Kübra Quliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Elza Seyidcahan Azərbaycanın ən fərqli və yaradıcı sənətkarlarından biridir. Onun yaradıcılığı - ənənəvi musiqini müasir üslubda təqdim etməsi və sənətə olan qeyri-adi yanaşması ilə seçilir. O, yalnız bir müğənni deyil, həm də bəstəkardır. (Düzdür, hələ şairliyi də var.)

 Elza Seyidcahanın yaradıcılığında duyulan emosional dərinlik və səmimiyyət onun sənətkar kimi unikallığını vurğulayır.

Xüsusilə "Yalvarıram" adlı mahnısı onun musiqi aləmindəki istedadını gözlər önünə sərir. Bu mahnıda Elza Seyidcahan, həm güclü vokal qabiliyyətini, həm də emosional təsir yaratmaq bacarığını nümayiş etdirir. Mahnının melodiyası, onun səsinin gücü ilə birləşərək dinləyiciyə dərin mənəvi təsir göstərir. Sözlərdəki yalvarış və insanın daxilindəki çarəsizliyi ifadə edən hisslər, hər bir dinləyicini mahnının mənasına daha çox bağlayır.

“Yalvarıram” bir tərəfdən sevgi, itki və ümidin melodik ifadəsidirsə, digər tərəfdən dinləyicini öz həyatına dair düşünməyə vadar edən fəlsəfi bir əsərdir. Bu mahnı müəllifinin daxili dünyasını və musiqi duyumunun nə qədər zəngin olduğunu göstərir. Elza Seyidcahan bəzən fərqli çıxışları və yaradıcılığı ilə insanlar arasında müzakirə obyektinə çevrilir. Bəziləri onun davranışlarını, yazılarını və fikirlərini qeyri-adi hesab edərək lağa qoysa da, əslində, onun fərqliliyi sənətinə verilən dəyərdən xəbər verir. Onun yazdığı şeirlər və musiqilər bəzən çox dərin mənaları ehtiva etdiyi üçün hər kəs tərəfindən anlaşılan olmur. Lakin bu, onun sənətinin özünəməxsusluğunu göstərir. Fərqli olmaq və bu fərqliliyi qorumaq hər sənətkarın bacaracağı bir iş deyil. Elza Seyidcahan isə öz unikallığını qorumağı bacaran, eyni zamanda yaradıcılığı ilə daim təəccübləndirən bir sənətkardır.

"Yalvarıram" kimi mahnılar, əslində, onun sənətinin ciddiliyini və duyğularının gücünü əks etdirir. Belə əsərlər, Elza Seyidcahanın musiqisinin sadəcə melodik bir təcrübə olmadığını, həm də insan ruhuna toxunan bir sənət nümunəsi olduğunu sübut edir. Onun fərqli olması, sənətindəki rəngarəngliyi və sərbəstliyi ilə bağlıdır. O, heç vaxt standartların arxasında gizlənmir, əksinə, hər zaman öz yaradıcılığını orijinal şəkildə ifadə etməyi seçir.Elza Seyidcahanın yaradıcılığı, onun sənətkarlığını yanlış qiymətləndirənlər üçün belə, əslində düşündürücü bir nümunədir. "Yalvarıram" mahnısında olduğu kimi, o, hər dəfə dinləyicilərini öz iç dünyasına doğru bir səyahətə çıxarır. Belə mahnılar, onun sənətindəki səmimiyyəti və emosiya dolu dünyasını daha aydın şəkildə göstərir. O, Azərbaycan mədəniyyətində müasirlik və ənənəni öz üslubunda birləşdirərək bu sənətə fərqli bir nəfəs gətirir.

Sizə təqdim etdiyim linkdən keçid edərək Elza xanımın bu möhtəşəm ifasını dinləyə bilərsiniz. Xoş dinləmələr arzu edirəm.

https://youtu.be/q0TVOcgqt8o?si=xhGFLamRputO7fFh

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.01.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə BİRİ İKİSİNDƏ layihəsində bu gün sizlərə Gülsadənin şeirləri təqdim ediləcək.

Rəsmini gördüm,

Gülürdün... mənsizlik yaraşmışdı sənə.

Necə də tez unutmusan hər şeyi,

Necə də tez şəkil dəyişib şəkillərin.

Yalanların boylanırdı boyundan,

Özündən böyük yalanların,

Özündən yaraşıqlı yalanların.

Gülürdün...

Səni mən qədər tanımırdı yanındakı,

O mən qədər bilmirdi səni,

Bir insanı ən yaxşı pislik etdiyi tanıyar çünki.

Vəfalı ər,

Fədakar ata...

Nə qəşəng yaraşmışdın şəklə.

Səndən sonra çox şey dəyişdi oysa,

Mənim Allahım öldü,

Ürəyimə basdırdım özümü.

Sən gülürdün,

Mən matəmini tutarkən sənsizliyimin,

Belimi yerə vuranda yoxluğun,

Xəyanətin,

Sən boyundan böyük bir səadətlə gülürdün.

Tutmuşdun yerini... tuta bilmədiyin əllərim son dəfə üzülərkən səndən,

Sən özünü tamamlayırdın saxta gələcəyinlə.

Mənsizlik yaraşmışdı sənə...

Yalanların qədər,

Alçaqlığın qədər.

Sən gülürdün, ancaq qızının gözlərindən baxırdı mənim nakam taleyim...

***

Bir tək sənə yazmaq istəyirəm

Darıxanda əllərim,

Tıncıxanda ürəyim bir tək sənə yazmaq istəyirəm.

Uzun-uzun demək istəyirəm necəyəm,

Necəydim.

Axı sən həm də ən yaxın dostumdun

Çəkilirəm küncümə,

Kim deyir ki, güclüyəm, qalibəm?

Mən bir savaşda vətənini itirib sağ qalmış döyüşçü kimiyəm.

Sən tanımışdın məni,

İlk dəfə ruhumun şifrələrinə toxunarkən bilirdin bir qızcığaz tapacaqsan

Dizləri çapılmış, üşümüş və yanılmış.

Səndən sonra dəyişmədi heç nə,

Gizli bir nifrət böyüyür içimdə, haçansa daşacaq.

Sahibsiz bir susqunluğun ətdən heykəli kimi qarışıram insanlara.

Axı sən də xaindin,

Öz ölkəsini satmışlar qədər,

Öz körpəsini atmışlar qədər,

Kimliyini danmışlar qədər xain.

Bəs niyə mən...bir tək sənə yazmaq istəyirəm ağlarkən?

Gülərkən,

Darıxarkən.

Hardansa gələcəksənmiş kimi gözləyirəm səni,

Duysan könül səsimi, getdiyin yerlər yuvan olmazdı.

Belə qalmazdı bu sevginin biçarə taleyi...

Nə bilim,

Bilirəm, yoxsan,

Yadsan,

Olmayacaqsan.

Və bilirəm ki, mən bir də sənə heç vaxt yazmayacam.

Ancaq...

***

Yuxun qarışsın bu gecə,

Adım gəlsin ağlına.

Sinəndə nəfəsin daralsın,

Biləsən ki, dardayam.

Bir şimşək çaxsın pəncərəndən

Xəyalım sürünsün divarlarından.

"Məni istə","məni sev"," məni gözlə" dediyin qadının gülüşləri şaqqıldasın ağlında.

Sevdiyim,

Gözlədiyim,

Yar dediyim,

Yarımadım bu həyatın kamından.

Göy gurlayır,

Yağış yağır,

Şəhər məsum…

Min yol gəlib döyürəm xəyalımda qapını.

Bir qadının səsi gəlir,

Şirin-şirin təkrarlayır adını.

***

Canımın ağrıyan yeri,

Həsrətimin üç hərfli nidası,

Atam mənim!

Kimsə bilməz içimdəki bu yası.

Bir zəng gələ, mən açam ki, səsindir,

İnan mənə, inan, atam, bəsimdir.

Sənsizliyim ağrılıdır, ağırdır,

Mən xırdayam, mən acizəm əlində.

Sarılıram məzarına, isinmirəm, ay Ata,

Çağırıram hər nəfəsdə adını.

 Ayrılığın yaman oldu, sərt oldu,

Deyəmmədim salamat qal, hələlik.

Ay ata, dərdin mənə dərd üstündə dərd oldu!

Öpəmmədim əllərini doyunca,

Mən qayğına qalammadım, bağışla!

İndi mənə boylanırsan məzardan,

Bir həsrətli,

Bir nisgilli baxışla.

Vəfasızmış bu dünyanın o üzü,

Gedən dönmür, qalan ölmür...

gün keçir.

Həyat bizə hər addımda kəfən adlı don biçir.

Mən küsmərəm,

İncimərəm, bilirsən,

Bilirsən ki, bu şeirim

Susdurduğum dərdimdir.

Bir zəng gələ, mən açam ki, səsindir,

İnan mənə,inan, Atam, bəsimdir.

ÖZÜMƏ NOT

Bitirməlisən beynində, ruhunda qanqren olmuş

Yarım hekayələri.

Ayağına dolaşmalı deyil düşüncəni sərsəmlədən,

Donuq baxışlardan qalan son vidalar.

Xumarlı bir sevginin 18 yaşlı qadını deyilsən,

Sən o sən deyilsən...

Əllərin taleyini yazır,

Ağ bayraq qaldır keçmişinlə arandakı neytral zonada.

Bir qızcığaz nimdaş ayıcığını basıb bağrına,

Döyüşdən sağ çıxmış və gülümsər sənə.

Qanadların yaralı,

Sancılı xatirələrin qundaq gecələrini bəslərdi göz yaşların.

Sevgilər başdöndürücü, gözəlliyin sərsəm mərmi,

Bir qucaq boyda təkliyin məsum oyuncağı qadın.

Günəş boylanır ruhunda,

Ətəyi süd bəyazı buludlara köklə duyğularını,

Öpsün dodaqlarından uzaqdan qonaq düşən dəli külək.

Çəkil məbədinə,

Bütün ötəri sevgilərin günahını çıxar,

Sonunu gətir vidasız ayrılıqların,

Matəmsiz ölənlərin,

Sənsiz gedənlərin.

Bağrına bas atılmış sevgini, yasını tut.

Tut əllərindən içindəki məsumun!

Şaçlarında bəyaz,

Gözlərin dibini gizləyən dəniz.

Əllərin vəfasız bir əlin məzar yeri.

Dik dur, qadın,

Dik dur!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.01.2025)

Şəfa Vəli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Dostoyevski... Oxuyan da peşman, oxumayan da... Oxuyan da özünü şanslı sayır, oxumayan da... Oxuduqlarımı unutmağa tələsirəm, oxumadıqlarımı tez oxumağa. 

Dostoyevski... İradə Aytel yazıçının ev-muzeyinə getmişdi bir neçə il qabaq, şəkillər paylaşmışdı, xeyli baxmışdım.  “Başqasının arvadı və ya yataq altında bir ər”i oxuyub gülmüş, “Bəyaz gecələr”i oxuyub depressiyaya düşmüşdüm. “Dürüst oğru” isə Herman Melvillin  “Katib Bartlebi”sindən 5 yaş böyükdür, amma ikisi də məni “döydü”.  “Döyüldüyüm” yerlərdən ağrımadım, ağladım...

Xanım Aydın Anna Qriqoryevnanın yazıçı haqqında xatirələrini tərcümə edib. Sağ olsun, bir gün oxuyacağıma söz verirəm. Və Dostoyevki haqqında söhbət edə biləcəyim yeganə insana - Kəmalə xanım Umudovaya  söhbətimizi hissə-hissə  portalımızda yayımlamağa icazə verdiyi üçün mütəşəkkirəm.

         ***

-Kəmalə xanım, özünüzü “Ədəbiyyat və İncəsənət” portalının oxucularına necə təqdim edərdiniz?

-Umudova Kəmalə Aydın qızı, Bakı Slavyan Universitetinin dosenti. Müəllim və filoloq. Höte deyirdi: “Əgər insan hər hansı bir peşəyə (lap dərzi olsun!) əsl ustalıq  səviyyəsində yiyələnibsə, o zaman o, Kainatı dərk etmişdir”. Yəni məşğul olduğun işin dərinliyinə getməyi təklif edirdi. Ətrafdakılar üçün kim olduğumu soruşursunuz - müəllimlik məsləyimdir, ana tərəfdən və çox keçmişlərdən gələn ənənəni daşıyıram, filoloq kimi bu sahədə müəyyən dərinliyə nüfuz etməyə can atıram. Və hansı dərinliyə nüfuz edə bilirimsə, özümlə birgə oxucunu da mətnin dərinliyinə çəkməyə cəhd edirəm. Filoloq kimi düşüncəm və niyyətim budur. Bir kitabımla bunu etməyə çalışdım: “Adı soyadını eşidən şair - Qulu Ağsəs” adlı monoqrafiyamla.

Ədəbiyyatın Dostoyevski ümmanına qərq olacağıq sizinlə, oxucularla birgə. Güman edirəm, maraqlı olacaq. Onun adı ilə bağlı yubiley medalım da qəlbimi isindirir.

-Bəzi insanların Dostoyevskini oxuyanda depressiyaya düşməsinin səbəbi nədir?

-Bu sual oxucularda tez-tez yaranır. Dostoyevskinin bu cür təsir etməsi anlaşılandır. Buna pis cəhət kimi deyil, əksinə, müsbət hal kimi yanaşmaq lazımdır (şəfqətlə gülümsəyir). Deməli, yazıçı əsas məqsədinə nail ola bilib: onu bu cür qəbul edən oxucunu öz tənhalığından çıxararaq, ona başqa bir “mən”də yaşamalı olduğu barədə müjdə verir, refleks oyadır. Oyanmaq istəyirikmi? Bizə var olduğumuz çərçivə, büründüyümüz qılaf bəs edir bəlkə... Lakin Dostoyevski həyatın sınaq meydanı olduğunu daim düşünən, İblisin Tanrı ilə savaşdığını və bu savaşın məqsədini bilən, yaradıcılığını bu fəlsəfə üzərindən şəkilləndirən sənətkardır. O, əslində, qaranlıqdan deyil, qaranlığın bağrını dəlib insanı sabaha çıxaran işıqdan yazır. 2000-ci illərin əvvəllərində “İşıqlı, həyatsevər Dostoyevski” adlı kitabça da dərc olunub. Oskar Şults adlı alman əsilli alim 1931-1932-ci illərdə Helsinki Universitetində oxuduğu mühazirələrdən belə nəticəyə gəlmişdir ki, “Dostoyevskidən işıqlı və həyatsevər yazıçı yoxdur”. Dostoyevski işığa, ahəngə və həyatsevərliyə bağlılığı ilə Puşkinin yeganə birbaşa varisidir.

-Bu həyat eşqi haradadır?

-Bu həyat eşqi Dostoyevskinin qəlbinin dərinliyindədir. Bu eşqi, bəlkə də, ən yaxşı Mitya Karamazov ifadə edib: “Yüzlərlə əzabın içində, bütün bədbəxtliklərdə mən varam”. Yəni nə olursa-olsun, mən hər zaman varam; varlığın hiss olunmasının özü həyat sevincidir, fərəhdir. Varlığın məhv olduğu yerdə dəhşət yaranır. Bu zaman Dostoyevskidə, doğrudan da, qaranlıq və qorxu başlayır; kim olsa, bu situasiyada onu üzərində hiss edəcək, əlbəttə. Lakin Dostoyevskidə “mən varam” sahəsi başqa yazıçılardan daha genişdir. Dostoyevski bütün qara qüvvələri, əcinnələri, cinləri insana yaxınlaşdrmaqdan qorxmur, çünki onları dəf edəcək gücün özü də elə insandadır. Qəlb, könül başqa aləmlərlə bağlı deyilsə, o zaman ölüm başlayır, həyat mənasını itirir. “Qara rəng” yəqin, həm də, qavrayış formasıdır, qavrayanın baxışıdır. Mən Dostoyevskini işıqlı və həyatı təsdiq edən, işığı axtaran yazıçı kimi görmüşəm. Bir də, İsa Məsihin hekayəsi də olduqca ağır, kədərlidir axı. Xristianlar üçün bu, dünyada baş verə biləcək ən işıqlı hadisədir. Dostoyevskinin dörd ili ancaq İncil oxumaqla keçib, çünki katorqada digər kitablar əlçatmaz idi. Katorqadan sonra o, İncil üslubuna uyğun olaraq yazmağa başlayıb. Məhz həyatın qaranlığında, cahillikdə, qaranlığın və cahilliyin dərinliyində o, parlayan şəfəqi görə bilirdi. Yəni Dostoyevskinin həyatsevərliyi məsələsi bir çox halda bizim baxış bucağımıza, gözümüzə bağlı məsələdir. Dostoyevskinin ardınca gedə bilərikmi? Bu zülmətdə işıq görə bilərikmi, işığın zülmətə qalib gəldiyini, cahillikdən üstün olduğunu görə bilərikmi? Yoxsa bizim buna gücümüz, yetmir, biz buna qadir deyilik? Qadir deyiliksə, hər şey bizə qaranlıq görünəcək. Dostoyevski bütün əsərlərində,-ilk romanından sonuncusuna qədər,-bütün gücünü sərf edir ki, biz onun ardınca gedək.

-Dostoyevskini doğru anlamaq üçün onu necə oxumalıyıq?

-Dostoyevskidə hadisələr və obrazlar düz xətt boyunca oxunmamalıdır. Onun əsərlərinə çəkilən filmlərin, tamaşaların uğursuzluğu da bununla bağlıdır. Fabulanı gözləmək, məzmuna sadiq qalmaqla doğru nəticə almaq mümkün deyil. Çünki Dostoyevskinin həqiqəti, insanla bağlı çözmüş olduğu ən böyük sirr görünənlərdə deyil, arxa planda, üst mənada, başqa aləmlərdədir. “Cinayət və cəza” romanında Sonya kimdir? Zahirən qədim peşə sahibi. Bəs əslində? İblisə qəlbini satmamış, Tanrıdan başqa təzahürə inanmayan, hər an qarşısında başqa, işıqlı yolun açılacağına inanan, müəllifə ən doğma obraz. Romanın ilk dəfə dərc olunduğu “Russki vestnik” jurnalının redaktoru Mixail Katkovun bütün etirazları, romanı çap etmək istəməməsinin səbəbi də Sonya obrazı ilə bağlı idi. Əlində İncil, dilində Raskolnikova qarşı ittiham, onu düşdüyü yanlış yoldan çəkindirmək istəyən, onun məhv olmuş qəlbini diriltməyi, ruhunu Tanrı ilə birləşdirməyi özünə borc bilən Sonyanın eyni zamanda öz bədənini satan qadın olması yazıçı üçün problem kəsb edən məsələ deyildi. Unutmaq olmaz ki, çox çətin ömür yollarından keçmiş, epilepsiya xəstəliyindən əziyyət çəkən, ölüm hökmü və əvf qərarı arasında yaşadığı beş dəqiqədə əbədiyyəti qazanmış yazıçının əzabları həyatı şərtsiz sevməklə, sevginin qaçılmazlığının etirafı ilə bağlıdır. 29 yaşlı yazıçının bu dünyanın başqa aləmlərlə qarşılıqlı bağlılığını hansı əzablarla qazandığını bilsək, onun zülmətin arxasında gizlənən işığa həsrətini də anlamış olarıq. Bilirsiniz, Dostoyevskinin “Karamazov qardaşları” romanının konsepsiyası niyə Alyoşa obrazı ilə bağlıdır? Çünki bu obrazda o, 3 yaşında vəfat etmiş oğlu Alekseyin gələcəyini, həyat amalını, tutduğu, gedəcəyi yolu göstərmək istəmişdi. Bu, İsa peyğəmbər nümunəsi ilə işıqlanmış yol idi. Övlad itkisinin acısını ancaq belə ovuda bilmişdi. Optina Pustın abidi Amvrosi Atanın verdiyi məsləhət-roman yazmaq və oğlunu baş qəhrəman obrazında canlandırmaq-yazıçını həyata belə qaytarmışdı. Baxın, budur Dostoyevskinin əsl üzü. Ruhun uca aləmlərlə bağlılığını, Tanrının simasının insanların  simasında necə təcəllə tapdığını bədii əsərdə təsvir etmək, adi sözlə anlaşılması çətin mətləblərin bədii ifadəsi məsələsinin həllini tapmaq Dostoyevskinin tale yazısı idi. 17 ya 18 yaşı vardı, onu narahat edən düşüncəni qardaşına məktubda dilə gətirəndə: “İnsan sirri-xudadır. Onu açmaq lazımdır. Və  əgər bütün ömrün boyu bu sirri açmağa çalışsan, zamanın hədər getməyib, deyə bilərsən; mən bu sirlə əlləşirəm, çünki insan olmaq istəyirəm”. Yaradıcılığının iki böyük, şərti olaraq, mərhələsində Dostoyevski insan ruhunun axtarışlarını fərqli bədii şəkildə həyata keçirir. Bu haqda başqa söhbətimiz başqa vaxta qalsın.

Söhbətin ardı olacaq

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.01.2025)

İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

V sinfin Azərbaycan dili (I hissə, Bakı-2024) dərsliyindəki bəzi mətnlərdə yanlışlıqlara yol verilmişdir. Belə mətnlərdən biri də “Oxuyub-anlama” məzmun xətti  üzrə IV bölmənin dördüncü fəslində ikinci dərsin mövzusu kimi təqdim olunan “İlanın yarpızdan zəhləsi gedir?” (səh:73) adlı mətndir. 

Dərsin məqsədi şagirdlərin müəyyən fikirlərlə bağlı öz mövqelərini bildirmək və onu əsaslandırmaq, nitqin ekspressivliyində məcaz və leksik fiqurların rolunu izah etmək bacarıqlarının formalaşdırılmasıdır.

         Şagirdlər mətni səssiz oxumalı, oradaki çətin sözlərin mənasını araşdırmalı, movzunu müxtəlif situasiyalarda danışmalı, iş dəftərlərindəki tapşırıqları icra etməlidirlər.

         Fəqət təlim məqsədlərini reallaşdırmaq üçün təqdim olunan mətndə bir sıra yanlışlıqlar olduğunu zənn edirik. İcazənizlə,  həmin yanlışlıqlara diqqəti cəlb etmək istərdik.

 Məsələn, mətndə “…ilan quru, susuz (?) yerlərdə yaşayır” və yaxud “…qədimdə “yarbuz” sözü heyvan adı bildirirdi…” kimi əsli olmayan məlumatların verilməsi nə dərəcədə doğrudur?!

Birincisi, ilan heç də həmişə “quru, susuz yerlərdə” yaşamır. Zooloqlar qeyd edirlər ki, ilanlar hər yerdə - meşələrdə, çöllərdə, dənizlərdə və dağlarda, hətta  Himalay dağlarının 4900 metr yüksəkliyində də yaşayırlar. Digər canlılar kimi onların da suya (o cümlədən yarpızın yetişdiyi məkanlardakı su mənbələrinə) həyati ehtiyacları var. Əlbəttə, biz başa düşürük ki, belə yazılmaqla “suyun az olduğu yerlər” nəzərdə tutulub. Bəs azyaşlı V sinif şagirdləri də burdakı mənanı başa düşmək bacarığına, düşüncə potensialına malikdirlərmi?! Müşahidə etdiyimiz dərsdə şagirdlərdən birinin müəllimə “Bəs ilanlar su içmirlər?” sualını verməsi də onların bir qrupunun “quru, susuz yerlərdə” ifadəsini düz anlamadıqlarını göstərir.

İkincisi, mətndə “Yarbuz” sözünün qədimdə heyvan adı bildirməsi barədə məlumat nəyə əsaslanır?  Konkret tarixi mənbələrdə, demək olar ki, belə məlumatlar yoxdur. Bu barədə söylənilənlərin hamısı mülahizələrdir. O cümlədən dilci alim M.Adilovun söylədikləri də.

             Heç XI əsrdə yaşamış M.Kaşğarinin məşhur “Divani-lüğat-it-türk” əsərinin özündə də belə söz yoxdur. Amma mətndə yazılıb ki, “M.Kaşğarinin “Divani-lüğat-it-türk” əsərində (XI əsr) belə ifadə işlənmişdir: “İlan yarbuzdan qaçar, hara getsə, yarbuz qarşısına çıxar”. Xeyr, elə yazılmayıb. İfadənin əsli belədir: “Yılan yarpuzdan kaçar, kança barsa, yarpuz utru kəlür”. (Bax: M.Kaşğari: “Divani-lüğat-it-türk”, III cild. Bakı-“Ozan”-2006, səh: 41) Gördüyünüz kimi, “Divani-lüğat-it-türk”də “yarbuz” sözü yoxdur,  “yarpuz” sözü var.  Bu baxımdan mətndəki “Kaşğari də öz lüğətində “yarbuz” sözünü məhz “manqust” kimi işlətmişdir” ifadəsi də səhvdir. Çünki M.Kaşğari “yarbuz” yox, “yarpuz” sözünü həmin mənada işlətmişdir.

              Maraq üçün onu da qeyd edək ki, lüğətdə eyni nitq hissəsinə aid olan omonim “yarpuz” sözünün birinci mənası “gözəl rayihəli bir ot, qır nanəsi”; ikinci mənası isə “bir heyvan, fıron siçanı, manqust” kimi şərh olunur. (Onu da qeyd edək ki, bizim indi “yarpız” kimi istifadə etdiyimiz söz bu gün də bir çox türk xalqlarının dillərində, o cümlədən bizim bir sıra dialektlərdə elə lüğətdəki kimi “yarpuz” şəklində işlənməkdədir.)

            Dərslikdəki mətndə belə bir cümlə də vardır: “Qədim “yarbuz” (heyvan adı) sözünün “yarpız” (bitki adı) sözü ilə oxşarlığı məsələnin təhrif olunmasına gətirib çıxarmışdır”. Biz isə əksini düşünürük. Deyirik ki, “yarbuz” sözü “yarpuz” (yarpız) sözünün təhrif  olunmuş formasıdır. Bəzi türk xalqlarında hazırda “yarbuz” sözünün “yarpuz”   mənasında soyad kimi işlədilməsi də fikrimizi təsdiq edir. Kim və hansı ağıllı manqust (quş, ilan və xırda gəmiricilərlə qidalanan yırtıcı) mənasını verən sözü soyad kimi götürər ki?!

            “Yarbuz” sözünə tarixi mənbələrdə və başqa ifadələrin tərkibində təsadüf olunmaması, onun köhnəlmiş sözlər cərgəsində, dialektoloji lüğətlərdə də gözə dəyməməsi  bu ehtimalı gücləndirir. Əsli-nəsli, kökü naməlum olan və faktiki dildə olmamış və olmayan bir söz barədə mətndə “Zaman keçdikcə bu söz köhnələrək leksikamızdan çıxmışdır” ifadəsinin işlədilməsi isə tamamilə yersizdir. Dildə olmayan söz necə dildən çıxa bilər?

              “Yarpuz” (yarpız) sözünün tarixi isə çox qədimlərə gedib çıxır. Bu söz qədimdən bəri bitki və heyvan adı kimi (əsasən bitki adı kimi) müxtəlif çoxsaylı türk xalqlarının (uyğur, karluq, qıpçaq, oğuz, osmanlı, özbək, qazax, qırğız, türkmən, Azərbaycan türkcəsində və s.) dilində  işlənmişdir. XVII əsrdə türkcə yazılmış “Lügat-i Müskilat-i Ecza” tibb terminləri kitabında da adı çəkilən şəfalı 417 bitkidən biri kimi onun adı “yarpuz” şəklindədir. İndi də dillərin çoxunun aktiv lüğət fonduna daxildir.

O, düzdür ki, “Divani-lüğat-it-türk”də nümunə göstərilən atalar sözündəki “yarpuz” manqust mənasında işlədilmişdir. Lüğətin 2006-cı il nəşrinin tərcüməçisi və nəşrə hazırlayanı R.Əskərin də yazdığı kimi, burada “yarpuz” “…əslində bitki deyil, firon siçanı imiş…İlanın zəhləsi yuvasının ağzında «bitən», yəni dikəlib duran və onu gözləyən firon siçanından, manqustdan (quş, ilan və xırda gəmiricilərlə qidalanan yırtıcıdan – İ.V.) gedirmiş...”(Bax: yuxarıda göstərilən mənbə).  Bu fikir digər çoxsaylı mənbələrdə də təsdiq olunur.  

Zənnimizcə,  “İlanla yarpızın nə əlaqəsi var?” və ya ”İlan hara, yarpız hara?” sualları ilə  müəlliflər ilan - yarpız əlaqəsinin olmadığına işarə ediblər. Ancaq unudurlar ki, belə bir əlaqə mövcuddur. Mütəxəssislər göstərirlər ki, mükəmməl iybilmə qabiliyyətinə malik olan ilan yarpızın qoxusuna da yaxşı bələddir. Onlar qeyd edirlər ki, ilanlar daha çox mexaniki titrəmə təsirlərinə və kəskin iyə qarşı həssasdır. Ona görə də ilan süründüyü marşrutda kəskin iyə rast gəldikdə kənara gedir. Türkəçarə kimi ilandan qorunmaq üçün  onun ola biləcəyi yerlərə yarpız, nanə, sarımsaq və s., sonralar isə daha kəskin iyli digər maddələrin (kükürd, naftalin, kerosin, mazut, keçi tükü, kül və s.) qoyulması da bunu sübut edir. İlan onların spesifik iyindən çəkinir. Üstəlik yarpızdan ayrılan uçucu efir yağları da çox kəskin olduğundan ilana toksiki təsir göstərir. Deməli, insandan fərqli olaraq gözəl və ətirli, min bir dərdin dərmanı olan yarpızın iyi ilanlar üçün son dərəcə rahatsızedicidir. Təsadüfi deyildir ki, xalq arasında əsrlərin sınağından çıxmış belə  inançlar da mövcuddur: “Yarpız olan həyətdə ilan olmaz”, “Yarpız bitən bostana ilan dolanmaz” və s. Hələ yumorla deyilmiş belə bir ifadə də var: “Dərisi avtomatik olur vız-vız, İlan hər dəfə görəndə yarpız”.  “Keçəlin nağılı”nda isə keçəl şah qızının boynuna dolanmış ilanı yarpızın gücü ilə uzaqlaşdırır. (Bax:”Azərbaycan nağılları” I cild, Bakı-Turan-2002, səh:148) Qeyd etdiyimiz səbəblərə istinadən deyə bilərik ki, “İlanın zəhləsi yarpızdan gedər, o da yuvasının ağzında bitər” atalar sözü tam məntiqi əsasda formalaşıb. Heç bir atalar sözünün təhrif olunmuş forması deyil.

Özünüz düşünün, bu cür məlumatlardan xəbərsiz olan V sinif şagirdləri mətndəki “Sizcə, doğrudanmı ilanın yarpızdan xoşu gəlmir?” və başlıqdakı (“İlanın yarpızdan zəhləsi gedir?” suallarına (oradaki “nə üçün”lərə) cavab vermək iqtidarında ola bilərlərmi? Gördüyünüz kimi, hər iki cümlə sual cümləsidir. Sual cümlələri isə bir şeyi öyrənmək, dəqiqləşdirmək və ya yeni məlumat əldə etmək üçüm cavab almaq və tapmaq məqsədi ilə işlədilən cümlələrə deyilir. Suallara mətnə əsasən cavab tapmaq müşkül məsələdir. Digər tərəfdən cavab ciddi tədqiqat və araşdırma tələb edir ki, bu da V sinif şagirdinin işi, həm də 45 dəqiqəlik iş deyil.

Dərslik müəllifləri materialın dilci alim M.Adilovun “Niyə belə deyirik” kitabından götürüldüyünü söyləyərək yaxalarını kənara çəkməyə cəhd edə bilərlər. Amma istifadə ediləsi materialların doğruluğununun yeni tədqiqatlar işığında yoxlanması onların borcu deyildimi?!  

O da faktdır ki, artıq “Divani-lüğat-it-türk”dəki atalar sözünün dairəsi çox daralmışdır, demək olar ki, istifadə edilmir. Onun əvəzinə yarpız (bitki) – ilan münasibətlərini əks etdirən variant - “İlanın zəhləsi yarpızdan gedər, o da yuvasının ağzında bitər” atalar sözü daha işlək hala gəlmişdir. Bizcə, dərslikdə sonrakı variantın nəzərə (müqiyisəli də etmək olar) alınması doğru və maraqlı olardı.

 Təklif edərdik ki, gələcəkdə dərslikdə elmi mübahisə doğuran, qeyri-dəqiq və fikir dolaşıqlarına səbəb ola biləcək məsələlərə yer verilməsin, şagirdlərin tədqiqat imkanları və dərketmə səviyyələri, onların yaş xüsusiyyətləri, istifadə olunan mənbələrdəki materialların dəqiqliyi və doğruluğu ciddi şəkildə nəzərə alınsın, müasir dil materiallarına daha çox istinad olunsun. Bu yolda dərslik müəlliflərinə uğurlar arzulayırıq.

Qeydlərimizin dərsliyin təkrar nəşrində nəzərə alınması diləyi ilə.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.01.2025)        

Zahirə Cabir, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Salam, əzizim. Necəsən? Bilirəm ki, məndən incimisən. Amma sənə yazdığım məktublar hamısı cavabsız qalmış, mənimlədir. O məktublar sənə çata bilməzdi, əsir idin. Bil ki, gözəlim, mən o məktubları sənə göz yaşlarım, ürəyimin qanıyla yazmışdım. Sənin necə də qəribə taleyin var?! Ömrümüzə qara yazılan İllərdə hara getdimsə səni axtardım, aradım... Gecələr ulduzların arasında, çiçəkli yamyaşıl yamaclarda, dərələrdə, bulaqların şırıltısında, əsən küləklərdə, dağların zirvəsində, sevən könüllərdə, dərdli-qəmli ürəklərdə axtardım səni. Tapmadım...

Gözəlim! Sən mərdliyinlə, qürurunla öyünürdün. Sənin gözəlliyinə kimlər məftun olmamışdı?!  Yadlar gəldi, səni məndən almaq istədilər, ala bilmədilər. Səni sıldırım, əlçatmaz yerlərə apardım. Döyüşdüm. Nə  qədər səni sevənlər qanlarını tökdülər, qoymadılar ki, Azərbaycan gözəli yadlar əlinə keçsin.

Qaşı qara, gözü qara, gözəllər gözəlim! İlk baxışdan sənin qara gözlərin, baxışın yağının gözündən qaçmadı. Səni əldə etmək üçün qəsdinə durdular. O müdhiş qaranlıq gecədə Şeytan mələk biçimində hiyləyə əl atdı. Yer titrədi, göy guruldadı, əcaib əjdaha sifətlilər səni əsir götürüb igidlərin tikdiyi qalada saxladılar. O qala şüşədən idi. Ona görə elə qala tikilmişdi ki, bir gün şüşə sınarsa o şüşələr Gözəlimi oğurlayanların üstünə tökülüb onları məhv etsin. Amma onlar səni məhv etmədi, əsir saxladı, tabe olmadığını görüb sənə zülm etdilər. Əllərin əlimdən uzaq düşdü. Ruhumu ruhuna bağladım, sənin həsrətinlə ağladım, ah-fəğan etdim. Leylini sevən Məcnun tək tənhalığa üz tutdum. Sevdiyin çiçəyi axtardım, şehsiz çiçəklərə rast gəldim. 

Qəmdən, kədərdən uzaq yaranmış mələklər də ağladı, göz yaşı tökdü o gecə.

Sənin iniltini hər gecə eşitdim. Səsin həmişəki səs deyildi, zəngulə vurmurdu.  o mehriban və səmimiyyət dolu səsində indi ağrı, kədər, inilti vardı,  xəstə olduğunu duydum - sən heç vaxt bu əzabları mənə deməzdin, bildirməzdin!

Ölmək istədim, ölə bilmədim. Gözlər gəldi gözlərimin önünə. Hara gedirsən, özünü unudub hara gedirsən. Özünə kənardan baxa bilməyən o gözləri kor et əvvəlcə. Qəlbim parçalanıb muma döndü. Sənə olan sevgim sönməyən şama dönüb illərlə yandı. Qanlı göz yaşları axdı yanaqlarımdan.  Məni yaşadan  yalnız sənə olan sevgim oldu.

Ah, necə oldu axı, mən sənin içində qovrulan o ağrılı ruhunu duya-duya yaşadım. Yer xəcalətindən bir daha ətirli gül bitirmədi ki, gözəlim o gülün ətrini duymayacaq. O gülün yerində tikanlar bitdi yalnız.

Tanrım mənə dözüm verdi. Tanrıya güvəndim, möcüzə gözlədim. Sevginin məhv olduğu yerdə nifrət daha da güclənər deyirlər.  Üzümüzə nurlu sabahın açıldığı bir yaz səhərində dedim: Daha bəsdir! Hayqırdım...Dağlar bu səsdən diksindi, yer, göy yandı, töküldü.. Yenə də sənə çata bilmədim. Yağı sənin qarşında çal-çağır edib mənə yanğı verdi. Bu dərdə necə dözdüm. Qanlı qaladan səni necə geri alacağımı fikirləşdim, fikir yollarında azıb qaldım, bir an keçənləri unudaraq yenə yaşamaq istədim. Bacarmadım. Necə yaşamaq olar? Günəşə həsrət qalan kor insan kimi yalnız bu kəlmələrlə özümü sakitləşdirdim: Gözlə, gələcəyəm!  Mütləq səni azad edəcəyəm! Əllərimi uca tanrıya uzadıb möhlət istədim. Tanrıdan bir səs gəldi: - Səbr et, o gün gələcək. Səbr etdim, səbrimə “qorxdu” dedilər.

Bir nur üzlü pəhləvan peyda oldu,  bəyan etdi ki, mən Azərbaycan gözəlini o əjdahanın əlindən qurtaracağam. Ağ atlı pəhləvan çox çətin bir yola çıxdı. Vətən torpağını sevənləri öz ətrafına topladı, onları qanlı döyüşə səslədi. “Allahu əkbər”- deyib, yağı üstünə atıldı. Qeyrətli, namuslu, Azərbaycan gözəlini onların əlindən aldı.  O zəfər günü Şiş dağlarda sənin xilasına gələnlərə Tanrı da kömək etdi. Duman dağlara üz tutan xilaskarlarını düşməndən gizlətdi. Nəhayət sən əsirlikdən xilas oldun.

Ey, Azad Azərbaycanın məğrur gözəli! Üzündən xəcalət rübabını götür. Qoy bütün dünya bilsin ki, Sən azadsan! Yaralarını sağaldacaq məlhəmlərin hazırdır. Tez bir zamanda sağalacaq, yenə də mənə qayıdacaqsan. Artıq Vətənsevənlər od nəfəsləriylə sənə uzanan xain əlləri yandırdılar, kül etdilər. Həmin anda sən od saçan gözlərə, qaynar nəfəslərə baxıb, zənciri qırılan qollarını irəli, mənə uzatdın:- “Mən səni gözləyirdim, inanırdım ki, gələcəksən. Sənin eşqinə, sevginə inanırdım. Sən, qanqal dolu yollarla ayaqyalın gəldin yanıma,  mənim xilaskarım. İndi əllərimi sənə uzadıram, tut əllərimdən məni ayağa qaldır. Mən azadam, sənə qayıdıram. Bizləri ayıran yollar artıq bir ünvandadır. Biz birlikdəyik!”

Zülmət dolu acılı günlər sevinclə əvəz olundu. İçimdən bir səs gəldi, bağırdım:- Daha yanındayam, səni heç kəsə bir daha vermərəm!

 Uşaq kimi sevinib, qədəmlərinə “qurban” dedim. 

Hörmətlə: Səni sevib, gözləyən

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.01.2025)

Geyimlər görəndə ana hər dönə

48 ölçüdə qalar gözlərim,
Cibim pullarımın qəbrinə dönər
Titrəyər dizlərim, dolar gözlərim

48 ölçüdə paltar geyərdin,
Kəsər şaxta məni, döyər qar məni.
48 ölçüyə çevrilib dərdin
Vitrindən boylanıb yandırar məni.

İmkanım hər dəfə imkansızlaşar
Baxar 48-lər arxamca dost-dost,
Hamısı əyninə gözəl yaraşar
Niyə birini də alammıram bəs?

Qalıb gözlərimdə murazım mənim
Təsəllim bir şirin gümana qalıb,
Sevinmək qismətim qızım Zöhrənin
Ölçüsü 48 olana qalıb.

Düşər boy- buxunun yadıma hər gün
Boyun gedər-gəlməz yolcusu olub.
Gör neçə ildir ki ,əyin-baş ölçün
Dönüb həstərimin ölçüsü olub.

Yazbaşı qar yağar ilk nübarıma ,
Mən səni yazbaşı itirdim, ana
Əyin-başın üçün yığdıqlarıma
Səni son mənzilə ötürdüm, ana

O vaxtdan payım nə, töhfələrim nə?
Oğul yox, ürəyi daş olmuşam mən!
Paltar əvəzinə, sənin əyninə
48 ölçüdə daş almışam mən

48 ölçüdə görsəm hər nəyi,
Nəbzim 48-ə enər anbaan
Uçunub yerindən qopar ürəyim
Sürünər müqəddəs torpağınacan

48 ölüçülü qadın paltarı
Tüstümü təpəmdən qalxızar göyə
Gələrəm, üstündə bitən otları
Gözümün yaşıyla əmizdirməyə

Geyimlər-keçimlər gəlməz eyninə ,
Biganə qalmısan, ana hər şeyə.
Vətən torpağını geyib əyninə
Çoxdan qovuşmusan ölçüsüzlüyə.

Geyimlər görəndə ana, hər dönə
48 ölçüdə qalar gözlərim,
Cibim pullarımın qəbrinə dönər
Titrəyər dizlərim, dolar gözlərim

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.01.2025)