İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

Mütaliə, onun insan həyatındakı əhəmiyyəti və rolu haqqında çox deyilmiş, çox yazılmışdır. Hətta mütaliənin xeyirlərini sadalamaqla yeni bir kitab da ərsəyə gətirmək olar. Amma biz məlum olanları təkrar edib Sizləri yormaq istəmırik. Bu yazıda ancaq uşaqların mütaliəsinin təşkili və ona rəhbərlik barədə söhbət açacağıq. Yazı böyüklər üçün nəzərdə tutulub, amma uşaqlara aiddir. Niyə? 

Çünki uşaqlar bizim gələcəyimizdir, gələcəyimizin qurucularıdırlar. Mütaliə onların həyatında böyük rol oynayır, yaşlı adamın həyatında oynadığından daha böyük rol oynayır. Ona görə də uşaqlarda mütaliə vərdişlərinin erkən yaşlardan aşılanması olduqca vacibdir. Sokrat deyərdi ki, mütaliə bir cəmiyyətin gündəlik vərdişinə çevrilərsə, həmin cəmiyyət xoşbəxt olar. Uşaqlarımızın xoşbəxt olmaları və xoşbəxt bir cəmiyyətdə yaşamaları hamımızın arzusu deyilmi!?

Digər tərəfdən mütəxəssislər hesab edirlər ki, məlumat-axtarış və idraki fəaliyyət növü kimi mütaliə uşaqların dərs həyatındakı müvəffəqiyyəti gücləndirən ən başlıca amillərdən biridir.

Dünyanın ən nüfuzlu universitetlərində aparılmış tədqiqatlar sübut etmişdir ki, mütaliə uşaqların idrak qabiliyyətlərini məşq etdirməyə imkan verən müxtəlif mexanizmləri hərəkətə gətirir, uzun və xoşbəxt yaşamalarına, diqqətlərinin formalaşmasına, nitq və düşünmə qabiliyyətlərinin inkişafına güclü təsir göstərir, gələcəkdə dünyaya və ictimai sosial hadisələrə baxışlarını formalaşdırır, doğru qərarlar verib, seçimlər etmələrinə kömək edir. Mütaliə etmək həm də onların fiziki, ruhi sağlamlığı üçün olduqca faydalıdır. Mütaliə beynin fəaliyyətini artırır. Bu zaman uşaqlar yalnız informasiya qəbul etmir, həmin informasiyanı emal edir, düşünür, təhlil edir, nəticə cixarır. Amerika alimləri 7 yaşdan 14 yaşa kimi 55 uşaq üzərində apardıqları tədqiqat nəticəsində müəyyən etmişlər ki, fəal mütaliə edən uşaqlar daha inkişaf etmiş hüceyrə tellərinə (neyron) və bundan irəli gələn nəticələrə malikdirlər.Həmçinin müəyyən olunub ki, hekayə oxuyanuşaqlar daha iti zehinli olur, başqalarını daha çevik anlayırlar.

Ona görə uşaqların mütaliəsinin təşkili və ona rəhbərlik etmək və ya düzgün istiqamət vermək ciddi məsələdir. Bəs bu işlərə nə vaxtdan başlanmalıdır?Bu barədə müxtəlif və maraqlı fikirlər vardır. Əksəriyyət belə hesab edir ki, uşağın mütaliəsinintəşkili və ona rəhbərlik ananın hamiləlik dövründənbaşlanmalıdır. Hətta dində də Allah uşağa ana bətnində iki ay yarımında ruh verir. Tibbi olaraq artıquşağın üç ayında əsas struktur orqanları tam yaranır. Alimlər müəyyənləşdiriblər ki, uşaq ana bətnindəykən 4-6 aylığından ətraf aləmdəki səslərieşitməyə başlayır. Yaxşı olar ki, ana hamilə ikənuşağına kitablar oxumağa başlasın, həm də səsliolaraq, asta səslə. Uşaq bunu anlamaya bilər, amma ananın oxuduqları uşağın şüuraltına öz təsirinigöstərir. 

Bu proses uşaq anadan olandan sonra da davam etdirilməlidir. Bu zaman valideynlər bir aktyor kimi obrazların dili ilə danışsalar, daha yaxşıdır. Məsələn, kitab heyvanlardan bəhs edirsə, onlar çalışmalıdırlarki, kitabı həmin heyvanların səsini təqlid edərəkoxusunlar. Bu həm onların özü, həm də “dinləyən” (yəni körpə) üçün maraqlı olur. Yenə də uşaqanlamaya bilər, amma şüuraltına təsir öz yerindədir.

Bəs uşaq kitabla neçə yaşından ilkin, birbaşatəmasda olmalıdır? Bunu müəyyən etmək üçün valideynlərdən, xüsusən anadan ciddi həssaslıq vəmüşahidə qabiliyyəti tələb olunur. Unutmayaq ki,kitab da əşyadır. Amma təbii yox, insan əli iləmüəyyən ehtiyacları ödəmək üçün hazırlanmış əşyalardan (qazan, qaşıq, daraq, papaq və s. kimi) biridir. Uşaqların kitablarla bilavasitə “görüşü” onların əşyaların təyinatını (məsələn, darağı ağzına aparmayıb saçına çəkəndə, papağı ayağına yox, başına geyəndə və s.) dərk etdiyi, danışmağa, dinləyib anlamağa hazırlaşdığı vaxtdan təşkilolunmalıdır. 

Unutmayaq ki, uşaqlar kitabları sevməyioxumağı öyrənməzdən çox-çox əvvəl öyrənirlər. Körpə yaşlarından kitablarla vaxt keçirmək onlara böyüdükcə kitablardan daha çox həzz almağa köməkedir. Təsadüfi deyil ki, yaponlar körpəlikdənuşaqların yanına kitab qoyurlar ki, körpə kitabqoxusuna aludə olsun. Yəni onlarda bu vərdişuşaqlıqdan aşılanır.

İlkin olaraq onlara bol şəkilli kitabların təqdimolunması məsləhətdir. İmkan olarsa, səsli kitablarındinlədilməsi də maraqlı olur. Bu yaşlarda uşaqlarakiçik nağıl kitablarının oxunmasının isə xüsusi önəmivar. Eynişteynin belə bir fikri var ki: "Əgəruşaqlarınızın ağıllı olmasını istəyirsinizsə, onlara nağıl oxuyun. Yox, əgər uşaqlarınızın daha ağıllıolmağını istəyirsinizsə, onlara daha çox nağıloxuyun". Uşaq nağılı dinlədikcə səhnələr beynindəcanlanır, beyin daim işləyir Çünki nağıl dinləyən, sonrakı yaşlarda özü nağıl oxuyan uşaqlarınteleviziya izləyərək, telefonla oynayaraq böyüyənuşaqlarla müqayisədə xəyal dünyası daha geniş olur.  

Çalışmaq lazımdır ki, uşaqlar körpəlikdən hissetsinlər ki, kitab sosial bir alətdir. Mütaliə isə bekarçılıq deyil, vacib, lazımlı və ciddi işlərdən biridir. Kitab oxumaq boş zaman işi deyil, bir həyat şəklidir, mədəniyyətdir. O, həvəs yox, vərdiş olmalıdır. Bu işdə şəxsi nümunə xüsusi önəm kəsb edir. Əgər məktəbəqədər yaşlılar həmişəvalideynlərinin əlində telefon yox, kitab görərlərsə, valideynlər onlara müntəzəm olaraq növbə ilə kitaboxuyarlarsa, bu, uşaqları gələcəkdə kitab oxumağadaha çox həvəsləndirəcək.

Uşaqlar 3-4 yaşına çatanda  çalışın evdə kiçik dəolsa, kitabxana yaradın, onların gözü qarşısındahəmin kitabları vaxtaşırı mütaliə edin. Uşaqlarda həmin kitablara qayıkeş münasibət tərbiyə etməklə, onlara toxunmasına, götürüb vərəqləmələrinə, şəkillərinə baxmağa mane olmayın. Həmçinin onların bağçadakı və ya qonşuluqdakı dostları ilə şəkillikitabları mübadilə etmələrinə, baxdıqları şəkllikitablar, dinlədikləri nağıllar barədə “müzakirələrinə” etiraz etməyin, əksinə buna özünüz şərait yaradın.Vaxtaşırı uşaqları kitabxanalara və ya kitabmağazalarına, kitab oxuma aksiyalarına və fleş-moblara aparın, “Ailəliklə kitabxanaya” layihələrindəbirlikdə iştirak edin. onlara özlərinin seçib, xoşladıqları kitabları alın və kitabxananıza əlavəedin. Unutmayın ki, bütün bunlar uşaqlardamütaliəyə çox böyük həvəs yaradan amillərdəndir. Türk yazıcısı Y.B.Bakilerin dediyi kimi “Kitabsız vəkitabxanasız bir evin mağara qaranlığından heç bir fərqi yoxdur”.  Vahidlik

Məktəb dövrü başlayandan sonra uşaqların mütaliəsinin təşklində və ona rəhbərlikdə valideynlərlə yanaşı, müəllimlər (xüsusən sinif və dil-ədəbiyyat müəllimləri), məktəb kitabxanaçısı və psixoloqu da rol almağa başlayırlar. Uşaqların mütaliəsinin təşkili özündə çoxaspektli, mürəkkəb vəkompleks problemləri ehtiva edir. Ona görə dəvahidlik prinsipinə əməl olunmalı, bu işlər kordinasiyalı şəkildə həyata keçirilməlidir.

Məktəblərdə kitabların, mütaliənin insan həyatındakı önəmi müntəzəm şəkildə geniş izah edilməli və təbliğat-təşviqat işləri aparılmalıdır. Mütaliə mədəniyyətinin formalaşdırılması üçün ardıcıl iş görülməlidir. Uşaqların mütaliəsinin təşkili və ona rəhbərlik işləri müəllim, psixoloq, valideyn və kitabxanaçıların (şəhər və kənd kitabxanaları da daxil) əlbir və birgə fəaliyyətləri ilə həyata keçirilməlidir. Pərakəndə işin səmərəsi də az olur.

Uşaqların mütaliəsinə rəhbərlik edərkən aşağıdakı məsələlərə xüsusi diqqət yetirilməlidir:

1. Uşaqlara kitab seçimində köməklik etmək

2. Seçilmiş kitabların oxunması üçün onlarda həvəs yaratmaq

3. Səmərəli mütaliə üçün uşaqlara məsləhət və istiqamət vermək

Bu gün uşaqların necə oxumasından daha çox, nə oxumaları ilə maraqlanmaq lazımdır. Sadəcə  kitab  oxumaqla  iş  bitmir. Əsas məsələ yaxşı  kitabları  oxumaqdır. Söhbət  yalnız əsl ədəbiyyatdan (kitablardan) gedir, “ye, dua et, yat” kimi  kitablardan yox. Məşhur rus yazıçısı İ.Turgenev deyirdi ki, kitabı diqqətlə seçin, əlinizə nə gəldi oxumayın. C.Fenton isə söyləyirdi ki, dəyərli kitablar oxuyun ki, dəyər qazanıb başqalarının işinə yarıyasınız. 

Unutmaq lazım deyildir ki, uşaqlar üçün yaxşı bir kitab  onların maraq və  ruhsal ehtiyaclarını qarşılayan,  həm savadlandıran,  həm  də  tərbiyə  edən, lakin hər  şeydən  əvvəl  zövqlə  oxuduqları  bir  kitabdır. Belə  bir kitab  isə  seçilib  tapılmalıdır! Bu baxımdan uşaqların düzgün kitab seçmək bacarıqlarının  formalaşdırılması  çox  önəmlidir. Düzgün  seçilməyən  hər  hansı  ayaqqabı   insanın   ayaqlarını  incidib  şikəst  etdiyi  kimi,  düzgün  seçilməyən  kitab  da uşaqların insani duyğu və  dəyərlərinin  formalaşmasını   mənən  şikəst edir. Uşaqları  kitab  tərcihində yalnız  buraxmaq  məsləhət deyil. Çünki onların yönləndirməyə,   məsləhət  və  tövsiyəyə çox  ciddi  ehtiyacları vardır. Düzdür, evdə, məktəbdə  (sinifdə),  kitabxanada  və  kitab mağazalarında  kitab seçərkən bunu biruzə vermirlər. Amma çox vaxt özləri də nə istədiklərini, nə oxuyacaqlarını bilmirlər. Araşdırmalarımız və müşahidələrimiz göstərir ki, uşaqlar kitab seçərkən biruzə verməsələr də valideyn, müəllim və kitabxanaçıların tövsiyə və məsləhətlərinə ciddi  ehtiyac duyur, bunu gözləyirlər. 

Seçilən  kitablar   mütləq   ağıl  və  məntiqin süzgəcindən keçirilməlidir. Uşaqlara özlərinin yaş və biliklərinə, psixologiyalarına, sosial  inkişafına  və  maraqlarına  uyğun,  əxlaqi,  milli – mənəvi  və  bəşəri  dəyərlər   aşılayan,  zehnini , xəyal  gücünü   və  yaradıcılığını,  sorunlardan  xilas olma  bacarığını  inkişaf  etdirən kitabları  tövsiyə  etmək  lazımdır. Unutmayaq  ki,  səhv   seçilmiş  kitablar  uşaqlarımızı  başqa  kitablardan  da  soyuda  bilər. Kitab  seçimində mütləq   təcrübəsi olanların,  pedaqoq,  psixoloq,  filoloq  və   kitabxanaçıların    məsləhətinə   baş   vurulmalıdır.

Təcrübə  göstərir ki, uşaqların  mütaliəsi,  əsasən,  iki  istiqamətdə reallaşır: pedaqoq, psixoloq, filoloq, kitabxanaçı, təcrübəli oxucu və ya valideynlər tərəfindən hazırlanmış tövsiyə siyahısı üzrə mütaliə  və müstəqil (sərbəst) mütaliə. 

Tövsiyə siyahılarını “oxu  bələdçisi” də adlandırmaq olar. Bu siyahılar  uşaqların  “Hansı kitabları oxuyum?” sualına  ən  yaxşı  cavabdır.   

    Şagirdlərin müstəqil oxusu isə “mütaliədə demokrtiyanı təmin edir”,  onların  mütaliə  ehtiyaclarının  daha  dolğun  ödənilməsinə   kömək  göstərir.

     Hər  iki  istiqamətdə  düzgün  kitab  seçimi  vacib amildir. Ümumiyyətlə, mütaliədə düzgün kitab seçimi əsas sərtdir. Bəs düzgün kitab seçimini zəruri edən səbəblər hansılardır? Tədqiqatlar göstərir ki, həmin səbəblər əsasən aşağıda göstərilənlərdir:

1.İndi sıradan xarakterlərə sahib, basmaqəlib hadisələri təsvir edən, "hansı

mənsəbə qulluq etdiyi" hətta müəllifləri tərəfindən belə bilinməyən, "söz yığınından ibarət olan“, kriminal  və pornoqrafik səciyyəli  kitabların və ziyanlı saytların sayı xeyli artmışdır. Ona görə  də  təsadüfi (səhv)  kitab  seçimi  uşaqlara  xeyirdən  çox  ziyan  gətirə, bir  sıra  fəsadlar  yarada bilər, onlarda fikir  qarışıqlığına  səbəb  olar,  ümidsizliyə  sövq  edər  və  hər  şeyə  şübhəylə  yanaşan birinə  çevirər. Heç bir tərbiyəvi əhəmiyyəti  və  elmi  əsası  olmayan,  şübhələrlə,  yalan  və   böhtanlarla  dolu  əsərlər öz  oxucularında  mənfi   nəticələrə  yol  açar. 

2.Müxtəlif  səbəblərdən  bəzən  uşaqlar   bilik  və  yaşlarına  uyğun olmayan  kitabları oxumağa girişirlər. Aydın  məsələdir ki,  8 – 10 yaşında olan bir uşağın  gənclik  romanını və yetişkinlər üçün nəzərdə  tutulan kitabları  oxuyub anlaması  mümkün  deyil.  Çünki  bu zaman  kitab  və  uşaq  “eyni  dildə”  danışa bilmirlər.  Aydın məsələdir ki, uşaqlar belə kitablardan zövq ala  bilməyəcək və mütaliədən soyuyacaq. Bir  maraqsız  kitab  isə  uşağı  ömürlük  kitablardan  uzaq  sala  bilər.

3.Təsadüfi  seçilən  bəzi əsərlər uşaqların psixologiyasına mənfi təsir edir. Məsələn, şiddət və qorxu  məzmunlu  kitabları  oxuyan  uşaqlar, digər yaşıdlarına görə çox dalaşqan, üsyankar  və aqressiv olurlar .

4.Bəzən  uşaqlar heç kəslə məsləhətləşmədən elə kitabları mütaliə edirlər ki, həmin kitablarda dilimizin nitq normaları və üslubi xüsusiyyətləri gözlənilmir, yersiz  arxaizm, dialekt, termin, vulqar, alınma və arqo sözlərə (xüsusən  tərcümələrdə) yer verilir. Əsərin anlaşılması çətin olur. Halbuki kitab dilimizin zənginliyini  və  gözəlliyini  nümayiş  etdirməli, anlaşıqlı  və  axıcı bir dildə olmalı  və  uşaqların  lüğət  ehtiyatını  artırmalı,  onların  nitq  mədəniyyətini  formalaşdırmalıdır.  

5.Məsləhətsiz seçilmiş bəzi əsərlərdə ana mövzu  qeyri-müəyyən  olur,  hadisələr  ləng  şəkildə  cərəyan  edir,  çoxlu  sayda  obrazlar  olur,  onların  bəziləri  həddindən  artıq  idellaşdırılır (təbiilikdən çıxarılır),  zaman xronologiyası  tez-tez  pozulur (keçmişə və  gələcəyə  gəliş-gedişlər  çox  olur).  Uzun təhkiyələrə yol  verilir. Bunlar  isə  ikili  və   yalnış  anlamalara  səbəb  olur,  uşaqları  çaşdırır,  onların  canlarını  sıxır. Nəticədə  uşaqlar  usanır və bezirlər. Onlara  elə  gəlir  ki,  kitabların  hamısı  belədir.

          6.İndi kitab bazarında  tərtibatı  və dizaynı  müasir  tələblərə  cavab  verməyən  kitablarla da  tez- tez  rastlaşırıq. Bu kitabların  düzgün  seçilməyən  rəngi, kağız  və  şrift  formatı,  məzmunla  uyuşmayan  üz qabığı  və illüstrasiyaları  onu  oxumaq  üçün  alan uşaqların estetik zövqünü  korlayır.  Keyfiyyətsiz çap olunan kitablar təkcə oxumaq həvəsini öldürmür, səhv şrift  və düz  olmayan  sətirlərarası  interval  uşaqların gözlərinin nurunu  da korlayır. Oftolmoloqların fikrincə, tərtibatı bərbad kitablar böyüklərdən çox uşaqların gözlərinə zərər verir. 

Zənn edirik ki, kitab seçiminin zəruriliyini əsaslandırmaq üçün yuxarıda  göstərilənlər  yetərli sayıla bilər.  

Kitab tövsiyə siyahılarının hazırlanmasına verilən tələblər, uşaqları seçilmiş kitabların oxusuna həvəsləndirmək və səmərəli mütaliə üçün onlara veriləcək məsləhət və istiqamətlər haqqında ikinci yazımızda oxuya biləcəksiniz.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.09.2024)

Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

MÜTALİƏ MƏDƏNİYYƏTİNİ NECƏ FORMALAŞDIRMALI?

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının təqdim etdiyi bu silsilə yazılar Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Ədəbiyyat Fondunun Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən 2024-cü ildə “Qeyri-hökumət təşkilatları üçün qrant müsabiqəsi” çərçivəsində həyata keçirdiyi “Yeniyetmə və gənclərdə mütaliə mədəniyyətinin formalaşdırılması” layihəsinin tərkib hissəsi olaraq nəşr edilir.

Sizlər üçün çağdaş yazıçı və şairlərimizin ən yaxşı ədəbi nümunələrini seçərək təqdim edəcəyik.

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondu@

NƏSR

AQŞİN YENİSEY

SƏHRADAN GƏLƏNLƏR VƏ SƏHRAYA GEDƏNLƏR

(esse)

 Ey Nəsimi! Can Nəsimi!

1417-ci ildə, Asiyada fillərin atları yendiyi günlərin birində Hələb şəhərinin cənubunda, səmasında günəşin Məcnun olduğu çölün ortasında səhradan gələn və səhraya gedən iki dəstə qarşılaşdı; səhradan gələnlərin gözlərində qorxu vardı, səhraya gedənlərin ağızlarında qəzəb. Səhradan gələnlər əllərində qanlı köynəklər yelləyir, yeri-göyü görməyən yaşlı gözlərlə ürək parçalayan mərsiyyələr oxuyurdular, səhraya gedənlərin ağızlarından isə islamın Məhşər marşının “allahu-əkbər” sədaları ərşə qalxırdı. Səhradan gələnlər Teymurilərin inanclı dar ağaclarından gizlənən batinilərin dəstəsi idi; Mavəraünnəhrdən qaçıb iz azdıra-azdıra Şiraza gedirdilər; səhraya gedənlər isə Sultan Mahmudun icazəsi və naib Yeşbəyin əmri ilə çölün ortasında icra ediləcək edama tələsən zindan məmurları və edama baxmağa göndərilən mərvanilər idilər. Səhradan gələnlər ac idilər, səhraya gedənlər yoxsul. Hər iki dəstənin səhradan və allahdan başqa heç nəyi yox idi. Əmir Yeşbəy edam ediləcək kafirin asi qanının şəhərə tökülməməsi üçün edamın şəhərdən kənarda, altı günahkarların, üstü məsumların cəhənnəmi olan, göylərində təpəgöz bir günəşin qızmış dəvə kimi ağzının qaynar heliyini axıda-axıda nərildəyərək vurnuxduğu kölgəsiz səhranın ortasında icra edilməsini əmr etmişdi. Kafirin meyiti yalnız diri-diri vücudunun dərisi soyulub başı kəsildikdən, qanı axıb səhraya töküldükdən sonra şəhərə gətiriləcək və insanlıq ibrət alsın deyə günlərlə, həftələrlə, bəlkə, aylarla şəhərin giriş-çıxış qapısının alnından asılacaqdı. Hər iki dəstə qan-tər içində idi. Şərqin təkallahlı, təkkitablı adi günlərdən biri idi o gün.

Səhradan gələnlər səhraya gedənlərin müdhiş bir edama tələsdiyini öyrənincə yollarını dəyişdilər; onların da gözlərindəki qorxunu ağızlarındakı qəzəb əvəz etdi. Nəhayət ki, günlərdir bitmək bilməyən bu cansıxıcı, bomboş çöllərdə yolüstü də olsa maraqlı bir gün yaşanacaqdı onlar üçün: kafir bir şairin diri-diri dərisini soyacaqdılar! Bəh-bəh-bəh! Zəhərli ilanlardan başqa heç bir canlının yaşamadığı lənətlənmış bu ucsuz-bucaqsız qum dənizində Şərqin qanlı tamaşalardan birinə şahid olmaq böyük lütf idi, buna görə dünya şöhrətli tək allahlarına şükür etməliydilər. Etdilər də...       

 Səhradan gələnlər səhraya gedənlərə qarşıdılar; səhraya gedənlər səhradan gələnlərə su verdilər; ilk dəfə sünnilər və şiələr bir-birilərini tanımadılar, tanımaq istəmədilər, ümumi düşmənin – kafir bir şairin – varlığı onlara qardaş olduqlarını xatırlatdı. Şairin edamı qardaş düşmənçiliyini bir günlük də olsa unutdurdu. Bütün gözlər eyni hədəfə, zindan məmurlarının əhatəsində yeriyən, qolları zəncirli, saç-saqqallı dağılmış, pərişan başı köksünə düşmüş, yaxasız uzun ağ yun xirqəsinin altından quru canının sür-sümükləri görünən kafir şairə odaklandı. Onu, sanki, gordan çıxarıb gətirmişdilər. Bu qələbəliyin arasından yalnız o, geri qayıtmayacaqdı, daha doğrusu, diri gedib, ölü qayıdacaqdı. Bu, onun getdiyi son yol idi. Yerdə qalanlar geri qayıdıb qovuşduqları yerdə yenidən ayrılacaqdılar, yollarına və düşmənçiliklərinə qaldıqları yerdən yenidən davam edəcəkdilər. Şair bunu düşünəndə qəzəbin və yoxsulluğun hay-küylü şənliyindən qorxaraq, ayaqlarını yandıran isti qumların altından baş götürüb canını qurtarmaq üçün kənara sıçrayan qara bir ilanın arxasınca gülümsündü və dünya ilə vidalaşmağa onu sancmayan bu ilandan başqa bir kimsəsinin olmadığını hiss edincə yalnız ilanın eşidə biləcəyi bir pıçıltı ilə vəsiyyətə bənzəyən bu misranı söylədi: “Dünya duracaq yer deyil, ey can səfər eylə...” 

İlan fısıltısını xatırladan kinli səmum küləyi isti qumları sağa-sola sovurub məğlub mərsiyyələri qalib allahu-əkbərlərinə qaynayıb-qarışmış, məqsədləri, ümidləri, arzuları, ölümləri eyniləşmiş insanların heç yumulmayan ağızlarına, heç görməyən gözlərinə, heç eşitməyən qulaqlarına doldurur, dəvələrlə öpüşməkdən sırtılıb sısqalanmış səhra fahişələrini - tikanlı yulğun kollarını - çölün gizli dərinliklərindən gətirib heç yubanmayan ayaqlarına dolaşdırır, onların edama aparan yollarını kəsərək, bədəni günahın cəhənnəminə çevrilmiş kafir və pərişan şairin yırtıq xirqəsini dartışdıra-dartışdıra bu edamdan səhraya çatacaq qurbanpayını istəyirdi. 

Ətindən, qanından, dərisindən, xirqəsindən səhranın pay istədiyi,  Şərqdə heç vaxt evi olmayan, amma Şərqin dörd bir yanında saysız-hesabsız məzarları olan Şərq şairi Nəsiminin özü idi o qurbanpayı...

Şərq öz ruhunun şahzadəsini əsir götürmüşdü! 

Nəsimi islam mədəniyyətinin müxalifidirmi, yoxsa onun bağrından qopan bir müasiridirmi? İslam mədəniyyətini islam coğrafiyası ilə eyniləşdirmədən bu sualın cavabını axtarmaq istəsək, ikinci bir suala cavab verməli olacağıq; təsəvvüfün Quranın soteriologiyası, islam teologiyasının bir qolu olduğunu sorğu-sualsız qəbul etmək doğrudurmu? Təsəvvüf və islamın qarşılıqlı təsirlənməsi başqa yazının mövzusudur. Bizim sualımız konkretdir: təsəvvüfmü Quranın içindən çıxıb, ya Quranmı təsəvvüfü özününküləşdirib?  

Humanizmin sxolastik xristian düşüncəsinə, oradan da Bokkaçonun "Dekameron"una, Dantenin "Cəhənnəm"inə və Getenin “Faust”una gəlib çıxana qədər Makedoniyalı İsgəndərin hellinist imperiyasının torpaqlarında dolaşdığı yolun unudulmaqda olan xəritəsini axtara-axtara islamdan üç əsr əvvəl Asiyada yayılmış bir Mesopotamiya dininin adını çəkmək istəyirəm ki, müasir təsəvvüf alimləri ya instinktiv bir qorxu ucbatından, ya da artıq monoqrafik vərdişə çevrilmiş dini-əxlaqi çərçivədən kənara çıxmamaq üçün Xeyirlə yanaşı Şərə də inanan bu qədim qnostik dinin üzərindən sükutla keçirlər. Eyni sükut Məkkəni ələ keçirib Qara daşı özləri ilə aparan Qərmətilərin üstündən keçmək üçün də islam tarxiçilərinə lazım olur. Biz alimlik iddiasında olmadığımız üçün qorxu və vərdişin diqtəsi ilə yaradılan belə bir “elmi sükuta” ehtiyac hiss etmədən o dinin adını öz xəttimizlə yazacağıq: Manixeizm. Özünü ilahilərinin birində “Babildən gələn bir müğənni” adlandıran Mani peyğəmbərin dini. Mani Mesopotamiyada (Babildə) heterodoks (burada fərqli, başqa bir yol tutmuş mənasında) xristian ailəsində doğulmuşdu, onun Sasani şahı I Şapurun dəstəyi ilə İran və Mesopotamiya sərhədlərini aşaraq, Misir, Anadolu, Avropa və Mərkəzi Asiyaya qədər yayılan, IV əsrdə xristianlığın ən böyük rəqibinə çevrilən, VIII əsrdə Şərqi Türküstanda uyğurların rəsmi dini olan, VII əsrdən sonra Mesopotamiyanın və Persiyanın müsəlmanlar tərəfindən fəth edilməsi ilə başlayaraq Abbasilər dövründə amansız təqiblərə məruz qalan bu dualist dini zərdüştlük, Babil folkloru, xristianlıq, Buddizm və islam arasında bir körpü oldu. İslamdan əvvəlki mədəniyyətlərdə olan bir çox kosmoloji, teoloji narrativlər islama bu körpüdən keçib getdi, o cümlədən təsəvvüf. Hətta Məhəmməd peyğəmbərdən üç əsr əvvəl Mani peyğəmbər özünü “sonuncu” elan etmişdi.   

Manixeizmə görə, insanın müəllifi tanrı deyil, şər qüvvələrdir. Qaranlıq əbədi bir əzmlə işığa qarşı döyüşür. Məşhur astrofizik Nil Deqras Taysonun deyimi ilə məsələyə “kosmik perspektiv”dən baxsaq, etiraf etməliyik ki, haqq və ədalət qaranlığın tərəfindədir, çünki kainat qaranlığın evidir. İşıq kainatda təsadüf və müvəqqətidir. İşığın ömrü “Qara dəlik” onu udanacandır. Varlığa bu cür kosmik, evrensəl baxış hind dinlərindən, daha dəqiq desək, hinduizmdən gəlir; üç böyük tanrısı olan (Brahma, Vişnu, Şiva), amma heç bir peyğəmbəri olmayan bir dindən. Hind kosmologiyası, ya da inancı peyğəmbərli dinlərin xilaskarlıq (məsələn, xristian parakleti) anlayışına deyil, daha çox insan varlığının faniliyinə əsaslanır: taledən qaçmaq mümkün deyil, onun əzablarına, çətinliklərinə yalnız dözməklə qalib gəlmək olar. Bu, təsəvvüfün ana ideyasıdır ki, Hindistan xalqlarının gerçək tarixi belə bu ideya üzərində qurulub. Himalayın arxasına sığınmış bu xalqlar işğalçı fatehləri də taleyin bir cəzası, yaxud bir sınağı olaraq qarşılayıb, onların fatehlik kaprizlərinə illərlə dözərək yola salıblar. Təsəvvüfdə əzaba, ağrıya müqavimət göstərmək, bir növ, günah sayılır. İrfan romantizminin bütün şairləri diz çöküb göylərə yalvarırlar ki, dözmək üçün onlara daha şiddətli dərd, iztirab, kədər göndərsin. Füzuli dərdinin azlığından şikayət edir qəzəllərində. Sufi öz ruhunu əzabla arındırır.

Sufinin bədəni, bir növ, onun laboratoriyasıdır. O, öz ruhunu burada təcrübədən keçirir, onu tanrıya geri dönüşə hazırlayır. Buna görə də sufi öz bədənindən imtina (yəni intihar) edə bilməz. O, burada üzləşdiyi bütün çətinliklərə, ağrı-acılara dözməlidir, əks halda, o, bir sufi deyil, yoldan keçənin biri sayılacaq. Sufi özünü eşqə (tanrıya aparan yola) qurban demiş insandır: o, hər kəsin, hər kəs də onun tayı deyildir. Məsələn, onun göz yaşları duru yox, qanlı göz yaşlarıdır: “Gözümdən qanlı axar su” (Füzuli).

Budda nəfsini sınağa çəkib iradəsini öldürür, sufi iradəsini sınağa çəkib nəfsini.

Əliqavallı Şərq dərvişləri islam şamanları idilər; ölü diriltməsələr də ölülər (ruhlar) dünyasını təmsil edirdilər. Nəsiminin "iki cahan" dediyi şey, əslində, dərvişin təmsilçisi olduğu iki mədəniyyət, iki inanc sistemi idi: şamanizm və islam - ölülər və dirilər aləmi.      

İslamdan üç əsr əvvəlki farsların “Peyğəmbərlərin möhürü”, yəni “son peyğəmbər” adlandırdığı  Mani peyğəmbərin Çindən İspaniyaya qədər yayılmış dininə görə, şər qüvvələr tanrı zərrələrini oğurlayıb insan bədəni şəklində “həbsxanalara” salıblar; ilk iki bədən Adəm və Həvvadır. Tanrı öz zərrələrinin, nurunun arxasınca elçisi İsanı göndərib. İsa şər qüvvələrə xidmət etməsinlər deyə Adəm və Həvvanı cinsi əlaqəyə girməmək üçün xəbərdar edib. Ancaq “Qovulma”dan sonra da günaha batmağa davam edən anamız Həvva öz atası ilə (manixeist baxışa görə, Adəm və Həvva cənnətdə tək olmayıblar), sonra da atasından doğduğu oğlu Qabillə cinsi münasibətə girib Habili doğub. Beləliklə, qadın şərin yer üzündə yayılmasını reallaşdırıb. Tanrı zərrələrini daha çox insanın bədəninində həbsə məhkum edib. Bir ucdan doğaraq (bəzi mənbələrdə Həvvanın qırx çüt əkiz uşaq doğduğu deyilir) yer üzündə şərin “həbsxanalarının” sayını çoxaldıb.

Sonra bir xeyli şər qüvvə Həvvanı Adəmlə cinsi münasibətə girməyə vadar edir, ancaq Adəm İsanın xəbərdarlığını unutmadığı üçün kor-peşman halda Həvvadan olan oğlunu da götürüb işıq gələn səmtə - Şərqə gedir. Öldükdən sonra isə Adəm tanrıya qarışır, sufiyanə desək, onda əriyib həll olur. Həvva və onun nəsli (yəni bizlər, ilk günahdan və ilk cinayətdən törəyənlər) əbədi cəhənnəmlə cəzalandırılır.

Təsəvvüfdən xəbəri olanlar təsəvvüfdə qadağalar arasında ən başda yer alan “şəhvət orucunun” hardan gəldiyini anladı yəqin ki. Təsəvvüfdə cinsi nəfsə uymamaq ən ciddi əmrdir. Din tarixçisi, filosof Mirça Eliade Pers kralı Bəhramın hüzurunda zərdüşt kahini Əfrupazla Mani arasında belə bir dialoqun getdiyini yazır: “Əfrupaz Manidən soruşdu: “Sən niyə istəyirsən ki, insanın nəsli kəsilsin (manixeizmdəki evlənmək qadağası) və dünya tezliklə yox olsun, hər şey öz orijinal formasına qayıtsın?” Mani ona belə cavab verdi: “Nəslin onu yaradan şeylərdən uzaqlaşması vacibdir, çünki bu uzaqlaşma nurun pak halında zühuruna səbəb olacaqdır”.

Bu inancdan güc alan Orta əsrlərin radikal sufi təriqətlərinin bəzi üzvlərinin qadınla yatıb şərə xidmət etməmək və dünyanı insan bədəni şəklindəki tanrı zərrələrinin  zindanları ilə doldurmamaq üçün cinsi orqanlarını kəsdiklərini iddia edənlər də var. Zərdüşt kahini ilə bu mübahisədən sonra həbs edilən və zindanda öldükdən sonra meyiti itlərə atılan Manidən əvvəl xristianlıq öz rahiblərinə evlənməyi qadağan etmişdi. İslamla təsəvvüf arasında ilk ziddiyyət hər iki inancın təməlində ortaya çıxır: təsəvvüf kişiyə qadından uzaq gəz deyir, evlənmə deyir, törəmə deyir, islam isə kişiyə dörd arvad almağa icazə verir, yəni təsəvvüfün ən təməl prinsipini rədd edir. Buna görə də bizim yuxarıda verdiyimiz “təsəvvüfmü Quranın içindən çıxıb, ya Quranmı təsəvvüfü özününküləşdirib” sualının cavabı sualın öz içində, vergüldən sonrakı hissədə öz təsdiqini tapır. Müsəlmanın həyatında və düşüncəsində təsəvvüfün yalnız izlərinə rast gəlmək olar ki, bu izlərin bizi islamdan əvvəlki hansı qədim dövrlərə aparıb çıxardığını aşağıda göstərməyə çalışacağıq. 

Nəsiminin məsələsinə gələcəyik, hələ tələsməyin.

Manixeizmin beş əmri bunlardır: oruc tut, dua et və sədəqə ver, yalan söyləmə, heç bir canlını öldürmə və ət yemə, mala, mülkə bağlanma, kasıblığının qərdini bil. III əsrdə Mani dərvişlərinin bütün Avrasiya qitəsinə yaydığı bu prinsiplər XII-XIII əsrdən sonra yaranan Yasəvilik, Qədirilik, Nəqşibəndlik, Hürufilik, Mövləvilik və s. kimi məşhur islam təsəvvüf təriqətlərinin “nizamnamələrində” də yer alır. İlk müsəlmanların təsəvvüfdən xəbərləri belə yox idi, çünki şərqşünas Bernard Luisin “Orta Şərq” kitabında IV əsrdə yaşamış romalı tarixçi Ammian Marçellindən gətirdiyi sitatda deyildiyi kimi, “Bütün bu bölgələrin xalqları (əsasən türklər və ərəblər) vəhşi və döyüşçü” idilər. “Münaqişə və müharibə onlara zövq verir”di. Onlara görə müharibədə ölənlər ən xoşbəxt adamlardır. Dünyadan təbii ölümlə ayrılanları qorxaqlıqda günahlandırıb aşağılayırlar”. Romalı tarixçi cənubdakı səhra xalqlarını “dost da, düşmən də ola bilməyəcək ərəblər” adlandırır.

Şərqşünas alim ardınca yazır: “Hz. Məhəmmədin doğulduğu illərdə Yəmən tamamilə Qırmızı dənizin cənubuna yerləşmiş (manixeizmlə çoxdan tanış olan) Perslerin  nəzarətində idi. Pers-Bizans müharibələri nəticəsində nisbətən təhlükəsiz olan Ərəbistandan keçən ticarət yolları çoxalmışdı və yarımada özləri ilə yeni məhsullarla yanaşı yeni düşüncələr gətirən əcnəbilərlə dolu idi. Kənardan gələn bu təsirlər ərəblər arasında müxtəlif təsirlənmələrə səbəb olmuşdu. Onlar silahdan, zirehdən istifadə etməyi, dövrün hərbi dərslərini öyrənmişdilər... inkişaf etmiş xalqların əvvəldən heç bilmədikləri zövqləri ilə tanış olmuşdular... Özlərindən üstün olan qonşularının din və mədəniyyətləri haqqında bilgi sahibi olan ərəblər müəyyən qədər intellektual, hətta mənəvi bir təsirlənmə də yaşamışdılar... Yazmağı öyrənərək öz əlifbalarını yaradib dillərini yazmağa başlamışdılar... Ən əsası, ibtidai bütpərəstliyi əks etdirən və qane olmadıqları dinlərinin yerinə başqa bir din axtarışına girişmişdilər... VII əsrdə Ərəbistandakı musəvilər və xristianlar tamamilə ərəbləşmiş və ərəb xalqının bir parçası olmuşdular... Hz. Məhəmməd doğulduğu Hicaz bölgəsinin xalqı köçəri həyat sürürdü, bəzən də düşmən qəbilərlərə hücum edib yağmaladıqları qənimətlərlə dolanırdılar...”

Şərqşünas Bernard Luisin tarixi təsvirlərindən aydın olur ki, islamın meydana çıxdığı dövrdə ərəb dünyası, ümumiyyətlə, mədəniyyətin ucqarında olan bir dünyadır. Nəinki təsəvvüf bilgisinə sahibdirlər, dövrün xarakterik hadisələrindən belə xəbərləri yoxdur. Buna baxmayaraq, istər-istəməz məhsul alış-verişində olduqları qonşu xalqlarla həm də bilgi alış-verişində olmağa məcburdurlar. Gələcəkdə islam adanlanacaq, ancaq hələ adı bəlli olmayan bir din də  müxtəlif mədəniyyətlərdən əldə etdiyi bilgiləri toplayaraq özünü yaratmaqla məşğuldur. Günlərin bir günü bu bilgilərin, dövrün şərtlərinə uyğun olaraq, bir peyğəmbərə ehtiyacı olacaq. O peyğəmbər bu toplanmış bilgiləri allahın vəhyləri kimi “göydən endirəcək”. Yeni din axtarışında olan ilk müsəlmanlar da buna inanacaqlar. Köçəri həyat sürən bu adamlar təsəvvüfün nə olduğunu heç vaxt bilməyəcəklər, yalnız onların nəvə-nəticələri əsrlər keçdikcə oturaq imperativ gücə çevrilib zənginləşdikdən sonra mənəvi, intellektual “zövqə” ehtiyac duyduqda təsəvvüfü kəşf edəcək və onu özününküləşdirəcəkdilər.

Burada balaca bir haşiyə çıxaq. Din və inanc fərqli şeylərdi. Din oturaq həyat tərzinin inancı, inanc köçəri həyat tərzinin dinidir. İnancın din olması üçün oturaq həyat zəruri şərtdir. Birbaşa təbiətdən qidalanan xalqların inancı din deyil, kortəbii inancdır; məsələn, Sibir xalqlarının şamanizmi kimi. İnancın din olması üçün təsərrüfat sistemi şərtdir.  Sufilər də oturaq deyildilər, amma köçəri də deyildilər, sufilər gəzərgi idilər; zamanda və məkanda qalaktik dövranı yamsılayırdılar. Ona görə də biz təsəvvüfə bir din deyil, bir inanc sistemi kimi baxırıq. İnancı dinə çevirmək üçün köçərilər həmişə oturaq həyata tələsiblər; İbrahim peyğəmbər köçəri yəhudi tayfalarını “vəd olunmuş torpaqlar”a aparıb, İsa ilk xristian olmaq üçün köçəri Nazaretdən oturaq Yerusəlimə gəlib, Məhəmməd peyğəmbər Məkkədən Mədinəyə köçüb və s. Hətta mifologiyası ilə ibrani dinlərin mənbəyi sayılan ilk şumer dinləri də tarixin ilk “allahlar şəhəri” olan Nippurda yaranmışdı.

Ümumiyyətlə, maddənin, varlığın mənalandırılması, izi-tozu zəmanəmizə gəlib çatan bütün mistik təlimlərin məqsədi idi, bunu yalnız bir dinə, bir təriqətə bağlamaq ya mədəni acgözlükdən irəli gəlir, ya da bilgi qıtlığından. Məsələn, islam təsəvvüfündə yer alan “Hikmət-i işrak”, “Vəhdəti-i vücud” kimi anlayışlar Hind “Vedalar”ından tutmuş, Pifaqorun dini təliminə, Misirdə kral Totun (qədim yunanlarda Hermes, islamda İdris peyğəmbər) “çilə gecələrindən” üzü bu yana, yəhudilərin “Kabbala” mətnlərinə qədər qarışıq bir trayektoriya cızmışdır.  

Təsəvvüfün islamlaşdırılması, ya da islamın təsəvvüfləşdirilməsi işində bir alim vardır ki, burada onun adını çəkməmək ayıbımız olar: Muhyiddin İbn Ərəbi. İbn Ərəbi XII əsrdə Əndəlusdə xristianlıqdan, Şimali Afrika bütpərəstlərindən, Anadolu və İrandakı şamanizmdən, Zərdüştilik və Manixeizmdən, Suriyadakı İsmaililikdən bir çox şeylər alıb islam təsəvvüfünün əsasını qoydu. Ərəbi islamdan öncəki mətnləri islama gətirərkən onları Quran ayələri ilə sintez edib, eyni zamanda təsəvvüf anlayışlarının islami terminologiyasını da yaratdı. Bu gün islam təsəvvüfü dediyimiz bu metafizik sintez islamın beşiyi olan Hicazda yaranmayıb.

Təsəvvüfün bu yeni formasının nə üçün Misir, Suriya, İraq və İran kimi, çoxəsrlik qədim mistik dinlərin və mədəniyyətlərin izlərini hələ də canlı bir şəkildə qoruyan ölkələrdə ortaya çıxması da dediklərimizin həqiqiliyini şiddətləndirən bir sual olaraq meydanda cavabını gözləməkdədir.

İmaddədin Nəsimiyə gəlib çıxana qədər təsəvvüf artıq islamlaşmış, islam təsəvvüfünün ənənələri formalaşmışdı. Buna baxmayaraq, Nəsiminin qulağı səsdə idi; o, əsrlərin arxasında “ənəl-həqq” çığıran Mənsur Həllacın səsini eşidir və onun “Hüseyin” adı ilə qəzəllər yazırdı. XI əsrə kimi zındıq və kafir inancı kimi islam tərəfindən təqib olunan sufizm XI əsrdən sonra mərhələ-mərhələ islamlaşaraq bütün müsəlman dünyasında mistik-mənəvi mühitə çevrilmişdir. Hətta Nəqşibəndlik kimi bünövrəsi Buddizm inancı üzərində qurulan təriqətlər də islam təsəvvüfünün  təriqətlərindən biri olmağa can atırdı.

Əlbəttə, ürəyinizdə dediyiniz “islamın təsəvvüfə nə ehtiyacı vardı” sualını eşidirəm. Cavabım budur ki, bu, dini hakimiyyətin siyasi hakimiyyətlə əvəzlənməsi ilə bağlı bir məsələdir. Dövlətin yaxasını “tanrı məmurlarının” əlindən qoparmaq prosesi islam dünyasında olduğu kimi, eyni dövrdə xristian dünyasında da gedirdi. Nəsimi də, bir növ, islam dünyasının Martin Lüteri, təsəvvüf isə islamın protestantizmi idi. Dante Avropada nəhəng projektor kimi “qaranlıq çağın” sonlarında işığını insana fokuslayıb humanizm ideyalarını təbliğ edəndə islam coğrafiyasında da insanın önə çıxarılması prosesi başlamışdı. Və Qərbdə humanistlər insanın mövhumi pasını silib təmizləmək üçün çox rahat şəkildə qədim yunan və latın mədəniyyətinə üz tutduqları kimi, islam Şərqi də insanı “taclandırmaq” üçün özündən əvvəlki təsəvvüfə, insanın özünü tanrı zərrəsi hesab etdiyi nəcib bir dövrə üz tutmuşdu. Yəni tarixə tanrının deyil, insanın nəzarət edəcəyi dövr hər iki qitədə, təxminən, eyni dövrdə başlamışdı. Qərblilər yunan loqosunu – insanın ağlını, şərqlilər təsəvvüfü - insanın ruhunu (nurunu) seçdilər. Nəticədə yunan-Roma humanizmi xristianlığı, təsəvvüf islamı siyasi hakimiyyətdən məhrum etdi. Papa kralın, xəlifə sultanın himayəsinə keçdi.

Bəs onda müsəlmanlar Nəsimini niyə edam etdilər? Hürufilik təsəvvüfün “Vəhdəti-i vücud” düşüncəsinə söykənir ki, bu da bayaq dediyim kimi, Hind “Vedalar”ından tutmuş yəhudilərin “Kabbala” mətnlərinə qədər gedib çıxır. “Vəhdət-i vücud” fəlsəfəsinə görə, varlıq, materiya allahın sifətlərinin təzahürləridir, yəni yaradanla yaradılan eyni mahiyyətə  sahibdir; insan – allahdır, allah – insan. Nəsiminin farsca divanında dediyi kimi, “Əgər sən ilahi bir varlıqsansa, qəti öz varlığından kənarda allah axtrama”. Tamamilə islam teologiyasına zidd bir düşüncədir.

Daha və maraqlı bir səbəb. Eduard Səidin iki şərqşünas, Bekker və Massinonun haqqında “Onlar Şərqdən danışarkən, əslində, Məhəmməddən deyil, Həllacdan danışırdılar, çünki tanrının təcəllası fikri (xristinalığın İsa anlayışı) Məhəmməddə deyil, Həllacda var idi” şərhindən yola çıxsaq, deyə bilərik ki, Həllacla səsləşən “ənəl həqq” çağırışları ilə bütünləşən Nəsimi də, əslində, islamın İsalarından biri idi. Yəni Nəsimi bir müsəlmandan daha çox bir xristian idi. Tanrı onlarda İsada təcəlla etdiyi kimi bizdə də Nəsimidə (ondən əvvəl Həllacda) təcəlla etmişdi. Nəsimi dirilən və yenidən çarmıxa çəkilən (bu dəfə diri-diri dərisi soyulan) növbəti İsa idi. Baxmayaraq ki, qəzəllərinin birində “xaki-dəri-Əhli-beytəm” deyir, amma onun şəxsiyyətinin də islama yaxınlığı bulanıqdır, şair demiş, duman içində dumandır. Çünki başqa bir qəzəlində özü də özünü İsaya bənzədirdi:

Gah çıxmışam İsa kimi çərx üstünə oturmuşam

Gah varmışam Yusif kimi ol Misrə sultan olmuşam.

Görünür, Nəsimi “Pustimi soydu Yezid-Mərvanilər” deyərək quru canını zəmanəsinin şərtlərindən qorumaq üçün Əhli-beytə pənah aparmağa məcbur qalmışdı.

İbn Ərəbinin islamlaşdırdığı “Vəhdət-i vücud” düşüncəsi isə belə idi ki, aləmin mahiyyəti allahın mahiyyətinə daxil edilə bilməz, əksinə, aləmin mahiyyəti allahın mahiyyətinə əsaslanmalıdır. Yəni insan “ənəl-həqq” deməklə böyük qələt edir. Bizim nəsimişünaslar bir məqamı diqqətdən qaçırırlar ki, Nəsimi qəzəllərində hürufiliyi islamın mənafeyi üçün deyil, islamı hürufiliyin mənafeyi üçün kullanırdı. Məsələn, hürufilərə görə, Quranın Tin surəsindəki “Biz insanı ən gözəl şəkildə yaratdıq” ayəsi, yaxud “Özünü bilən Rəbbini bilər” hədisi hürufi düşüncəsinin, “Vəhdət-i vücud”un Qurandakı təsdiqidir. Yəni biz Quranın deyil, Quran bizim dediyimizi təsdiqləyir: “Sizə şah damarınızdan da yaxınam”, deyir allah (Qaf surəsi). Az qala demək istəyirəm ki, Nəsimi öz dövrünün din xadimlərini Quranla şantaj edirdi, ancaq demirəm, çünki buna ehtiyac yoxdur.

Bir də bunun üzərinə onu əlavə edək ki, hürufilər insanda təcəlla edən allah dedikdə ustadları Fəzlullah Nəimini (Şərqin başqa bir İsası) nəzərdə tuturdular. Bu məqam o dövrün mühafizəkar din xadimlərinin və alimlərinin gözündən yayınmamışdı. Çünki islam “Vəhdət-i vücud”unun banisi hesab olunan İbn Ərəbi islamdan əvvəlki “Vəhdət-i vücud” düşüncəsinin panteizmin eynisi, həm də islamla heç bir əlaqəsi olmayan batil fikirlərdən ibarət olduğunu söyləyərək yaradanı yaradılandan ayırmış və yaradılanı yaradanın kölgəsi səviyyəsinə endirmişdi. “Məndə sığar iki cahan” deyən Nəsimi isə İbn Ərəbinin ayırdıqlarını yenidən birləşdirirdi:

“Məscid ilə sacid oldı vahid

Məscid-i həqiqi oldı sacid”.

Yəni səcdə edən də səcdə edilən də bir oldu. Bu düşüncə Nəsimidən beş əsr əvvəl edam olunmuş “ənəl-həqq”çi Mənsur Həllacda belə idi:

“Sevən mənəm, sevilən də mən

İki ruhuq, girdiyimiz bir bədən”.

Bu düşüncə təsəvvüf şüurunun dərinliklərinə endikcə dünyanın ilkin mətnlərinə qədər gedib çıxır. Nəsimi Quranın ayələrindəki hürufi rəmzlərinə istinad etməklə, bir növ, müsəlmanlara deyirdi ki, sizi “Vəhdət-i Vücud” yolundan azdırıblar. İnsan xəlq olan deyil, həqq olandır. 

Haqq olan insan isə həmişə cəzalandırılır...

İslamı təsəvvüfün başlanğıcı kimi deyil, sonu, başa çatması kimi qəbul etməyin daha ədalətli yanaşma olduğunu söyləməyə macal tapmadan ortaya cavabını tələb edən daha bir sual çıxır: Təsəvvüf islama bu qədər bilgi, güc verdiyi halda, islam özündən təsəvvüfə nə verdi?

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.09.2024)

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

MÜTALİƏ MƏDƏNİYYƏTİNİ NECƏ FORMALAŞDIRMALI?

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının təqdim etdiyi bu silsilə yazılar Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Ədəbiyyat Fondunun Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən 2024-cü ildə “Qeyri-hökumət təşkilatları üçün qrant müsabiqəsi” çərçivəsində həyata keçirdiyi “Yeniyetmə və gənclərdə mütaliə mədəniyyətinin formalaşdırılması” layihəsinin tərkib hissəsi olaraq nəşr edilir.

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondu@

16.

MÜTALİƏ SƏMƏRƏLİLİYİ

Bəs mütaliənin səmərəliliyini təmin etmək üçün hansı qaydalara riayət etmək lazımdır?

-mütaliənin səmərəli olması üçün oxucunun əsər haqqında qeydlər aparması məqbuldur.

-bəzi əsəri təkrar mütaliə etmək lazımdır. Təkrar mütaliə biliyi zənginləşdirir. “Nizamini, Füzulini mən artıq oxumuşam” demək yanlışlıqdır. Böyük, dahi sənətkarları nə qədər çox oxusan, bir o qədər çox bilik qazanarsan.

-təkrar mütaliə həm də estetik zövqü inkişaf etdirir. Böyük sənət əsərlərinin təkrar mütaliəsi onların tam anlaşılması, hərtərəfli izah edilməsi üçün lazımdır. Dahi yazıçı Lev Tolstoy Çexov haqqında yazırdı: “O, elə nadir yazıçılardan biridir ki, əsərlərini dəfələrlə təkrar oxumaq olar. Mən bunu öz təcrübəmdən bilirəm”.

-musiqiyə necə ki, təkrar-təkrar dönürsən, bir kitaba da eləcə dönməlisən. Xalq yazıçısı Anarın “Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi”, Nüsrət Kəsəmənlinin “Gümüş yuxular”, Vahid Əzizin “Əllərimin kölgəsi”, Ramiz Rövşənin “Göy üzü daş saxlamaz” kitablarını oxucuların ayrı-ayrı halda hətta 15-20 dəfə oxumaları faktları vardır.

Növbəti: 17.Mütaliənin mahiyyəti

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.09.2024)

Heydər Əliyev Fondu və Mədəniyyət Nazirliyinin təşkilatçılığı ilə Milli Musiqi Günü münasibətilə sentyabrın 18-dən 28-dək Üzeyir Hacıbəyli XVI Beynəlxalq Musiqi Festivalı keçiriləcək.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Mədəniyyət Nazirliyinə istinadən xəbər verir ki, festivalda Azərbaycanla yanaşı, ABŞ, Rusiya, Almaniya, İspaniya, Avstriya, Koreya, Türkiyə, Braziliya, Hindistan və digər ölkələrdən tanınmış ifaçı və kollektivlər iştirak edəcəklər.

Festival çərçivəsində Bakı ilə yanaşı, Şuşa, Gəncə və bir sıra şəhərlərdə açıq və qapalı məkanlarda konsertlər, tamaşalar, sərgilər, elmi konfrans və ustad dərsləri təqdim olunacaq.

Festival günlərində M.Maqomayev adına Azərbaycan Dövlət Akademik Filarmoniyasında Mədəniyyət Nazirliyinin Mədəniyyət üzrə Elmi-Metodiki və İxtisasartırma Mərkəzinin təqdimatında “Mədəniyyətimiz naxışların izi ilə” adlı sərgi reallaşacaq.

Sentyabrın 18-də Azərbaycan Dövlət Akademik Filarmoniyasında Üzeyir Hacıbəyli XVI Beynəlxalq Musiqi Festivalının təntənəli açılış mərasimi olacaq.

Tədbirdə Ü.Hacıbəyli adına Azərbaycan Dövlət Simfonik Orkestri (bədii rəhbər və baş dirijor: Əməkdar artist Fuad İbrahimov) və Azərbaycan Dövlət Xor Kapellası (bədii rəhbər və baş dirijor: Xalq artisti Gülbacı İmanova) çıxış edəcək. Solistlər Xalq artisti Ülviyyə Hacıbəyova (piano), Əməkdar artistlər Ramil Qasımov (tenor), İnarə Babayeva (soprano) və beynəlxalq müsabiqələr laureatı Mahir Tağızadə (bariton) ifalarını təqdim edəcəklər.

Həmçinin bütün ölkə üzrə Heydər Əliyev mərkəzləri və kinoteatrlarda Üzeyir Hacıbəylinin əsərləri əsasında lentə alınmış bədii filmlərin nümayişi, xarici ölkələrdə fəaliyyət göstərən mədəniyyət mərkəzlərində müxtəlif tədbirlərin təşkili nəzərdə tutulur.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.09.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı bu dəfə sizlərə Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü Səma Muğannanın növbəti, “Qürub edən günəş” hekayəsini təqdim edir. Xatırladaq ki, Səma xanım görkəmli  yazıçı, Azərbaycanın Xalq Yazıçısı İsa Muğannanın nəvəsidir və artıq 3 kitab müəllifidir.

“Qəlbindən silsən də, tale, alın yazısı insanın ən böyük düşmənidir, çünki heç vaxt silinmir”....

Reyhanın kənarı yanmış dəftərində nə qədər gizli arzular, tükənməz sevgi varmış. Əgər o gün, məhz təqvimdə yazılan o tarixdə Reyhan Muradı bağışlasaydı, onlar xoşbəxt olacaqdı. Bu küçədə, bu otaqda Reyhanın qoxusu dolaşırdı. Dəli olan Murad Reyhanın qoxusunu ətrafda izləyirdi. Dəli-divanə olduğu bu eşq onun qəlbində ağır bir silah kimi dayanmışdı.

  Şəkillər kimidir sevgi.Bir foto çəkdirərsiniz və bütün sevginizi o şəkilə ərmağan edərsiniz.O şəkil parçalana,yırtıla,hətta kül ola bilər,ancaq bilirsinizmi ki,hər foto kül olarkən onun içindəkilər də məhv olar? Açarla qapını açırsınız.Kilid açılır.Bəs fotoların kilidi nədir? Sevgi..Sevgi şəkillərin ən böyük kilididir.Bu kilidi açıb qazanmaq üçün yalnızca bağışlamaq lazımdır.Bəs,Reyhan Muradı bağışladımı? Nə zaman? Yaxın əyləş,əziz oxucum! Mən söyləmişdim axı mənim hər günüm filmdir.Gəl bu filmi birlikdə izləyək...

Axşam saat 21:00 radələrinə təsadüf edirdi.Soyuq,tənha payız elə bil bu dərdləri vücuduna don geymişdi.Reyhansa evdə tək-tənhaydı.Stolun üstündə isti çay,yanan şam və dəftəri vardı.Nə edə bilərdi başqa? Onun da tək təsəllisi bu idi...

  Birdən qəfildən qapı döyüldü.Diksinərək ayağa qalxıb qapıya keçib: -“Kimsiniz?” deyə fısıldadı.

-Mənəm,Murad.Reyhan,qapını aç,xahiş edirəm!

-Rədd ol,sənin kimi birisini tanımıram.Çıx həyatımdan!

-Xahiş edirəm,ölürəm.Son nəfəsimi sənin qollarında təslim etmək istəyirəm.

-Çıx get dedim!

-Qapını açıb baxsan,görəcəksən ki,həqiqəti deyirəm!

   Reyhan fikirləşirdi.Qapını açacaqdımı? Bu tilsimi məhv edəcəkdimi? Açar kilidi açıb Reyhanla Muradı birləşdirəcəkdimi? Bu sualların cavabı Reyhanda idi,ancaq Reyhan özü də qaçırdı bu suallardan.Bilirdi,bilirdi ki,açarla açılan bütün qapılar hər zaman xoşbəxtliyə aparmır.

   Açar sevginin düşmənidir,əziz dost.Qıfıla bənzəyir.Bizim taleyimizdəki nöqtələri bir-birinə doğru bağlamır...

Reyhanın son qərarı qapını açmamaq oldu.Göz yaşlarına hakim ola bilmirdi,ancaq onun göz yaşlarını heç kəs duymurdu,yalnız Muraddan başqa...

-Reyhan,bilirəm ki,yenə göz yaşlarına boğulmusan.Aç qapını,danışaq.

-Mən sənə bir damla da göz yaşı tökmərəm! Yetər!

-Bəs niyə susursan?

   Murad çox yaxşı bilirdi ki,Reyhan susduqda göz yaşlarına boğulur.Həmişə çiyinlərində ağlayan qadın indi ona üz çevirmişdi..Əslində,bu göz yaşları Reyhanın deyil,Muradın həyat hekayəsinin damla-damla yığılan və səhifələrində quruyub ölən çiçək idi.Sevgi şəkilə bənzədiyi kimi göz yaşlarına da bənzəyir.Damla-damla dolur və sonunda yaşaya bilməyib tərk edir bu fani dünyanı,insanları da.

-Murad,sən heç vaxt ölə bilməzsən.Əgər ölsəydin,bu gün qarşımda deyildin.Sənin simanı görmək deyil,sənin səsini duymaq belə istəmirəm!

  Xənçər kimi ürəyinə batan bu sözlərdən sonra səs gəlmədi.Reyhan stola tərəf yaxınlaşanda isti çay üstünə dağıldı və yanan şam dəftərin üzərinə düşdü.Reyhandan qəfildən bir qışqırıq qopdu.Ardınca hönkürtü çəkdi..Bütün taleyi o dəftərə bağlı idi,ancaq dəftərin kənarı yanmışdı.Bununla belə elə bil Muradın da əcəli onu aparmağa gəlmişdi...

-Muraaad!

   Səs gəlmirdi.Reyhan daha dözə bilməyib qapını açdı.Muradı qarşısında hönkürtü çəkən yağışın altında islanmışdı.Nəfəs almırdı,ancaq simasında qəribə təbəssüm vardı.Reyhan onun qollarının arasına alıb:-“Muraaad,Muraaad” deyə səslədi.Səs gəlmirdi.Sadəcə Reyhana gülümsəyən bir sima vardı orada...Bu kiçik daxmada yaşayan kiçik qız və onun dostu qələmi vardı...

1 il sonra....

 Reyhan yenə də otağında dörd divarın bir küncünə sığınıb ağlayırdı.1 il boyunca Reyhan bu cür yaşamışdı? Bəli..Gözlərindən kainata sığmayacaq sevginin kədərli baxışları yatırdı,ancaq Reyhanın göz yaşlarıyla birgə onlar da oyanmışdı.Səssizcə gəzinən körpə onun göz yaşlarını silir və yenə “tənhalar ölkəsinə” qayıdardı.Qapı döyüldü.Kim gəlmişdi? Bilinmirdi.Dəfələrlə Reyhanın qapısı çalınmış,ancaq o Muradı itirdikdən sonra bir dəfə də olsun geriyə dönüb baxmamışdı.Qapıları bu dəfə açarla deyil,qıfılla bağlamışdı.Çıxmadığı otağın qapısını yalnız açarla kilidləmişdi.Kilidlənən qapınan heç kim keçə bilmirdi.Bu qapı dəfələrlə çalındı,ancaq nə eşidən,nə də o qapını açan oldu.Reyhana xatirə qalan yalnız Muradla olan fotoları idi.Hər dəfə şəkillərinə baxdıqda göz yaşlarını saxlaya bilməz və onlarla söhbətləşərdi...

Başlıqda qeyd etdim ki,sevgi şəkillər kimidir.Şəkillər də gizlənər.O insan həyatımızda oldu,olmadı bizi həmişə izləyər.Bəs yanan dəftərçə? Niyə məhz o gün şam o dəftərin üzərinə dağıldı və niyə dəftərin yalnız kənarı kül oldu? Onun kül olmasıyla birgə Murad da fani dünyadan köç etdi? Çünki şam da insan ömrü kimidir.Yanarkən sönər,alovlanarkən üsyan edər.Bəs bu dəftərçənin günahı idi? Bu yaşananlara şahid olması...

Şahid olduğumuz hadisələr filmə bənzəyə bilər,ancaq insan taleləri film deyildir.Qatar kimi gəlib keçərdir...Yolda olan qatar yenə gecikdi.Sizə Reyhanın Murada yazdığı son məktubu oxumağınızı istəyirəm.İndi Reyhan haradadır? Sualının cavabını məndən soruşmayın,çünki yoxdur.Mən tale izlərini izləyərək qələmə aldım. “Tənhalar ölkəsindən”   iki sevdalı da köç edib getdi...

“Gecədir.Bir azdan Ay doğacaq”...

Murad,bu sənə son məktubumdur.Bəlkə də səhv edirəm sənə yazmaqla,ancaq sən bu məktubu oxuduqda mən burada olmayacam.Mən “Tənhalar ölkəsini” bir azdan tərk edirəm,Murad.Bir azdan taleyimdə gizlənmiş bütün sirrləri göz yaşlarım yuyub apardıqda mən də çiyinlərimə yeni yükləri alıb gedəcəyəm.Bu sənə sevgi mesajı deyil.Bəlkə də bu məktub başqa birisinin əlinə keçərsə,o da elə düşünər,ancaq bu bir əlvida məktubudur.Məni bilirsən,təsadüfləri sevmədiyim kimi əlvidaları da sevmirəm,ancaq qərarım qətidir.Bəlkə bir gün səni bağışlayacam,amma bu yalnız sonsuz kainatda olmayanda baş verəcək.Bəlkə bir gün göz yaşlarım səni bağışlayacaq.Nə bilmək olar? Mən tale yüklərimi çiyinlərimə alıb gedirəm.Bir azdan sən doğulacaqsan.Axı gecədir.Bax,Günəş bir neçə saat öncə qürub edib.Günəş axı mənəm,Murad.Sənin hər səhər səbirsizliklə oyanıb gözlədiyin doğmayan Günəşin...O Günəş heç vaxt doğulmadı.Tanrının hüzurunda sənə əlini uzatsa da,doğulmadı.Bəlkə də sən onun əlini tutsaydın,o doğulacaqdı.

  Murad,sənin sevgini,sənin özünü,duyğularını çox yaxşı bilirəm,əzizim.Sadəcə bizim alın yazımız buna icazə vermədi.Həmişə yadındadırmı deyirdim ki,insanın ən böyük düşməni tale nöqtələri və alın yazısıdır? Çünki onlar bizim əlimizdə deyil təəssüf.Biz onları idarə edə bilmirik.Onlar xəritədə yollarını itirərlərsə,bizi qurban verərlər.Verdilər.Noldu? Ayrıldıqmı? Əlbəttə ki,yox! Sadəcə bu fani dünyada qovuşmaq bizə qismət olmadı. “Qovuşmaq” sözü bilirsən necə ağırdır? Çünki göz yaşları olan yerdə qovuşmaq deyə bir şey yoxdur! Mənim göz yaşlarım damla-damla axdı,ancaq sonunda sel oldu.Xəritədə yollarını itirdilər.Səni itirdilər.Mən səni,sən məni itirdin.Hamısı bilirsən niyə? Göz yaşlarıma və açara görə.Talelərimizi birləşdirən açar qapalı qapıların kilidini açmadı.Bəlkə də mən açsaydım,bu belə olmayacaqdı.Nə açar,nə də sən izin verdin.Ola bilər ki,bu yazını oxuduqda məni günahkar hesab edəsən,ancaq günahkar mən deyiləm! Nə mən,nə o kimsəsiz körpə! Mən dəli olmuşam artıq sən görmürsənmi? Ölü bir insana məktub yazmaq da nə demək? Yenə qapını açarla kilidləmişəm və qarşımda əriyən şamla,kənarı kül olan dəftərçəm mənə baxır.Hər gecələri və hər səhər tezdən bir uşaq gəlir yanıma.Balaca qızcığaz.Məni bəzən əzizləyir,bəzən boğmağa çalışır.Məni incidir və hər dəfə sənin ölümünlı bağlı məni günahkar hesab edir.Bu uşaq kimdir,Murad? Nolar axı,Murad,əvvəl yuxularıma gəldiyin kimi yenə gəlsən? Dərdlərinə dərman olsan? Ancaq sən də qaçırsan.Bilirəm,əzizim;günahkar sən deyilsən,amma bil ki,mən də deyiləm! Günahkar tale nöqtələri alnımıza yazılan alın yazımızdır! Necə ki,təqvimdəki tarixləri,yaddaşımızdakı düşüncələri silib ata bilmiriksə,eynən onlar da elədir.Görürsən bir-birlərinə necə bənzəyir? Bu fani dünyada bir-birinə zidd olan yalnızca gündüz-gecə,Günəş və Ay’dır! Mən qürub edən Günəş,sən gecənin ən səssiz zamanında doğulan,işıldayan Ay...Ulduzların içində tənha deyilsən,əzizim,əksinə,daha çox xoşbəxtsən.Sənin xoşbəxtliyin mən deyiləm,Murad.Mən  qürub edən Günəşəm...Həm taleyində,həm də yaddaşında.Yalnızca qəlbində səhərlərinin aydınlanan Günəşiyəm...

  Əlvida,əzizim.Mən “Tənhalar ölkəsindən”  göyərçin kimi köç edib gedirəm.Gözlərini qırılmış qanadlarımla örtüb gedəcəyəm,narahat olma.Bu dəfə salamat qal deyil, “əlvida” deyirəm...

Gecikən qatar tez gəlsə də,burada bir cəsəd yatırdı.İnsanlar bu cəsədin üstündən atlayıb keçirdi.Kimiləri ağlayır,kimiləri isə təəccüb içində,kimiləri də qaçırdı “Tənhalar ölkəsinin” gecikən qatar stansiyasından. “Gecikən qatar” stantiyasında cəsəd tapıldı! Reyhan adlı bir şəxs.Yaxınları haradadır?

   Heç kəs bu sualın cavabını bilmirdi,amma bütün qəzetlər Reyhandan danışırdı.Bütün qəzetlərdə Reyhanın şəkilləri vardı.Demək,Reyhanın düşmən bildiyi alın yazısı yenə də ona oyun oynamışdı,ancaq bu dəfə tək “alın yazısı” deyil,şəkillər də bu oyunda qalib gəlmişdi.Bəzən şəkillər də acımasız ola bilirmiş...

  Reyhanın qapısında yatan Muradın cəsədi, “gecikən qatar” stansiyasında isə  Reyhan..Bu dəfə tale nöqtələri onları o biri dünyada qovuşduracaqdı? Bəs,qürub edən Günəş və gecənin səssizliyində doğulacaq Ay harada idi? Bəs,Reyhanın göz yaşları?

   Hər şey dayanmışdı.Neçə-neçə insan “Tənhalar ölkəsindən” qaçırdı.Demək olar ki,heç kəs qalmamışdı.Tək qalan Reyhanın gözlərində qurumayan göz yaşları idi.Son damlası da gözlərində qurudu Reyhanın...

   Hamının cəsəd kimi gördüyü bu iki sevdalı,əslində,ruhlarını təslim etmişdi Tanrıya.Payızın da soyuq vücuduna geyindiyi don kimi onlar da vücudlarındakı sevgini Tanrıya təslim etmişdilər.Əcəl gəldikdə isə onların yalnız soyuq,çürümüş vücudlarını aparmağa gəlmişdi.Heç kəs..Heç bir insan bu iki sevdalının yaşadıqlarını bilmədi.Bu hadisələrin şahidi yalnız şam,süfrəyə dağılan çay və kül olan dəftər oldu...

    Reyhanın ayaq izləri “gecikən qatar” stansiyasına kimi davam edirdi.Qatar dayanmış,amma ayaq izləri silinməmişdi. “Tənhalar ölkəsinə”  qar da yağdı,çovğun da başladı,lakin bu ayaq izləri silinmədi.Artıq “Tənhalar ölkəsində” heç kəs qalmamışdı,zatən yaşaya da bilməzdi.Burada yalnızca yaşayan Murad və Reyhanın ruhu idi.Bu iki ruh da ayrı-ayrı evlərdə dörd divara qapanmışdı.Doğru,bəlkə də onlar bu dünyada qovuşmadı,lakin Tanrı onları öz yanına aldı. Onların sevgisi çəkilən şəkillərdə yaşayır...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.09.2024)

Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Ən yeni poeziyada isti-isti, mürəkkəbi qurumamış şeirlərin təqdimatını davam etdiririk. “Qobustan” jurnalının əməkdaşı, həm hekayələri, həm də şeirləri bəyənilən Narıngül Babayevanın sırasədır. Onun yeni şeiri “Mənəm” adlanır. 

Nə qədər cəhd edirəm, yerindən qoparıb atım,

Qaldıra bilmədiyim zindan kimi o daş mənəm. 

Heç kimlə işim olmaz, sükutam, sülhəm, dincliyəm, 

Savaş öz içimdədir, səngiməyən savaş mənəm.

Qaçdım yer kürəsindən, hey qaçdım azad olmadım,

Bu başdan qaçıb gedirəm, amma ki, o baş mənəm.

Uçmasaydım sağ idim, qırdılar qanadlarımı,

Göydə uçan quşlara yol mənəm, yoldaş mənəm.

Təkliyin, darıxmağın yolu gəlib məndən keçir,

Nə qədər tənha var, tək var,  onlara sirdaş mənəm.

Hər gün qonaq gəlirsən, hər gün qapımı döyürsən

Döymə yad qapısı tək, döymə yad tək,  yavaş, mənəm.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.09.2024)