakin bu nəzəriyyə yalnız fizika sahəsi ilə sınırlandırılmamağı haqq edir; mədəniyyətlərarası bağlar, qlobal dəyişikliklər də, bu universal nəzəriyyənin şərtləri çərçivəsində yenidən düşünülə bilər. Ədəbiyyatın göyüzünü düşünsək, sənətləri, mədəniyyətləri məkan-zaman topologiyasının obyektləri kimi qəbul etmək, poeziyanın, ədəbiyyatın, mədəniyyətin dinamikasını daha dərindən anlamaq üçün yeni bir yanaşma təqdim etmiş olar.

Örnəyi, ÜNN-də hər bir gözləmçi üçün “nisbi” olan məkan və zaman, mədəniyyətlərarası bağlarda da özünəxas oxşar bir məntiqi əsas yaradır. Hər bir mədəniyyətin, ədəbiyyatın öz “məkan”ı, “fəzavi-zaman koordinatları” vardır; bu da onun inkişaf trayektoriyasını, ətraf mədəniyyətlərlə qarşılıqlı təsirini və tarixi proseslərə reaksiyasını müəyyən edir.

Əgər ədəbi-mədəni presessiya (ədəbiyyatda, mədəniyyətdə presessiya) anlayışı, bir mədəniyyətin inkişafında dış təsirlərlə zəif dəyişikliklər və ya “şüalanma”lar kimi qəbul görərsə, deyə bilərik ki, bu, bir ədəbiyyatın, mədəniyyətin öz oxundan çıxmasına, lakin hələ də sabit bir məkan, fəzavi-zaman içində qalmasına səbəb olur. Örnəyi, müstəmləkə dönəmi təsirləri ilə müəyyən mədəniyyətlərin “presessiya xətti” yaranmış olur və müstəmləkəçilik yalnız hərbi-siyasi məzmun daşımır. Əgər ümumtürk coğrafiyasını, əcdadımızın qurduğu xanədanlıqların möhtəşəm dönəmlərini göz önündə tutsaq, postmüstəmləkə hadisələrini də vurğulamış olarıq. Onu da vurğulamış olarıq ki, qüdrətli sənətkarlar, bəlkə, sövq-təbii, inersiya ilə bəlkə, konkret ruhi-mənəvi mandat-missiya ilə öz dil varlıqlarını, mili kimliklərini bütün zorluqlara inad bir bayraq kimi ucaldıblar. – Füzuli kimi!

Ədəbiyyatda, mədəniyyətdə qravitasional zaman ləngiməsi, ədəbiyyatlar, mədəniyyətlər arasında qarşılıqlı təsirlərin, hər yeni dönəmə xas texnologiyanın və gələnəklərin yaratdığı “kütlə”nin zaman alqısını yavaşlatması və ya sürətləndirməsi kimi qəbul edilə bilər. Örnəyi, Füzuli dönəmində fərqli ictimai-siyasi, ideoloji, iqtisadi, dini (təriqət, məzhəb), milli, hərbi, ümumən mədəni axınlar sürətlə yayılır (və ya özünə çəkilirdi)... Bütün bunlar isə necə deyərlər, ədəbiyyatın, mədəniyyətin gələnəksəl zaman konseptini ləngidir yaxud tətikləyirdi; çünki ədəbiyyat, mədəniyyət fərqli dinamikaların təsiri altındaydı. O dönəm üçün irəli sayılan bəzi (özəlliklə, iqtisadi, hərbi) texnolojilərin tətbiqi ilə sənət, mədəniyyət sanki zaman “şüalandırır” və bu, mədəniyyətlərarası bağların sürətini artırırdı.

Dinin, təriqətin işığına və İmam Hüseyn məqbərəsinin kölgəsinə poetik anlam yükləyən sənətkar, necə deyərlər, fiziklər sayağı “İşığın əyilməsi”nə - dominant mədəniyyətin, başqa bir mədəniyyətin özünü təqdim etməsinə təsir göstərməsi, onların “əyilmiş” formada təqdiminə bələd idi. Dominant İslam ümmətçiliyi, Gündoğar klassikası, öz milli inkişaflarının zəruriliyindən imtina etməmiş xalqların mədəni irsini “eksotika” və ya “digərlik” prizmasından təqdim edirdisə, bütün bunlar, Bayat boyundan olan dahi sənətkarın diqqətindən, qələmindən yayına bilərdimi?.. Ona görə də, Füzuli öz yaratdıqları ilə öz mənsub olduğu milli mədəniyyətin göyüzünü genişləndirirdi... Ədəbiyyatın, mədəniyyətin göyüzü də, fiziki kainat kimi genişlənir, lakin bu genişlənmə qeyri-bərabərdir; Tanrının yaratdıqlarının, kainatın dəyərləri ilə birgə sənətin estetik dəyərləri ilə yaradılmışların göyüzü yaratma mexanizmləri və bu işin nəticələri, əlbəttə, fərqlidir. Bax, örnəyi, bizim çağımızda İKT-nin, sosial medianın, süni intellektin təsiri ilə bəzi mədəniyyətlər öz fəza-zaman koordinatlarını genişləndirir, bəziləri bu dinamikada “arxa plan”da qalırsa, Füzulinin çağında da, o dönəmçün yeni meydana gələn sosial, texnoloji alətlər, bu genişlənmə nəticəsində qlobal mədəniyyət xəritəsində yeni “mədəniyyət ocaqları”nın yaranmasına gətirib çıxarırdı...

Bəli, Füzuli poeziyasında zaman və məkan konseptləri nisbi xarakteri ilə seçilir.

Bu, onu bizim çağın fəlsəfi konseptləri – özəlliklə, “zamanın fəlsəfəsi” ilə səsləşdirir. Haydeggerin “Varlıq və zaman” konsepti ilə müqayisədə Füzulinin “vəhdət” konsepti insanın kainatda varolma səbəbini axtaran bədii-fəlsəfi təhlillə üst-üstə düşür.

Bəlli olduğu kimi, “Varlıq və zaman” 1927-ci ildə nəşr olunduğu andan etibarən dünya miqyasında intellektual hadisəyə çevrilib və Avropa fəlsəfəsində XX yüzilin əlamətdar əsərlərindən biri kimi tanınıb. Kitab XX yüzil fəlsəfəsinə, özəlliklə də ekzistensializm, hermenevtika və dekonstruksiyaya önəmli təsir göstərib. – Bəli, “varlıq” ən ümumi anlayışdır, mövcudatlar olmadan varlıq da ola bilməz; onlar bir-biri ilə sıx bağlıdır. Üstəlik, varlıq ancaq zamanın üfüqündə dərk edilə bilər... Var olan Füzuli irsi, yaşayan Füzuli sənətkarlığı kimi...

2.

Postmodern dönəmdə mətnlərin yenidən oxunması və fərqli kontekstlərdə təhlili Füzuli irsinə də yeni baxışlar gətirir. Füzuli mətnləri dilin poetik imkanlarını maksimum şəkildə istifadə edir və bununla da oxucunu mənəvi anlam axtarışına cəlb edir.

Füzuli şeirlərinin struktur təhlili göstərir ki, onun dilində hər bir söz yalnız dışarı anlama deyil, çoxqatlı anlam sisteminə işarə edir. Mətnin açılması üçün oxucunun fəal iştirakı vacibdir. Beləliklə, Füzuli oxucusu çağdaş “interaktiv mətn” anlayışı ilə qarşılaşır.

Süni intellektin təkmilləşdiyi bir dönəmdə, klassik poeziyanın yaradıcı dəyəri, ruhu müzakirə mövzusudur. Füzulinin poeziyasında insan duyğusunun dərinliyi və bənzərsizliyi, süni intellektin imitasiyasını aşan bir həqiqət kimi özünü göstərir. Füzuli yaradıcılığı bizə xatırladır ki, əsl incəsənət “yaradıcı təfəkkür”ün məhsuludur və bu təfəkkür insan varlığının mahiyyətini ifadə edir.

3.

Füzuli yaradıcılığının bəşəri önəmi onun mədəniyyətlərarası körpü rolu ilə də sıx bağlıdır. Füzulidən öncəki klassik irs onun şeirlərində “toplanır”; Füzulidən sonrakı dönəmlərdə isə bu irs davam etdirilir və yeni anlam qazanır. Onun poetik fəlsəfəsi həm Gündoğar, həm də Günbatar mədəniyyətindəki “universal insanlıq” ideyasına xidmət edir.

530 yaşlı Füzuli, fərqli mədəniyyətlərə mənsub olan insanlara üz tutur:

- Günbatar fəlsəfəsindəki “varoluş” problemi (Sartr, Kamyu) ilə Füzulinin “aşiqin fəryadı” oxşar anlamlar daşıyır;

- Gündoğar mədəniyyətindəki “vəhdət” və “fəna” ideyaları isə onun poetik dünyasında kainatla qovuşmağa xidmət edir. Füzuli sənətkarlığı böyük bir mədəniyyət, sənət hadisəsi olaraq, əl (qələm-kağız qardaşlığı), ağıl və ruhi güc birliyi ilə yaradılan bütün pozitivlərin poetik sərgisidir. Füzuli yaradıcılığı könül ziyafəti, könül süfrəsidir...  

Beləliklə,

Ustadlar ustadı Füzulinin yaradıcılığı XXI yüzilin texnoloji və mənəvi çağırışları fonunda yenidən qiymətləndirilməlidir. Onun əsərləri, bir yandan insan mənəviyyatının dərinliyinə enərək, bu günün mənəvi boşluqlarını doldura biləcək bəşəri dəyərlər təklif edir; digər yandan, süni intellekt və texnologiya dönəmində insan təfəkkürünün yaradıcı gücünü xatırladaraq, “həqiqi sənət” anlayışını, ruhi gücü, sənətin estetik dəyər və çağırışlarını bir daha təsdiqləyir.

Füzulinin “dünən”i – bizim üçün klassik məktəb, “bu gün”ü – dəyərləndirmə, “sabah”ı isə – mənəvi dirçəlişə aparan yol xəritəsi kimidir. O, zamanüstü bir poeziya ilə bəşəriyyətin əbədi axtarışlarına bədii cavablar təqdim edir...

Bəli, tarixi zəmin qorunaraq, Füzulinin fəlsəfi dərinliyinin XXI yüzilin şərtlərinə, çağırışlarına necə uyğunlaşa biləcəyi, özəlliklə, süni intellekt dönəmində insan duyğusunun və mənəviyyatının əsas təmsilçilərindən biri kimi Füzuli yaradıcılığı yenidən dəyərləndirilməlidir. Kulturoloji yanaşma ilə, Füzulinin fəlsəfi ismarıclarının universallığı, gələcəyə işıq saçan xarakteri elmi əsaslarla incələnməlidir.

Ustadlar ustadının ruhuna şadlıq, füzulişünaslara yeni yaradıcılıq uğurları diləyirəm!

“Gətirdi əciz, görüb eşq müşkül olduğunu,

Qamu hünərlərə ustad gördügün könlüm.

Degildi böylə, dəmində bir əhli-işrət idi,

Bu qanlar içməgə möhtad gördügün könlüm.

Füzuli, eylədi ahəngi-eyşxaneyi-Rum,

Əsiri-möhnəti-Bəğdad gördügün könlüm”...

(Yazının davamı olacaq)

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(08.01.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı DAHİLƏRDƏN ÖYRƏNƏK rubrikasında bu gün sizlərə dünyaşöhrətli investor, filantrop Uorren Baffetin “Uğur qazanmaq qaydası” təlimindən ilk 10 bəndi təqdim edəcəyik. Əminik ki, sizlərə bu dahi şəxs çox faydalı olacaq.

Qayda 1

 Unutmayın – həmişə  özünə investisiya qoymaq lazımdır!

«Hər gün öz xarakterinzin zəif cəhətləri üzərində çalışın, onları daha yaxşı edin, öz qabiliyyət və bacarıqlarınızı inkişaf etdirin. Özünə investisiya qoymaq həmişə universitetlərə təhsil haqqı ödəmək anlamında deyil. Mənim iki diplomum var, amma mən onları çərçivəyə salıb divardan asmıram. Mən hətta bilmirəm ki, onları hara qoymuşam».

Qayda 2

«Yox!» deməyi öyrənin

«Siz «yox» deməyi öyrənməsəniz, heç vaxt öz zamanınızı tam olaraq idarə edə, ona nəzarət edə bilməyəcəksiniz».

Qayda 3

Heç vaxt başqalarına qulaq asmayın

«Çalışın, başqalarının düşüncəsinə əsaslanan qərar qəbul etməyəsiniz. Karyeramın əvvəlində mənə yalnız uğursuzluq vəd edirdilər. Hətta mən investorlardan 100 min dollar toplamağı bacaranda da həmin şəxslərin  fikirləri dəyişməmişdi. Təsəvvür edin, 10 ildən sonra bu pullar mənə 100 milyon dollar gətirəndə onların sifətlərinin ifadələri nə cür oldu.

Özünüzə yalnız öz daxili şkalanız ilə qiymət verin!»

Qayda 4

Cəld və məhsuldar hərəkət edin

«Qərarı çox uzadıb çox düşünməyin. Həmişə çalışın, hər şeyin məğzini cəld, zamanında anlayasınız. Sonradan başa düşəcəksiniz ki, bu, pul qazanmağın yeganə vasitəsidir».

Qayda 5

Çalışın, öz gəlirlərinizi təkrar investisiyaya qoyasınız

«Öz ilk biznesinizlə qazandığınız pulu çalışın xərcləməyəsiniz, işin inkişafına qoyasınız. Haçansa mən dostumla bərbərxanada oyun avtomatı quraşdırıb bir qədər pul qazanmışdım. Amma bu pulu digər yeniyetmələr kimi xərcləmədik, dövriyyəyə buraxdıq. Nəticədə, 26 yaşda artıq mənim 1,4 milyon dollarım var idi».

Qayda 6

Hər şey barədə əvvəlcədən razılaşın

«İstənilən işi başlayanda dərhal  maliyyə məsələsində razılaşın. Bunu etməsəniz, böyük ehtimalla siz aldadılacaqsınız. Bu dərsi mən yeniyetməlik vaxtımda əxz eləmişəm. Necəsə, mənim babam məndən və dostumdan mağazasını təmizləməyi xahiş etmişdi. Biz 5 saat ərzində süpürgələrlə işlədik, yeşikləri daşıdıq. İş qurtaranda babam bizim ikimizə cəmi 90 sent ödədi. Həmin anda şəraitin ədalətsizliyindən mən çox sarsılmışdım».

Qayda 7

Ən xırda şeylərə belə diqqət edin və onlardan öz maraqlarınız üçün istifadə eləyin

«Həmişə xırda şeylərə diqqət etsəniz yaxşıca qənaət etmiş olacaqsınız. Bir yaxşı nümunə gətirim: Mənim bir tanışım evinin küçə divarlarını rəngləmək qərarına gəlmişdi, o bunu çox ağılla etdi. 4 divarın hamısını yox, yalnız əsas küçəyə baxan divarı rənglədi».

Qayda 8

Öz pullarınızdan düzgün istifadə edin

«Birinci qayda: heç vaxt pulunuzu itirməyin. İkinci qayda: heç vaxit birinci qaydanı unutmayın.

Foreks bazarında ticarətlə məşğulsunuzsa həmişə məntiqsiz risklərdən qaçın. Ticarətlə necəgəldi məşğul olmayın. Həmişə pula qənaət metodundan yararlanın ki, nəticədə kapitalınız qorunsun və artsın».

Qayda 9

Öz vəsaitinizlə yaşayın!

«Çalışın, heç vaxit borca pul göitürməyin. Götürsəniz, heç cür inkişaf edə bilməyəcək, bütün həyatınızı yoxsulluq içində keçirəcəksiniz. Cəld borclarınızı qaytarın və dövriyyəyə buraxmaq üçün azacıq kapital  toplayın».

Qayda  10

Qətiyyətli olun!

«Qətiyyətsizliklə siz heç nəyə nail ola bilməyəcəksiniz. 1984-cü ildə mən bir kompaniya almışdım. Bu kompaniyada bir qadından – kompaniyanın qurucusundan çox xoşum gəlirdi. İş onda idi ki, böyük maliyyəsi olmayan və olduqca qətiyyətli olan bu xanım yalnız qətiyyəti hesabına mebel satışı ilə məşğul olan böyük bir mağazalar şəbəkəsi aça bilmişdi».

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(08.01.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı PORTAL AKADEMİYASInda növbəti, üçüncü abituriyent kurslarına davam edir. Həyatda necə uğur qazanmalı, hədəfi necə seçməli, hədəfə doğru necə irəliləməli, necə lider olmalı – bu sayaq suallar hər birinizi düşündürür, bilirik. Onlara PORTAL AKADEMİYASI məşğələlərinə qatılmaqla çavab tapacaqsınız. Rubrikanı millət vəkili, motivasiya spikeri, yazıçı Əlibala Məhərrəmzadə aparır.                           

Əslində, uğur formulası ümumi olduğu qədər də spesifikdir, yəni bir xalq üçün lazım olan uğur qazanmaq keyfiyyətləri başqa bir xalq üçün aparıcı olmaya da bilər. Məsələn, Azərbaycanda (ümumən Şərqdə) uğur formulasında mental qayda-qanunlara, davranış tərzinə istinadı, möhkəm ailə faktorunun, nümunəvi tərbiyənin rolunun hegemonluğunu, milli kökə və dini mənsubiyyətə bağlılıq faktorunu spesifikliyə aid edə bilərik.

Mən öz şəxsi təcrübəm, eləcə də illərdir ki, davam edən müşahidələrim nəticəsində uğurun qazanılmasında aşağıdakı 15 parametrləri xüsusi olaraq qabardardım:

4) Yüksək səviyyəli təhsil ala bilmək.

Təbii ki, ibtidai təhsil almaq mütləqdir, amma mən ali təhsili də uğur etalonunun bir parçası hesab edirəm. Həyatda bilik qazanmaq təhsilsiz də mümkün ola bilər. Ancaq ali təhsil özündə təkcə biliyi ehtiva eləmir, o, həm də biliyin qavranması tərzidir, düşüncə tərzidir, bilikdən necə istifadə etmək təlimçisidir. Universiteti mühiti insanın dünyagörüşünün formalaşmasında ən başlıca faktorlardandır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(08.01.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

“Tanımadıqlarınız” – bu rubrikada söhbət yalnız məhdud dairədə tanınan, amma geniş kütləyə məlum olmayan köhnə dövr sənətkarlarından gedir. Bu gün sizlərə Abdulla bəy Divanbəyoğlu barədə danışacağıq.

Abdulla bəy Divanbəyoğlu 1883-cü il yanvarın 1-də Qazax mahalının Hüseynbəyli kəndində anadan olmuşdur. 1905-ci ildə Bakıda rus-tatar məktəblərində, eləcə də _"Nəşri-maarif" və "Nicat"_ cəmiyyətlərinin nəzdində açılmış 6 sinifli şəhər məktəblərində yoxsul balalarına dərs demişdir. 

Bədii yaradıcılığa gənc yaşlarından başlamışdır. "Şahzadə və Əbdül" (1902), "Can yanğısı" (1903), "Fəhlə" (1906)və s. əsərlərini qələmə almışdır. Rus dilində yazdığı "Şahzadə və Əbdül"_əsərini yazıçı Əzizə xanım Cəfərzadə ana dilimizə tərcümə etmişdir (1959).

 "Duman" (1904), "İlan", "Fəhlə" (1906), "Ərdoy dərəsi" (1910), "Məcnunun Leyliyə məhəbbəti" (1910), "Cəng" (1910), "Dan ulduzu" (1911)və s. hekayələri, "Parlaq ulduz" (1912)felyetonu və s. kimi əsərləri də vardır.

Sovet hakimiyyəti illərində Azərbaycan Dövlət Universitetinin tarix fakültəsinin şərq şöbəsində təhsilini davam etdirmişdir (1923–1928). Xalq maarifi sahəsində çalışmış, Azərbaycan Dövlət Arxivinin müdiri olmuşdur (1923–1927). 1930-cu ildən ömrünün sonunadək Azərbaycan Dövlət Elmi-Tədqiqat İnstitutunun tarix və etnoqrafiya şöbəsinin müdiri işləmişdir.

Azərbaycan tarixinin öyrənilməsində, folklor və etnoqrafiya materiallarının toplanması və öyrənilməsində xidmətləri vardır.

Dövri mətbuatda məqalələri və elmi-kütləvi əsərləri dərc olunmuşdur. "Can yanğısı" (1958), "Şahzadə və Əbdül" (1966) və "Seçilmiş əsərləri" (1981) kütləvi tirajla nəşr edilmişdir.

1934 -cü ildə Azərbaycan Yazıçılar Birliyinə üzv seçilmişdir. 

1936-cı il yanvarın 6-da vəfat etmişdir.

Allah rəhmət eləsin Amin.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(08.01.2025)

Rubrikanı Könül aparır. 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Azərbaycan Milli Kulinariya Assosiasiyası ilə birgə layihəsində sizlərə hər dəfə İrəvan mətbəxindən nümunələr təqdim edirik. Bu nümunələr Azərbaycanın bu sahə üzrə tanınmış mütəxəssisi, əməkdar mədəniyyət işçisi, tarix üzrə fəlsəfə doktoru, kulinar Tahir Əmiraslanovun gərgin əməyi nəticəsində ortaya çıxmışdır. 

Bu gün sizlərə Heyva yarpağı dolmasının hazırlanma qaydasını təqdim edəcəyik. 

Nuş olsun!

 DÜSTUR 

§ Ət – 117 qr

§ Heyva yarpağı – 41 qr

§ Soğan – 17 qr

§ Düyü – 55 qr

§ Ağ reyhan – 20 qr

§ Mərzə – 5 qr

§ Duz – 4 qr

§ İstiot – 0,05 qr

HAZIRLANMASI:

Içlik üçün çəkilmiş ət, düyü (və ya noxud ləpəsi), xırda doğranmış soğan, mərzə, ağ reyhan, istiot, duz qarışdırılır. Içlik heyva yarpaqlarının içərisinə qoyulur və bükülür. Heyva yarpağı dolması adətən uzunsov bü- külür.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(08.01.025)

Xalq yazıçısı, akademik Kamal Abdullanın əsəsrlərindən seçilmiş bir sıra qranula – cövhər sayıla biləcək məqamları “Ədəbiyyat və incəsənət” oxucularına təqdim edir.

Kamal Abdulla özü seçilmiş bu cövhərlər barədə yazır: “İllərdən bəri yazdığım müxtəlif şeirlərin, esselərin, pyeslərin, hekayə və romanların, publisistik məqalələrin və elmi əsərlərin, verdiyim intervülərin hər birinin içində yer almış və bu gün də öz məzmunu, tutumu, forması ilə diqqətimi çəkən misralar, cümlələr günlərin bir günü sanki dil açıb mənə dedilər ki, bizim bir-birimizdən zaman və məkanca ayrılığımıza son qoy və bizi bir-birimizin yanında yerləşdir. Sən görəcəksən ki, bu zaman biz tamamilə yeni bir cazibədə zühur etmişik. Onlar qeyri-səlis məntiq dili ilə desək, içində olduqları mətnin qranulaları (ilkin vacib hissəcikləri) idi. Qranula, başqa cür ifadə etsək, cümlədən (mətndən) bütün artıq hissələri siləndən sonra yerdə qalan cövhərdir.”

Beləliklə, hər gün Kamal Abdulladan 7 qranula:

1.

Ədəbiyyatda gənclik müxtəlif janrlarla məhrəm münasibətə girmək deməkdir. Bir janrın içində qala-qala qocalmaq olar. Janrdan janra adlayanda isə yazıçıya, elə bil, yeni energiya gəlir. Fizika öyrədir ki, atomun hissəciyi öz orbitindən çıxıb o birinə sıçrayanda özündən enerji buraxır. Janrdan janra sıçrayan zaman, neytral zonada yazıçı da belə bir energiyanı hardansa alır. Həmən atomdan olmasın?!

2.

“Nəhayət, baxışın mənə dəyəndə

 Nəhayət, tanıdıq bir-birimizi.

O uzaq dənizin dibsizliyində

 Sən su pərisiydin, su pərisi.”

3.

Başlamağı bacarmaq kimi qurtarmağı da bacarmaq lazımdır. Hər şeyin əvvəli və sonu vardır. Biz bu əvvəl ilə sonun arasındayıq. Hərəmiz bir nöqtədə.

4.

Mən heç bir tələbəmi heç vaxt heç bir müəllimin ayağına verməyəcəyəm. Amma heç bir müəllimi də heç bir tələbənin ayağına vermərəm.

5.

Nizami, Nəsimi, Füzuli kimi neçə-neçə təfəkkür və mərifət sahibi üçün Vətən bütün dünya, bütün kainat idi. Bu insanlar dünyanı ölkələrə, insanlığı millətlərə, irqlərə, rənglərə bölmürdülər. Onlar üçün “müsəlmanlar və başqaları” bölgüsü yox idi. Bəlkə elə buna görə onlar bizim üçün belə əlçatmazdılar?!

6.

Ali məktəblərdə Azərbaycan dilinin saatlarını artırmaqdan söz düşəndə bunu, adətən, filoloji istiqamətdəki ixtisaslar üçün nəzərdə tuturlar. Əslində isə, Azərbaycan dili saatlarının filoloqlardan daha çox riyaziyyatçılar, fiziklər, bioloqlar, həkimlər, iqtisadçılar... üçün artırılması mexanizmini işləmək lazımdır.

7.

Ədəbi təhlildə “Bu, azərbaycanca deyil!” hökmünə son qoymaq lazımdır. Belə düşüncə tərzi bütövlükdə dil inkişafının qarşısına sədd çəkir. Əsərin dilində, əlbəttə ki, müəllif tərəfindən dərk edilmiş icazəli pərakəndəlik, hərc-mərclik olmalıdır. Aydın olan odur ki, “azərbaycanca deyil!” baş verməsə, azərbaycanca dərinləşə, genişlənə bilməz! Sığallı, ütülü bədii dil 20-ci əsrin ortalarında qaldı. İnkişaf nəyisə qırmaq, nədənsə vaz keçmək, oxucunu təkcə təəccübləndirmək yox, ona alternativ quruluşlar təqdim və təlqin etməkdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(08.01.2025)

İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

Erməni filosof, şair və publisist M.Nalbandyan yazırdı: “Erməni qusanlarını yalnız erməni ailələrində doğulduqlarına görə erməni hesab etmək olar. Qədim nəğmə və mahnıların, havaların əksəriyyəti azərbaycanlılardan götürülüb. Mən ermənilərin yaşadıqları çox yerləri dolaşmışam, həmişə də çalışmışam ki, sırf ermənicə deyilmiş bir söz eşidəm. Lakin həmin sözü dinləmək indiyə kimi nəsibim olmayıb”. Bəlkə də, elə buna görə fransız tarixçi J.Ş.Deserbye  qeyd edirmiş ki, ”Erməni danışıq dili türk, tatar dilinin bir dialektidir.” Bəs, görəsən, erməni qusanları (ozan sözünün təhrif olunmuş formasıdır)  niyə Azərbaycan dilinə möhtac qalmışdılar?

Bir ayrı yazımızda da qeyd etdiyimiz kimi, ermənilərdə aşıq sənəti olmayıb. “Təbii, bəzi ermənilər olub ki, Azərbaycan aşıqlarının yanında (çox zaman züy tutan balabançı və ya dəmkeş olaraq-İ.V.) bu sənətə maraq göstəriblər, amma bu o anlama gəlmir ki, aşıq sənəti onlara məxsusdur. Çünki ermənilərdə tarixən aşıq olmayıb”. Sonralar bu züy tutanlar, dəmkeşlər qusanlıq (aşıqlıq) etməyə cəhd göstəriblər. Daha doğrusu, Azərbaycan aşıq sənətini təqlid etməyə başlayıblar. Amma məcburən Azərbaycan (türk) dilində çalıb-oxuyublar. Çünki şəmkirli erməni qusan Yervantın Azərbaycan Aşıqlar Birliyinin sədri, professor M.Qasımlıya dediyi kimi, “erməni dili aşığa uyğun deyil, saza yatmır”. Təsəvvür edin, erməni qusanı ermənicədən narazıdır, bu dildə çalıb-oxuya bilmir! Elə bu fakt sazın sırf Azərbaycan (türk) hadisəsi olduğunu sübut etmirmi?! Erməni qusanlarının “əsərlərinin əksəriyyətinin türkcə” olması da üstəlik sübut deyilmi?!

Bizcə, bunun əsas səbəbi Azərbaycan dilinin coğrafi dairəsinin genişliliyi ilə yanaşı, ta qədimdən Qafqazda linqva franka,həm də şeir və musiqi dili  olmasıdır. Professor Q.Namazov “Erməni qusanları qoşmalarını azərbaycanca yaradırdılar” adlı məqaləsində haqlı olaraq yazır ki, “Türk-Azərbaycan dilinin təsir dairəsi o qədər əhatəli idi ki, istər-istəməz azərbaycanlılarla qonşu olan başqa xalqlar da bu dildən  ünsiyyət vasitəsi, həm də fikrin poetik ifadəçisi kimi istifadə edirdilər. Azərbaycan xalq şeiri və ozan-aşıq lirikası Yaxın Şərqdə elə geniş bir vüsət almışdı ki, hətta erməni qusanlarının əksəriyyəti şeirlərini bu dildə yaradır, erməni əlifbası ilə yazıya köçürürdülər”. Ermənilərin özlərinin tarixçisi, professor A.Babaxanyan deyirdi ki, “Erməni qusan yaradıcılığının az bir hissəsi, hətta demək olar ki, əhəmiyyətsiz bir hissəsi bizim ədəbiyyata aiddir. Onların əsərlərinin əksəriyyəti türkcədir (azərbaycancadır)”.     

Azərbaycan (türk) dilinin erməni dilinə təsirinin tarixi isə çox qədimlərə gedib çıxır. Bu barədə ilk tədqiqatın müəllifi, XIX əsrdə yaşamış alman alimi, doktor Mordman yazırdı: “Məlumdur ki, ermənilər hind-Avropa mənşəli xalqdır. Lakin onların dili Turan dillərinin güclü təsirinə məruz qalmışdır. Bu ifadə ilə mən heç də çoxəsrlik əlaqə nəticəsində alınmış sözləri yox, eramızın IV, V, VI və VII əsrlərində erməni dilində işlənən Turan sözlərini nəzərdə tuturam”. Sonrakı əsrlərdə də “qədim erməni dili” həmişə Azərbaycan və digər türk dillərinə möhtac olmuşdur. Dilçi H.A.Acaryan 1926-cı ildə Bakıda keçirilmiş I Beynəlxalq Türkoloji qurultayda “Türk və erməni dillərinin qarşılıqlı əlaqələri” mövzusunda rus dilində etdiyi məruzəsində göstərirdi ki, “Adətən, bir dil başqa dildən isim, sifət, nadir hallarda feilləri alır. Erməni dili isə bunlarla yanaşı, türk dillərindən miqdar, sıra sayları, zərf və bağlayıcıları da almışdır. Azərbaycan və digər türk dillərinin erməni dilinə təsiri təkcə leksik alınmalardan ibarət deyil, erməni dilinin qrammatikası və fonetikası da bu dillərin güclü təsirinə məruz qalmışdır”.

Ona görə də realist erməni ədəbiyyatının banisi X.Abovyan: “Dilimizin yarısı Azərbaycan sözləridir. Onların dili bizim millətin ağzına o qədər dadlı gəlmişdir ki, ermənilər öz dillərini buraxıb nəğmə, nağıl,zərb-məsəlləri azərbaycanca deyirlər. Azərbaycan dili bizdə o qədər yayılmışdır ki,bu dili hətta qadınlar və uşaqlar belə başa düşürlər. Buna görə də xalq içərisində məşhur və fitrətən şairlik istedadına malik olan adamların tatarca (azərbaycanca) şeir yaratmaları və oxumaları çox təbii bir haldır. Öz səslənməsi, poetikliyi və ahəngdarlığı ilə, qrammatik cəhətdən tatar (Azərbaycan) dili başqa dillər arasında ən yaxşısıdır”,- deyirdi.   

Mənbələr göstərir ki, ermənilərin Azərbaycan dilində şeir yazmalarının və çalıb-oxumalarının da tarixi çox əvvəllərə gedib çıxır. Məsələn, hələ XIII əsrdəyaşamış Hovanes Zəncanlı «Məryəm» adlı şeirini azərbaycanca yazıb. Yenə həmin əsrdə Azərbaycan türkcəsində yazmış erməni şairi B.H.Yerzinqasinin şeirlərində Allaha “Tenqri”, Məryəmə “Tenqri anası” deyə dualar edilir, erməni qaynaqlarında təsadüf edilən azərbaycanca mənzumənin («Molla oğlu ilə keşiş qızının deyişməsi») məzmunu isə «Əsli-Kərəm» dastanının motivlərini xatırladır. XIV-XVIII əsrlərdə H.Tlkuransi, K.Yerzinkatsi, M.Naqaş və D.Bağişetsi, K.Axtamaretsi və V.Qucağ, D.Murad,, N.Ovnatan, S.Nova, Miran, Bağıroğlu, Əmiroğlu, Q.Yeqaz, T.Dədə, Ş.Meleko, K.Nova, Q.Hovanes və başqa onlarla erməni qusanları yaşamış, azərbaycanca (türkcə) yazıb-yaratmışlar. Bunlar “tək bir səbəbdən qusan idilər ki, öz məşhur əsərlərini onlar üçün anlaşılan dildə”, yəni Azərbaycan (türk) dilində ifa edirdilər” (tarixçi, professor Leo) 

İntibah dövründə Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının, eləcə də aşıq yaradıcılığının çiçəklənməsi və daha da inkişaf etməsi nəticəsində azərbaycanca çalıb-oxuyan erməni qusanlarının (aşıq deməyə də adamın dili gəlmir) da sayı artmışdı. Belə ki, həmin dövrlərdə Türkiyədə və Cənubi Qafqazda Anadolu və Azərbaycan türk ləhcəsi ilə yazıb-oxuyan yüzlərlə erməni qusanı yaşamışdır. Azərbaycanca şeir qoşan və oxuyan ermənilərin sayının getdikcə artmasının birinci və əsas səbəbi yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, Qafqazda əsas işlək dilin (linqva franka) Azərbaycan dili olması, ikinci səbəbi erməni dilli dinləyici və tamaşaçı auditoriyasının məhdudluğu idi. Üçüncü səbəb isə XIX əsrin birinci yarısınadək müasir erməni ədəbi dilinin – aşxarabarın formalaşmaması, əski erməni ləhcəsini – qraparı isə sadə və savadı olmayan ermənilərin başa düşməməsi sayıla bilər.  Beləliklə, Azərbaycan dilində yazıb-oxumaqdan başqa yol qalmırdı. Erməni qusanları ancaq Azərbaycan dilinin köməyi ilə özlərinə çoxlu dinləyici və tamaşaçı toplaya bilirdilər. Təsadüfi deyildir ki, erməni publisisti və ədəbiyyatşünası A.Arşaruni “Nizami və erməni ədəbiyyatı” adlı yazısında etiraf edirdi ki, “Azərbaycan dili, demək olar ki, erməni aşıqlarının və erməni xalqının doğma dili olmuşdur. Əks-təqdirdə onlar dinləyicilər qarşısında müvəffəqiyyət qazana bilməzdilər və onların dili dinləyicilər üçün anlaşılmazdı”. Deməli, erməni qusanlarının azərbaycanca yazması movcud şəraitlə və həyati zərurətlə bağlı olub.     

Onu daqeyd edək ki, erməni qusanlarının Azərbaycan dilində yazıb-yaratmalarına    movcud siyasi həyatın da ciddi təsiri olmuşdur. Xüsusən XVI əsrdə mərkəzləşmiş Azərbaycan dövlətinin yaranması, Səfəvilər sülaləsinin ilk hökmdarı Şah İsmayılın hakimyyətə gəlməsi, ölkənin sosial-iqtisadi və mədəni həyatında dəyişikliklərin baş verməsi, şahın özünün də ədəbiyyat və incəsənətlə maraqlanması və ana dilində şeirlər yazması, saz-söz ustalarını öz sarayına toplayaraq onlara himayəçilik etməsi, Azərbaycan dilinin dövlət dili elan olunması və bu dilin Səfəvilər dövlətində yaşayan bütün xalqlar (o cümlədən ermənilər) arasında əsas ünsiyyət vasitəsi olması və s. prosesə təsirsiz qalmamış və bu, erməni qusanlarının da azərbaycanca yazmasına stimul yaratmışdı. 

Sonrakı dövrlərdə də türk-Azərbaycan dilinin coğrafi təsir dairəsi geniş və əhatəli olmaqda qalmış, azərbaycanca yazan erməni aşıqlarının sayı artmaqda davam etmişdir. Matenadaranda və Ermənistan arxivlərində uzun illər tədqiqat aparan filologiya elmləri doktoru İ.Abbasov qeyd edir ki, XVII-XIX əsrlərə aid elə bir erməni əlyazması yoxdur ki, orada erməni əlifbasında Azərbaycan xalqının qədim nəğmələrinə təsadüf edilməsin. 

Bütün ölkədə olduğu kimi, ermənilərin sıx yaşadıqları İrəvan və Qarabağ xanlıqlarının ərazisində də Azərbaycan dili həmişə dominant olub. İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının ərazisində 1829-1831-ci illərdə kameral siyahiyaalma keçirən rus tarixçi-statisti İ.Şopenin Azərbaycan dilinin yayılma arealı haqqında qeydləri də bunu sübut edir. Görkəmli yazıcımız Y.V.Çəmənzəminli də “Azərbaycan ədəbiyyatında erməni müəllifləri” adlı əlyazmasında qeyd edirdi ki, “Ermənilər, gürcülər və rus mühacirləri bir-birinə yavuqlaşdıqda onların dilək və arzularına yeganə tərcüman olan türkcəmizdir”. 1843-cü il avqust ayının 27-də İrəvan qalasında olmuş alman səyyahı A.Haksthauzen isə yazırdı: “Ermənilər öz mahnılarını ermənicə yox, tatar (türk) danışıq dilində qoşur və oxuyurlar, çünki məhz bu dil Cənubi Qafqaz xalqları arasında ünsiyyət, ticarət və anlaşma dilidir. Bu nöqteyi-nəzərdən Azərbaycan dili Avropada geniş işlənən fransız dili ilə müqaisəyə gələ bilər. Bununla bərabər, bu dil xüsusi poeziya dilidir. Çox güman ki, erməni şerlərinin zəif yayılmasının səbəbi məhz bundadır, ən məşhur erməni şairləri, əsərlərinin geniş yayılması üçün həmişə tatarca (azərbaycanca) yazırdılar”. 

Azərbaycan dilinin üstünlüyü XX əsrdə də davam etmişdir. Həmin əsrin əvvəllərində yaşamış erməni yazıçısı və pedaqoqu Q.Acayan bildirirdi ki, indi də “Erməni xalqı və onun aşıqları türkcə danışmaqda heç bir çətinlik çəkmirlər, bu dil ermənilər üçün doğma kimidir, ona görə də biz türkcə oxuyuruq”. Acaryanın bu sözləri danılmaz tarixi həqiqəti əks etdirir.

Y.Ramazanov özünün “Azərbaycan dilində yazıb-yaradan erməni aşıqları” əsərində qusanların Azərbaycan dilində yazmalarının digər səbəblərindən birini də ermənicənin şeir dili kimi  yoxsul, (Akademik N.Y.Marr erməni xalqı kimi erməni dilini də hibrid dil adlandırırdi.) Azərbaycan dilinin isə poeziya üçün “əlverişli və qabil dil” olmasında, dilimizin zənginliyində, finksoinal imkanlarının genişliyində, ecazkarlığında, poetikliyində və musiqili ahəngdarlığında görürdü.

Bu həqiqəti erməni akademik M.Abeğyan da etiraf etməyə məcbur olmuşdu. O,“Xalq nəğmələri” adlı əsərində belə yazırdı: “Bədbəxtlikdən dilimiz qafiyə cəhətdən yoxsuldur. Həmahəng sözlər məhdud miqdardadır. Bu səbəbdən də xalq çox zaman qafiyə üçün tanış olduğu türk (Azərbaycan) dilinə müraciət edir”.Professor A.Babaxanyan isə əlavə edərək deyirdi ki, “Qusanlar üçün nağıllarda, mahnılarda təsvir olunan həyatı ifadə etməkdən ötrü türk dili erməni xalq ləhcələrindən daha səlis, daha ifadəli və dahazəngindir”.

Ümumiyyətlə, tədqiqatların nəticəsində XVII əsrdən XX əsrin ortalarınadək Anadoluda və Cənubi Qafqazda türk dilinin Anadolu və Azərbaycan ağzı ilə yazıb-oxuyan 400-ə (G.Tarverdiyana görə, 1300 nəfərə) yaxın erməni qusanı müəyyən edilmişdir.  

Əlbəttə, ermənilərin Azərbaycan dilində oxuyub-yazmasında ədəbi-mədəni əlaqələrin təsiri də olub. Akademik B.M.Jirmunski yazırdı ki, “heç bir milli ədəbiyyat, başqa xalqların ədəbiyyatı ilə canlı, yaradıcı və qarşılıqlı təsirdən kənar inkişaf etməmişdir”. Y.Ramazanov yuxarıda adını göstərdiyimiz əsərində qeyd edir ki, qusanların Azərbaycan dilində yazması həm də “ədəbi-mədəni əlaqələrin folklordaki təzahür əlamətlərindəndir”, Ə.Yeravanlı da bunu ədəbi əlaqələrin “ən parlaq təzahürlərdən” sayır. Folklorşünas alim H.İsmayılov isə dastanlarda olan şeirlərin ermənilər arasında geniş yayılmasını ermənilərin daima Azərbaycan-türk mədəniyyətinə tarixi bağlılığı, bədii düşüncələrin kasadçılığı üzündən folklorumuza möhtac qalması ilə əsaslandırır. Bunları erməni alimləri özləri də təsdiq edirlər. Ədəbiyyatşünas M.Canaşyan və erməni din xadimi, folklor toplayıcısı, naşir T.Y.Balean yazırdılar ki, erməni “qusan yaradıcılığı türk təsiri altında olub”. A.Arşaruni və M.Nalbandiyan bu təsirin mahiyyətini açıqlayaraq deyirdilər: ”Erməni xalqı daim Azərbaycan folklorundan və Azərbaycan xalqının klassik ədəbi irsindən uğurla istifadə etmişdir, bu ədəbiyyata və folklora həmişə məhəbbətlə yanaşmışdır”. “Erməni qusanları hər zaman azərbaycanlı ustadlarının yaradıcılığına söykəniblər”.

Ümumiyyətlə, erməni folkloruna Azərbaycan aşıq ədəbiyyatının təsiri, erməni qusanlarının Azərbaycan aşıq sənətinin ənənələrindən bəhrələnmələri - lap düzü oğurluqları sübuta ehtiyacı olmayan aksiomadır. Nə etsinlər, özlərində olmayıb, istəyiblər ki, onların da aşıq sənəti olsun, amma bu sənəti yaratmağa iqtidarları çatmayıb, ona görə də oğurlamağa məcbur olublar. Öz yazıçıları V.Papazyanın qeyd etdiyi kimi, “cahil, savadsız, vəhşi və ilk öncə şüursuz və əsasən soyğunçuluq və quldurluqla məşqul olan, şimal vəhşiləri kimi ov hesabına yaşayan”lardan bundan artıq nə gözləmək olardı?! 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(08.01.2025)