MƏŞHUR BAKILI İLƏ GÖYÜSTÜ SÖHBƏT

Aida Eyvazlı, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Ya uzaq səfərə, ya da elə şəhər içərisinə çıxanda əlimi Tanrıya açıb: “Qarşıma işıqlı, nurlu insanları çıxart”- alqışını dilərəm o böyük Yaradandan. Atamdan öyrənmişəm bu alqışı və diləyi.

İyul ayının üçüncü ongünlüyündə Ata yurdumuz Qazaxıstana bu dəfə biznes-klass salonunda uçmalı oldum. Təyyarəmiz İstanbulda eniş etməklə Astanaya uçurdu. Yerim təyyarənin ən birinci oturacağında, pəncərənin böyründə idi. Mənimlə yanaşı oturacaqda əyləşən yaşlı kişiyə salam verib, keçib pəncərə tərəfdə yerimi tutdum. Təyyarə yuxarı qalxandan sonra, yanımda oturan göylərdəki yol yoldaşıma bir də diqqətlə baxdım:

-Bağışlayın, siz Qusmanlara çox oxşayırsınız.

 -Özüdür ki var... Mən Yuliy Qusmanam.

-Ayyyy, nə gözəl, bu nə xoş təsadüfdür,- deyib sonra sevincimi izhar etdim. Hətta boynunu qucaqlamaqdan belə çəkinmədim. Belə həmsöhbətlə səssiz yol getmək günahdır.

Söhbətimiz şirin alındı desəm, inanın mənə.  Dedi ki, kiçik qardaşı Mixail Qusman Şuşada keçirilən Qlobal Media Forumuna gəlib. O da fürsətdən istifadə edib, 3 günlüyə yolunu Bakıdan salıb. İndi İstanbula enəndən sonra, Amerikaya - evinə qayldacaq. Səhhətində narahatçılığı olduğundan, forumda iştirak edə bilməyib.

Söz sözü, söhbət söhbəti çəkdi. Soruşdum:

-Yuliy Solomonoviç, göyün 9-cu qatındayıq... Tanrıya, yaradana yaxınıq... Təyyarə göyə qalxanda əllərimi yenə Tanrıya açıb mən ondan diləklərimi dilədim. Bəs siz  səma sərnişini ikən nə düşünürsünüz?

-Bu gün əslində hər kəs, Yaradana, göy səmaya çox yaxın olmalıdır. Çünki dünyada yaşamaq çətinləşib. Acılar, ağrılar, göz yaşları çoxalıb.  Çoxdandır dünyada bu qədər göz yaşı axıdılmırdı. Lap çoxdan, 70 il idi ki, bu acılar tükənmişdi.

Acıları azaltmaq üçün müharibələrə son qoymaq lazımdır, deyilmi?

-Əlbəttə.  İnsanlara gülüş, sevinc vermək lazımdır. Mən Bakıda doğulmuşam. Evimiz  indiki Əlövsət Quliyev, o vaxtkı Montin küçəsində idi. Qara şəhərin yanında idi. Balaca, şəraitsiz otaqlarımız var idi. Baxmayaraq ki, atam və anam  yüksək vəzifədə idilər. Atam  Solomon Moyiseyeviç Qafqaz Hərbi  Konfederasiyası üzrə tanınmış həkim-professor idi. Anam Lola Barsuk isə pedaqoji elmlər doktoru, professor idi. İnstitutda dərs deyirdi. Aza qane olub yaşayırdıq. Elə konfortumuz da yox idi. O vaxtlar insanlar bir-birini sevir, hörmət edirdilər. Mən sevinirəm ki, yenə də gəlib doğma Vətənimi, Bakını gördüm. Azərbaycanı çox sevirəm. Onun uğurlarına sevinirəm. Bu, bir həqiqətdir. Mən hər zaman Bakının adamları, dənizi, havası, meyvələri, mərkəzi  üçün darıxıram. Bakının havasını heç nəyə dəyişmərəm. Baxırsan ki, indi şəhər dəyişib. Ürəyi, ruhu isə heç dəyişməyib. Bakı həmişə olduğu kimi qonqaqpərvər, delikat, incə və gözəldir.

Arada stüardesa xanımdan rica edirəm ki, şəklimizi çəksin.  Xanım stüardesa şəklimizi çəkəndən sonra Yuliy Qusman ona təmiz bakılı ləhcəsində “Çox sağ olun...” deyir. Stuardesa xanım bizim üçün yemək gətirir.

Yeyə-yeyə həmsöhbətimin avtobioqrafiyası ilə də tanış oluram.

Yuliy Qusman 1943-cü ilin avqustunda Bakıda doğulub. İlk ali  təhsilini Nəriman Nərimanov adına Azərbaycan Tibb İnstitutunda alsa da, sonralar yaradıcılıq sahəsinə daha çox meyl edib. Yuliy və Mixail Qusman qardaşlarıının həm də peşəkar jurnalist istedadları olduğunu hər birimiz yaxşı bilirik.

Ona veriləcək suallarım çoxdur, müsahibə almaq məramım olduğunu deyəndə isə,  o da bir az siyasi hazırlığından, bir az da jurnalist peşəkarlığından istifadə edib daha çox Bakı haqqında danışmağa üstünlük verir.

-Mən indi Bakıya baxıram və düşünürəm ki, bu şəhəri başqa necə gözəlləşdirmək olardı ki?  Bakı həmişə gözəl olub. Yenə yaraşıqlıdır, yenə gözəldir. Dostlarımı gözəllik görmək üçün həmişə Bakıya dəvət etmişəm. Uşaqlığımın yaddaşında bir Qara şəhər vardır. Montinin uşaqları ilə - məhəllə uşaqları ilə biz oranın plyajına çimməyə gedirdik. (Onun uşaqlıq dostları, məhlə uşaqları Polad Bülbüloğlu, Fərhad Bədəlbəyli, Elmar Məmmədyarov... və digərləri olub). Mənim yaddaşımın Nizami parkı, neft emal edən zavodları var. Külək bərk əsəndə Qara şəhərdən Bakının içərisinə neft qoxusu gəlirdi.  Baxmayaraq ki, şəhəri elə tikmişdilər ki, küləklər neft qoxusunu şəhərə az yaysın. Lakin külək elə küləkdir də... Ona biz yol göstərə bilmərik ki...

İndi Qara Şəhər dönüb olub Ağ Şəhər.  Port Bakı tərəfdən şəhərin içərisinə gələndə şəhərin yeni görkəmi, dənizkənarı Bulvarın görüntüsü adamı valeh edir.

Yuliy Qusman elə danışır ki, mənə sual verməyə imkan olmasın. Mən də nəzakət xatirinə sözünü kəsmirəm.

- Mən rəhmətlik Heydər Əliyevlə çox yaxın dost idim. Fəxr edirəm ki, onunla dost olmuşam. Çox maraqlıdır ki, bu il onun 100 illik yubileyi oldu, mənim isə avqustun 8-də 80 yaşım tamam olur. Bu il bizim yubileylərimizin ilidir.

- Səkkizinci ayın səkkizində səksən yaş. Nə gözəl rəqəm sıralamasıdır. Bu ilin oktyabrında da mənim 60 yaşım tamam olacaq. Yubileyimdir.

-Sən hələ cavan qızsan.

Ürəkdən gülürəm Fikirləşirəm ki, bakılı oğlanın komplimenti lap əla oldu.

-Sözüm ondadır ki, mən o vaxtlar da Heydər Əliyevin ölkəni necə inkişaf etdirdiyinin şahidi olmuşam. İndi isə belə düşünürəm ki, İlham Əliyev də, Mehriban xanım da Azərbaycanı, Bakını gözəlləşdirmək üçün əllərindən gələni edirlər. “Qorxma, mən səninləyəm” filminin  bir hissəsini İlisuda çəkirdim. O zaman  İlisuya gedən yollar bərbad gündə idi. İllər keçəndən sonra “Qorxma, mən səniləyəm” filminin ikinci hissəsini də yenə orada çəkməli oldum. İndi başqa bir İlisu var idi. Hər tərəf işıqlı, yollar abad, gözəl şərait... O enli küçələri, meydanları tanımadım. Hara baxsan göz oxşayır. Bu inkişaf məni çox sevindirir, qürur duyuram.

-Nəinki İlisu, Azərbaycanın hər yeri, Bakı elə gözəlləşib ki... Bakının gözəl keçmişi olduğu kimi, gələcəyi də çox gözəl olacaq. Buna adım kimi əminəm.

-Dünyanın ən dadlı ənciri avqust ayının sonu, sentyabrın əvəvlində Bakıda yetişir. Doğrudur, indi Xəzər dənizi bir az geri çəkilib. Lakin nə fərqi var, Bakıdan çıxıb gedən deyil ki, yenə də bizimdir. Ümumiyyətlə, Bakının sakinləri, azərbaycanlılar çox istiqanlı və qonaqpərvərdirlər. Mənim doğma Vətənimə yersiz hücumlar başlayanda, onun haqqında xoagəlməyən şayiələr yayılanda çox incimişəm. İndi də bu məni incidir.  Mən həmin adamlara  oxuduğum 160 saylı məktəbdən danışıram. Deyirəm ki, bizim sinifdə 19 millətin nümayəndəsi oxuyubdur. Lakin biz heç vaxt kimin hansı millətdən olduğunun fərqinə varmamışıq. Bizim sinifdə altı şagird Qızıl medal almağa iddialı idi. Mən, iki nəfər azərbaycanlı, bir rus, iki nəfər də erməni: Saaakyan və Sarkisov. Bax, medalı sonda məhz o iki erməni aldı. Bakı üçün uydurulan erməni miflərinin hamısı yalandır. Bakı həmişə beynəlmiləl şəhər olub. Doğulandan 40 il müddətində hər zaman Bakıda yaşadım. Bu şəhərdə mən  insanların necə xoşbəxt və mehriban bir ailə kimi yaşadıqlarının şahidi oldum. Heç bir millət, xalq haqqında yaman söz eşitmədim, burada heç kim sıxışdırılmadı.

Azacıq susub əlavə edir:

-Bax, indi Şuşada (19 iyul 2023 – red.) Media Forumu keçirilir. Səhhətimlə əlaqədar mən o forumda iştirak edə bilmirəm. Lakin qardaşım Mixail Qusman Forumun qonaqlarındandır. Bütün bu Zəfər Azərbaycanın və onun xalqının , onun rəhbəri İlham Əliyevin xidmətidir.

-Demək Qarabağ Azərbaycandır!

-Əlbəttə, elədir!

-Sizə bayaq içki təklif etdilər. Dediniz ki, içmirsiniz.

-Tələbəlik illərində içirdim. Sonra ara verdim. Qardaşım Mişa daha yaxşı içir. Mən tək-tək hallarda ya Novruz bayramında, ya da Yeni il şənliyində bir badə içərəm. Mənim temperamentim elədir ki, içkisiz də şənlənməyi bacarıram. Şərabı ona görə içirlər ki, əhval-ruhiyyə yüksək olsun. Ümumiyyətlə isə Azərbaycan şərablarını çox sevirəm. Keçmişdə Azərbaycanın şərab sənayesi “Ağ süfrə”, “Dəllər”, “Ağdam” şərabları ilə məşhur idi. İndi isə çoxdur yaxşı şərablar... Növləri də çoxalıb.

-Deyirsiniz ki, Bakı Şərq gözəlidir...

-Ümumiyyətlə, Bakı bu gün həm möhtəşəm Şərq şəhəridir, həm Avrasiyanın möhtəşəm  şəhəridir, həm də Avropanın. Avropa və Asiya mədəniyyətlərinin kəsişməsində Bakı doğrudan da cazibədar görünür. Bu mədəniyyətlər Bakının küləkləri kimi bir birinə qarışaraq Səba Yeli yaradır. Mən bu doğma şəhərimi öyməkdən heç vaxt yorulmuram. Bakı nefti ilə Böyük Vətən Müharibəsi qələbəsi qazanıldı. İndi isə neftdən gələn gəlir vətənimin çiçəklənməsinə sərf olunur, ölkəyə gələn valyuta ciblərə deyil, Vətənin çiçəklənməsinə sərf edilir. Mənim 5 nəsil şəcərəm Bakıda yaşayıb. 1835-ci ildə Qusman ailəsi neft mütəxəsisi kimi buraya yerləşib. Ailədə nənə -babadan başqa 12 oğlan və iki qız olub. Ulu nənəmin məzarı da Bakıdadır. Uaşqlarıma da, nəvələrimə də hər zaman Bakıdan, onun inasanlarından, havasından, meyvəsindən, suyundan, qumundan, meynəsindən, əncirindən  danışıram ki,  unutmasınlar. Dünyanın ən dadlı albalısı Argentinada yetişir. Ən dadlı qarpız  Sabirabadda və Həştərxanda bitir. Ən şirin əncir və üzüm isə Bakıdadır.

-Deməli, siz uzun illərdir ki, yəni Amerikada yaşayandan Bakı əncirinin dadmırsınız...

-Əncirin mürəbbəsini tapırıq. Lakin təzə əncir və xar tutu buradan Amerikaya göndərmək olmur. Yəni istəsən də gəlib ora çıxan deyil. Bakı ənciri heç yerdə bitmir. Bakı ola bilər ki, Dubaydan, Abi Dabidən, Nitsadan, Türkiyənin bahalı kurortlarından geri qalsın, lakin  Bakının insanlarından heç yerdə yoxdur. Onların koloriti başqadır. Ona görə də bizim ailənin bütün üzvləri  ildə bir dəfə də olsa, Bakıdakı evimizə gəlirik ki, buranın havasını, suyunu dadaq, ruhunu könlümüzə köçürək.

-Yuliy Solomonoviç, deyirsiniz ki, 80 yaşınız tamam olur. Nədir sizi belə cavan saxlayan?

- İnsan gərək pislik etməsin, xəbis olmasın, xəyanət etməsin... Bacarırsa yaxşılıq etsin. Onun qəlbinin rahatlığının işığı üzə nur verəcək.

- Maşallah olsun, lakin bu görəkəminizi, bu yaşamaq və yaratmaq həvəsinizi görəndə sizə heç 80 yaşı vermək olmur.

-Heç siz də pis görünmürsünüz, elə bil ki, 40-45 yaşınız var...

-Yuli Solomonoviç, daha sizə sözüm yoxdur...

-Gəlin elə burada da müsahibəni bitirək...

-Əlbəttə, siz necə istəyirsinizsə, eləcə də olsun!

Sonra uçuşumuzu sakitcə davam etdiririk. Bu müdrik insan nələrsə düşünür. Mənsə Yuliy Qusmanın özüylə tanış olduğumun, şəxsən özündən müsahibə götürdüyümün sevincini yaşayıram.

Bakıya qayıtdıqda bu yazını hazırlayıb məhz avqustun 8-də “Ədəbiyyat və incəsənət” portalında dərc etdirəcəyimə qərar verirəm. Və yazı dərcə gedəndə xəbər alırıq ki, 80 illik yubileyi münasibətilə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Yuliy Qusmanı “Şöhrət” oredeni ilə təltif edib.

Sevinirəm. Bəlkə də səma yol yoldaşımın özü qədər sevinirəm.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(08.08.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı “Qiraət saatı”nda Fəxrəddin Qasımoğlunun “Son gecə” detektiv romanının dərcini yekunlaşdırdı. Böyük oxucu marağını və istəyini nəzərə alıb romanın davamı olan “On ikiyə işləmiş” romanının dərcinə başlayırıq.

Özü polis orqanlarında çalışan, ən dəhşətli, tükürpədici cinayətlərdən bilavasitə xəbər tuta bilən müəllifin bu romanı da sizləri sonadək gərginlik içində saxlayacaq.

38–ci dərc

Davam edirəm:

-Qılıncın əleyhinə işləyən başqa bir neçə şey də var. Əvvəla, o bağa çox nimdaş paltarda gəlmişdi və ekranı sınmış, kiçik ölçülü sadə telefonu var idi. Ancaq adamınızın dedyinə görə, gecə onu aparmağa gələn taksi sürücüsü android sistemli telefon vasitəsilə atılmış məkan barədə məlumat əsasında, naviqatordan istifadə etməklə birbaşa ünvana gəlib. Həmin gecəki bahalı geyimini də nəzərə alsaq, deməli, dəli olmaqla yanaşı özünü hamıya kasıb biri kimi də göstərən Qılınc kifayət qədər imkanlıdır. İmkanı olduğu halda özünü belə göstərməsi isə o deməkdir ki, adam ikili həyat sürür, gündüzlər bir, gecələr isə başqa adam olur. İkinci bir şeyi də deyim. Gündüz vaxtı iki dəfə rahatlıqla qapıdan keçib kameranı sıradan çıxaran Qılınc sonradan iki gecə görüntülərə düşməməkçün ilk növbədə kamera naqilinə müdaxilə edib sonra Salamın yanına gəlməli idi. Bununçün o, əvvəlcə ucqar yerində xəstəxananın hasarından içəri tullanır. Qaranlıqda naqili zədələdiyi yerə gəlib işini görür və həmin yolla geri qayıdıb sonra çöldən qapını döyür. Hələ xəstəxanada olarkən orada baş verənləri müəyyən etdiyimdən, bunu gecə gələrkən onun necə etdiyini fikirləşdim və elə sualın cavabını yerində də tapdım. Xəstəxanadan çıxandan sonra hasar boyu gedib hər yerə diqqətlə baxdım. Lap axırına çatanda, hasarda təxminən sinəm hündürlükdə qalmış ayaqqabı izləri aşkar etdim. İzlər çox iri ölçülü, altı cüzi palçığa batmış bir cüt ayaqqabının pəncə hissələrindən qalmış izlər idi. Belə izləri yalnız divara dırmaşan birisi qoya bilərdi. Oradan qayıdandan sonra, köhnə hava haqqında məlumatlara baxdım. May ayının üçündə Bakı və Abşeron yarımadasında gecə saatlarında hava yağmurlu olub. Ayrıca, hasara dırmaşmaq üçün yerdən ayağını sinəm hündürlükdə qaldıran və belə iri ölçülü ayaqları olan biri olduqca nataraz olmalıydı. Bağa gələn Qılıncın da ayaqqabıları qırx beş ölçüdə, özü isə uca boylu və pəhləvan cüssəli idi. Təəssüfləndiyim bir şey də var, Arif müəllim. Əgər kamera qeydləri on beş gün yox, yaddaş həcmi daha çox olan qurğulardakı kimi bir ay saxlanılsaydı, onda asanlıqla Qılıncın on iki və on doqquz aprel tarixlərində kameranın sıradan çıxdığı vaxtlarda xəstəxanaya gəldiyini müəyyən edə bilərdik. Bu tutarlı sübut ola bilərdi. Təəssüf ki, biz araşdırmaya başlayanda qurğunun yaddaşı təzələnmişdi. Ancaq bunu elə-belə vurğulamadım. Bir sual mənə rahatlıq vermir. Görəsən xəstəxanadakı digər şeylər kimi, Qılınc kamera yaddaşının da on beş gün olduğunu öyrənə bilibmi?    

Qalxıb boşalmış stəkanlarımızı təzədən çayla doldurub otağa qayıtdım və söhbətimə yekun vurmaq üçün dedim:

-Qılınca xəbər verməməsi üçün Sənəmi sorğu-sual etmədim. Bunu Elbrusa saxladım. Sorğulamış olsaydım, indi daha çox şey danışa bilərdim. Ancaq istənilən halda sifarişçinin Rəmzi olduğuna əminəm. Əgər Əmirxanın qətli ilə bağlı topladığımız sübutlar dolayısı ilə təsdiqlənən sübutlardırsa, Salamın işində əldə etdiyimiz dəlillər daha real faktlara əsaslanır. Üstəlik də, illər əvvəl Əmirxanın da Rəmzinin sifarişi ilə Qılınc tərəfindən qətlə yetirildiyini öyrənmişik. Bu, Qılıncın həmin vaxtdan bu günədək Rəmzinin əlinin altında işlədiyini sübut edir. «Karat»la kəllə-kəlləyə gəlib çətinə düşən Rəmzinin yenə də, məhz Qılınca müraciət etdiyi şübhə doğurmur. Elə heç də bağbanlıqla dolanmadığını müəyyən etdiyimiz Qılıncın əsas gəlir mənbəyi də, belə məlum olur ki, sifarişlərini yerinə yetirdiyi Rəmzinin ona verdiyi böyük məbləğlərdir.

Əlindəki stəkanı masanın üstünə qoyan polkovnik nəhayət danışmağa başladı:

-Ümumi mənzərə əvvəldən də aydın idi. Səni danışdırmaqda məqsədim öyrəndiyin incəlikləri eşitmək və qarşı tərəfin bacarığına qiymət vermək üçün idi. Heç də pis hazırlanmamış cinayətdir. İnanıram ki, yalnız onların nəzərə ala bilməyəcəkləri, səninsə aşkar etdiyin bəzi hallar bu cinayətin belə tezliklə açılmasına səbəb oldu. Onları mənə deməyə bilərsən, özüm təxmin edirəm.

Arif Dadaşzadə kimi bir əməliyyatçının dilindən “heç də pis hazırlanmamış cinayətdir” kəlmələrini eşitmək, başqa halda cinayətkarlar üçün ən böyük tərifə bərabər sayıla bilərdi. Ancaq onun cinayətkarlara necə nifrət etdiyini gözəl bilirdim. Ona görə də, bunun yalnız qarşı tərəfin kifayət qədər ağıllı olmaları faktının konstatasiyası kimi qəbul etdim. Polkovnik həmişə rəqibə qiymət verməyi önəmli sayıb. «Rəqibi zəif bilmək, düzgün qiymətləndirməmək həmişə məğlubiyyətə gətirib çıxarır» - bu şüarı hələ ilk günlər, əməliyyat işinə başlayarkən öyrətmişdi mənə müəllimim.

Polkovnik sözünə davam etdi:

-Qılınc barədə düzgün qərar vermisən. «Karat»ın qatili kimi onu müstəntiq Elbrus Cavadovun həbs etməsi düzgün olar. O uşaq da tezliklə azadlığa çıxar. Dostumun oğlunun qatili olsa da, o mənimçün ikinci, üçüncü dərəcəli biridir. Məni maraqlandıran bu qətli sifariş verməklə İsfəndiyara xəyanət etmiş adamlardır. Mənim işim onlarladır. İndi mənə qulaq as, Bəxtiyar. Sən bu axşam şəhəri tərk elə. Yorulmusan, get Qubaya dincəl bir az. Layiqə də darıxmış olar. Arada telefonunu işə salıb baxarsan. Məndən mesaj gələrsə, istədiyin vaxt qayıtmaqda sərbəstsən.

Sual verməyə ixtiyarım yox idi. Polkovnik Arif Dadaşzadə deyirsə, deməli belə də lazımdır. Yəqin onun bildiyi, mənim bilmədiyim bir şey var idi ki, belə etmək zərurəti yaranmışdı. Pəncərəyə baxdım. Hava qaralmaq üzrə idi. Ayağa qalxıb çay stəkanlarını götürüb mətbəxə keçdim. Otağa qayıdanda polkovnikin arxası otağa tərəf dayanıb pəncərədən baxdığını gördüm. Bu, tez çıxıb getməyim üçün bir işarə idi. Müəllimimlə nələrsə baş verirdi. Başa düşə bilmədiyim nələrsə…

* * *

«Qızılbaş» kef məclisi qurduğu otağın pəncərəsinə yaxınlaşıb pərdəni araladı.

- Aha, hava qaralıb ki, vaxt nə tez keçdi? -deyən ev sahibi barmaqlarının arasında tutduğu siqara bir qullam vurub külünü yerə tökdü.

-Hə, əzizim, səninlə o qədər maraqlıdır ki, heç mən də vaxtın haçan keçdiyini hiss etməmişəm, -Lalə də onun tonunda cavab verib gözlərini süzdürdü.

«Qızılbaş» yaxınlaşıb onun əlindən tutub ayağa qaldırdı:

-Gəl, gəl hovuza bir baş vuraq. Sonra azca kürəklərimi ovarsan.

Ayağa qalxan qız bir addım atıb dayandı.

-Aaaa, bəs mən nə geyinəcəyəm, heç nə gətirməmişəm axı?

-Hovuza girmək üçün geyinmək yox, soyunmaq lazımdır.

Öz zarafatından həzz alan ev sahibi bərkdən gülüb qızı dalıyca hovuz otağına tərəf dartdı. Qapıdan girəndən sonra sol tərəfi göstərib dedi:

-Paltarlarını o dolablardan birinə as. Dəsmallar da, başmaqlar da oradadır.

Qız, heç nə deməyib dolablara yaxınlaşıb birinin qapısını açdı. Əvvəlcə əyilib ayaqqabılarını çıxardı. Sonra yavaş-yavaş soyunmağa başladı…

* * *

Soltandan maşını götürüb Qubadakı dostum üçün bir qədər bazarlıq etmiş, sonra yola düşmüşdüm. Soltan artıq xəstəxanadan buraxılmışdı, müalicəsini evdə davam etdirirdi. Az-az danışa da bilirdi. Onun çənəsini tərpətmədən dodaqları ilə çıxardığı fışıltıya bənzər səslərdən belə başa düşmüşdüm ki, şikayətçi olmayıb və məsələ bağlanmaq üzrədir.

Həmişə şəhərdən kənara çıxmaq mənə xoş gəlsə də, bu dəfə o qədər də həvəslə getmirdim. Çünki müəllimimin nə düşündüyü mənə məlum deyildi. Lap əvvəldən bu məsələnin sonluğu mənə qaranlıq idi. İndi də onun nə düşündüyünü ancaq təxmin edə bilərdim. Layiqəni başa düşdüm, müəyyən məqamda onun şəhərdən uzaqlaşması zərurət idi. Mənimsə Qubaya getməyimin yalnız bir izahı var idi. Bu gecə yaxud sabah nə baş verəcəksə, mən o hadisələrdən uzaq olum. Başqa sözlə, polkovnik Dadaşzadə mənə alibi hazırlayırdı, şəhərdə olmadığımı təsdiqləyə biləcək onlarla şahid, sübutlar. Yaxşı bəs onda özü? Özü nə etməyi düşünürdü? Bax bu narahat sualların içində Qubaya gedirdim. Heç vaxt bir sözünü iki etmədiyim müəllimimin tələbi ilə onu tək qoyurdum. Özü də kimlərə qarşı…

Saat yarımdan sonra rayon mərkəzinə çatdım. Dostumun obyekti iki kənddən sonra, meşəlik ərazidə idi. Rayon mərkəzini keçib kəndlər tərəfə istiqamət aldım. Açıq pəncərədən təmiz dağ havası içəri dolur, adamın ruhunu oxşayırdı. Əvvəlcə bir kənd, sonra ikincisi arxada qaldı. Uzaqdan obyektin işıqları görünməyə başladı. Beş dəqiqədən sonra asfalt yoldan istirahət mərkəzinə gedən torpaq yola döndüm. Gələcəyim barədə nə dostuma, nə də Layiqəyə xəbər verməmişdim. Maşını koteclərdən birinin yanındakı boş ərazidə saxlayıb düşdüm. Ofisiantlardan biri uzaqdan məni tanıyıb yanıma gəldi.

-Bəxtiyar müəllim, xoş gəlmisiz.

Bu gəncin adı Rəhman idi. Onunla əl tutub görüşdüm.

-Necəsən, Rəhman?

-Sağ olun, Bəxtiyar əmi.

-Siz necəsiz?

-Yaxşıyam, çox sağ ol. Maqa buradadır?

-Bəli, kabinetindədir. İndi gəldiyinizi xəbər verərəm.

Bunu deyən gənc sürətlə obyektin o biri başına tərəf getdi. Bu obyekt meşənin xeyli ərazisini əhatə edirdi. Maqanın kabineti lap qıraqda, mən indi durduğum yerdən əks tərəfdə idi. Yadıma buraya ilk gəlişim düşdü. Baş leytenant rütbəsində idim. Bir işlə bağlı Quba rayonuna ezam olunmuşdum. Rayon polis şöbəsinə dəydikdən sonra əməliyyatçılardan biri ilə yaxın kəndlərdən birinə gəlməli olmuşduq. Nahar vaxtına düşdüyümüz üçün yerli əməkdaşın təklifi ilə buraya döndük. İkimiz də mülki geyimdə idik. Açıq havadakı masalardan birinə oturub yemək sifariş etdik. Yemək gələr-gəlməz haradansa gəlib qonşu masalardan birinə oturan beş nəfər kişinin səsi aləmi başına götürdü. Əvvəl fikir verməsək də, söyüş söydüklərini görəndə qalxıb onlara yaxınlaşdım. Polis əməkdaşı olduğumu qabartmaq fikrim yox idi. Heç yeri də deyildi. Sadəcə sakit olmalarını xahiş etdim. Ətrafda ailəsi ilə dincələn çoxlu insan var idi. Sərxoş olan bu adamlar, xahişimi irad kimi qəbul edib eyni anda ayağa qalxdılar və üstümə yeridilər. Tez özünü yetirən əməkdaşla yumruqlarımızı düyünləyib döyüş vəziyyəti aldıq. Ətrafdakı masalarda oturmuş qadınlar, uşaqlar qorxub qışqırışmağa başladılar. Sərxoş olduqları üçün onlara əl qaldırmaq fikrim yox idi. Təkcə, müdafiə olunarkən onlara necə xəsarət yetirməyəcəyimi fikirləşirdim. Elə bu vaxt, haradan gəldiyini görmədiyim bir kişi ortalığa girib «dayanın» deyə qışqırdı. Bir anda hər yana ani sükut çökdü. Adam üzünü sərxoş kişilərə tutub sakit səslə dedi:

-Siz özünüzü harada hiss edirsiz?

Sərxoşlardan heç biri danışmır, susub ona baxırdılar.

Adam onlardan yaşca böyük olanını yanına çağırıb dedi:

-Dostlarını da götürüb buradan gedirsən. Sizinlə sabah, ayılanda danışacam. İndisə, bir dəqiqədən sonra bu həndəvərdə iziniz də qalmasın.

Bir anda ayılan adamlar ayaqlarını sürüyə-sürüyə uzaqlaşdılar. Adam, üzünü dincələnlərə tutub ucadan hamıdan üzr istədi və heç bir narahatçılığın olmadığını dedi. Sonra bizə tərəf gəlib masamıza keçməyimizi xahiş etdi. Bizimlə birlikdə oturub özünə də yemək sifariş etdi. Bir azdan masanın üstü cürbəcür ləziz yeməklərlə dolu. Hər ikimizin qabına yemək çəkib öz qabına da qoyduqdan sonra dedi:

-Hərəkətiniz xoşuma gəldi. Mənim qonaqlarımsız. Etiraz qəbul olunmur. Çünki mən ev yiyəsiyəm və bu obyektin sahibiyəm. Yoxsa xətrimə dəyərsiz.

Bu sözlərdən sonra deyəcək bir şey qalmamışdı.

 “Ədəbiyyat və incəsənət”

(08.08.2023)

 “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının oxucuları üçün professor, yazıçı, motivasiya spikeri Əlibala Məhərrəmzadənin “Ev tapşırığı: Uğur düsturunu tapacağıq” layihəsinin təqdimini davam etdiririk.

Dərhal bildirim ki, şərait liderliyi təliminin banisi Amerika psixoloqu Fred Fidler hesab olunur, bu təlim dünyada praktik baxımdan kifayət qədər uğur qazanıb və bu səbəbdən, Fidler modeli üzərində nisbətən əhatəli dayanacağam.

Ötən əsrin 60-cı illərində üzərində çalışmağa başlanılan bu model liderin tabeçiliyində olan işçi qrupunun effektivliyini müəyyənləşdirə bilmək imkanı yaradır. Modeldə hər hansı liderlik stilinin müvafiqliyi və şəraitə uyğun nəzarət edilməsinin üç dəyişik situasiya vəziyyəti əsas götürülür.

Lider stilinin ölçülməsi və təyin edilməsi üçün Fidler səkkizballıq şkalalarda işləyib hazırladığı «ən az üstünlük verilən işçi» (ƏÜİ) xarakteristikasını təklif edir. Bu şkalaya uyğun olaraq liderlər arasından seçilmiş respondentlərə hər şkala mövqeyində cavaba görə müəyyən ballar verilir. Respondent uğur gətirən və heç bir vəclə uğur gətirməyəcək xüsusiyyətlərini vurğulayır, tabeçiliyindəki işçiylə münasibətlərini aydınlaşdırır, arzuladığı qipotetik şəxsiyyətin obrazını yaradır.

Şkalanın bütün mövqeləri üzrə ballar hesablanandan sonra liderin stili müəyyənləşdirilir.

Belə ki, öz ƏÜİ əmsalı çox pozitiv xarakterizə edilən və yüksək ballar qazanan lider-respondentlərin şəxsi münasibətlərə yönəli stilə malik olmaları bəlli olur, əksinə, öz ƏÜİ əmsalı çox neqativ xarakterizə edilən lider-respondentlərin isə iş prosesinə yönəli stilə malik olmaları bəlli olur. Müvafiq olaraq bu iki lider tipinə də Fidler «ƏÜİ əmsalı yüksək olan lider» və «ƏÜİ əmsalı aşağı olan lider» adlarını verir. Fidlerin qənaətinə görə, liderlik stili nisbətən daimi qalır və situasiyadan situasiyaya demək olar ki, dəyişilmir. Fidler bunu bu stillərdə individin şəxsi münasibətə motivasiyalaşması və işə motivasiyalaşmasından ibarət olan ən əsas motivasiya növlərinin olması ilə izah edir.

Modeldə şəraitin nəzarətedilən və əlverişli olması liderə şəraitə nəzarət etməklə ardıcıllarına təsir edə bilmək dərəcəsi kimi izah olunur. Bu dərəcə yuxarı və aşağı ola bilir ki, birinci halda liderin işlərin gedişinə təsir edə bilmək üstünlüyü nəzərə alınaraq onun qərarlarının proqnozlaşdırılan nəticələr verəcəyi gözlənilir, ikinci halda isə liderin qərarının arzuolunan nəticə verməyəcəyi də göz altına alınır.

Fidlerin dəyişkən şəraitlər modelində ƏÜİ əmsalı yüksək və ƏÜİ əmsalı aşağı olan lider stillərinin fəaliyyətindəki effektivlik yüksək, orta və aşağı həddə olan görülən işlərin həcmindən asılı olur ki, bunları da

a) kollektivdə münasibət;

b) işdə strukturlaşma;

c) vəzifəlilik hakimiyyəti kimi bəndlərdən ibarət şərait dəyişiklikləri şərtləndirir.

Model birmənalı olaraq ƏÜİ əmsalı yüksək olan liderin ƏÜİ əmsalı aşağı olan liderdən daha effektiv olmasını, daha yüksək nəticələr əldə etməsini təsdiqləyir. Modelin şərait kontiniumunda «işçilərlə münasibət, işdə strukturlaşma və liderin mövqeyi» şəraitləri əsasında formalaşan əlverişli şərait «yarışmasında» işin nəticəsinə meyilli olan ƏÜİ əmsalı aşağı liderin işçilərlə münasibətə meyilli olan ƏÜİ əmsalı yüksək liderə rəğmən məğlub duruma düşməsi izah olunur, rəqibinin olduqca əlverişli şərait yüksəkliyinə öz az əlverişli şərait aşağılığından baxması əks olunur.

Bu model xüsusən böyük korporasiyalarda rəhbərlərə effektiv liderliyin sirlərini öyrətməkdə köməklik edir.

Fidlerə görə, təlim-tədris və təcrübə vasitəsi ilə liderin hakimiyyətdən istifadəetmə və şəraitin bütün rifahlarından mənimsəmə qabiliyyətlərini yaxşılaşdırmaq mümkündür. Fidlerin metodu dönə-dönə xəbərdarlıq edir ki, mənəvi faktora söykənən, yəni tabeçilikdə olan insanlarla münasibətə söykənən konsepsiya lideri uğura aparan yol olduğu halda maddi faktora söykənən, yalnız işin keyfiyyətinə, məhsuldarlığa istinad olunan konsepsiya lideri tənəzzülə aparır.

Və oxucularıma onu da bildirim ki, Fidlerin şərait liderliyi modeli təkcə iqtisadiyyata şamil edilməklə məhdudlaşmır, xüsusən 3-cü minillikdə bu modelin siyasi çalarları da ayrı-ayrı dövlət liderlərinin tətbiqi sayəsində özünü büruzə verməkdədir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(08.08.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə “Biri ikisində” layihəsində bu gün sizlərə Nəsr bölümündə Alpay Azərin “Hörüksüz qızın imtahanları” hekayəsini təqdim edirik.

1

Nisə müəllim nəşr etdirdiyi dərs vəsaitindən otuz dənəsini  sevimli tələbəsi Nahidəyə verib potokdakı tələbələrə beş şirvandan (1)[i] satmağı tapşıranda demişdi: “Amma mütləq hamıya çatdır ki, bu kitab birinci sizin özünüzə lazımdı, yəni minnətlə, qarğışla pul verib almasınlar”. Dərs vəsaiti isə Azərbaycan tarix elminə o qədər də tanış olmayan rus müəllifdən tərcümə idi. Nisə vəsaiti pulla tərcümə etdirib öz adıyla nə gəldi çap eləyən nəşriyyatlardan birində çıxartdırmışdı. Nahidə üçcə günə kitabların hamısını potokdakı tələbələrə satmışdı. Müəllimi o puldan dörd şirvan verəndə Nahidə etiraz etmişdi: “Yox, nə danışırsız, ömründə götürmərəm”. – “Suss, halal pulundu, dinməz-söyləməz götür. Gedib özünə xoşuna gələn ayaqqabı alarsan”. Təzəcə tanış olanda mehrini Nahidəyə salan Nisə müəllim ona demişdi ki, hansı müəllimlə problemin olsa, çəkinmə, mənə yaxınlaş. Tarix fakültəsinin qiyabisində oxuyan, anasının uzaq qohum olan bir tələbəyə görə yaxınlaşıb utana-utana: “Mümkünsə, kəsilməsin deyə, üç yazardız. Gecələr işləyir, evə ancaq o, pul gətirir” xahişi etmişdi. Nisə müəllim onun beş sualdan birinə zorla cavab verən qohumuna dörd yazmışdı və Nahidə potokda əməlli-başlı məşhurlaşmışdı. “Qaçqın olasan, dünən Bakıya gələsən, amma belə fərasətli olasan,” – tələbələr öz aralarında pıçıldaşmışdı.

          Laçından olan Nahidəgil qaçqın düşəndə Bakıdakı yataqxanalardan birində boş otaq tapıb üç ay orda yaşamışdılar. Sonra əllərindəki pulla Əhmədlidə ikiotaqlı ev almışdılar. Hələ sovetin dinc vaxtında uzun illər rayonda mağaza müdiri işləmiş atasının pulları hesabına Moskvadan, Leninqraddan özünə bahalı paltarlar, ayaqqabılar, ətirlər gətizdirən Nahidə məktəbin ən forslu, dəblə geyinən qızlarından biriydi. Atası qaçaqaç vaxtı Laçındakı evlərindən son lazım olan şeyləri götürəndə qızının ayaqqabılarını paketə taykeş yığıb Bakıya gətirmişdi. Bunları görən Nahidə hamama qaçmışdı, güzgünün qabağında dayanıb xısın-xısın ağlayaraq demişdi: “Çox demirəm, heç olmasa bir cüt ayaqqabım gəlmədi”.

          “Özünə ayaqqabı alarsan” sözlərini eşidən Nahidə əmin olmuşdu ki, taykeş ayaqqabılar məsələsini rəfiqəsi sevimli müəlliminə çatdırıb. Ürəyində “xəbərçi” rəfiqəsini söysə də, Nisə müəllimə xeyli təşəkkür edib dörd şirvanı götürmüşdü. Həmin gün dərsdən çıxan kimi yaxınlıqdakı komisyon mağazaya gedib qazandığı pulla çoxdan gözaltı etdiyi sarı dikdaban ayaqqabıları almışdı.

          Nahidə imtahandan əvvəl saçlarını kare kəsdirib sarı rəngə boyadı, makiyaj elədi, ilk dəfə semestr imtahanında sevimli müəlliminin gözündə fərqli görünmək istədi.

          “Hörüklərin hanı, ay qız? – Nisə müəllimin onu görən kimi yerində qurcuxub gözlərini bərəldərək dediyi ilk sözlər bu oldu. – Kəsməyin bir yana, sarıya boyamısan?” Nahidənin sanki dili tutuldu, bilmədi nə desin, heyrətlə müəllimin üzünə baxdı. “Bilirsən kimlər saçını sarıya boyayır?” – Nisə müəllimsə dayanmaq bilmirdi. Bunları eşidəcəyini ağlının ucundan belə keçirməyən Nahidəyə elə gəldi, bu dəqiqə “küçə qızı”, ya da ondan betərini eşidəcək. Bilmədi necə reaksiya versin, ürəyi bərk-bərk döyünməyə başladı. Nisə müəllim “Zaçotkanı bəri ver görüm,” – deyib məzəmmətqarışıq təbəssümlə ona baxanda qızın ürək döyüntüləri səngiməyə başladı, anladı ki, sevimli müəllimi bayaqdan ərk etdiyindən onu bu cür danlayır, ürəyində “Şükür Allaha, sakitləşdi” dedi. Həm də ona elə gəldi ki, müəllim özü danlamaq məsələsində barıtı çox etdiyini anlayıb, indi aranı yumşaltmaqçün gülümsəyir. “Nisə müəllimə, saçdı da, bir ay sonra uzanar, yenə qaraya boyayaram,” – nazla dedi. “Bir aya o uzunluqda saç yerinə qayıdar? Məni dolamısan? Ay qız, mənim altmış üç yaşım var, uşaq-zadam səninçün?” – “Yox, Allah eləməsin. Yəni siz heç vaxt saçlarınızı kəsdirməmisiz?” Nisə müəllim məzəmmətlə başını bulayıb qələmi götürdü: “Vallah, sən artıq nə danışdığını bilmirsən. De görüm, evdəkilər səni bu viddə görüblər?” Nahidə tutuldu, güclə özünü “Bütün nəslimiz məni belə görüb, sonra?” deməkdən saxladı. Gördü müəllimi gözləri onda cavab gözləyir, özünü məcbur edib dedi: “Axı burda nə pis şey...” – “Pis şey var, öz də yekəsindən. Bura ali məktəbdi e. Ali məktəb tələbə üçün müqəddəs ocaqdı, anlayırısan bunu?” – “Anlıyıram,” – deyib Nahidə başını aşağı saldı. “Anlamırsan, hələ durub söz qaytarırsan,” – deyib Nisə müəllim onun qiymət kitabçasına 3 (kafi) yazdı. “A-a, siz neynədiz?” – Nahidə ağlamsına-ağlamsına auditoriyadan çıxanda gücü ürəyində bunları deməyə çatdı: “Axtarsan nəslində əlli dənə saçını sarıya boyayan qız, arvad taparsan. Buna sual verəsən ki, sənə görə ucdantutma hamısı qəhbədi?”

          Nahidə auditoriyadan çıxan kimi, Nisə müəllim yanında oturan laborant qıza dedi: “Özün də görmüşdün, – baş və şəhadət barmağını bir-birindən aralayıb qalınlıq işarəsini göstərərək, – belə qalın hörükləri varıydı. Hələ sifətinə vurduğu iki kilo kraskanı demədim özünə. Eləbil küçə qızıdı”.

2

          Cəllad ləqəbli Cavad imtahanda hətta pul verənləri belə kəsməkdə, ağlaşan, göz yaşlarını silən, auditoriyadan çıxan tələbələr müəllimin yeddi arxa nəslini söyməkdə, pul verməyib kəsilənlərsə bir-birinə təsəlli verməkdəydi: “Əgər bunlar üç şirvan verib kəsilirsə, Cavadın bizə iki yazmağı normaldı”. Sonralar bilinəcəkdi ki, Cavad üç şirvana qane olmadığından o pulu verənləri kəsibmiş...

          İlk dərsdə tələbələrə demişdi: “Bax indidən deyirəm, imtahan vaxtı nəbadə üstümə adam göndərəsiz ha, nə də pula-zada baxanam. Canınız çıxar, oxuyub cavab verərsiz”.

          İlk dəfəydi öncədən kəsiləcəyini əmin olan Nahidə rəfiqəsinə dedi: “Bir azdan bu alçaq məni də kəsəcək. İnan, bir qram vecimə deyil”. Hərçənd vecinəydi, təkrar imtahanda beş şirvanla dörd alacağına ümidliydi.

          Bilet çəkib oturandan sonra laqeydcəsinə suallara göz atdı, hamısının cavabını bilirdi, “Noolsun,” – mızıldandı, əsəbi-əsəbi bir neçə dəfə çiyinlərini çəkdi. Cavad əlaçı Aybənizə üç yazıb onu ağlada-ağlada yola salandan sonra növbə Nahidəyə çatdı. ”Üç yox e, iki yazsa belə, gözümdən bir damcı yaş çıxsa, atamın qızı deyiləm” düşünə-düşünə həvəssiz, ümidsiz addımlarla gedib komissiyanın qarşısında oturdu. “Birinci Dünya müharibəsinin səbəbləri. Hə, başla görək,” – Cavad biletə baxıb dedi. Nahidə donuq səslə elə üç cümlə demişdi, müəllim onu saxladı: “Bilmirsən”. Nahidə istədi soruşa, nəyi səhv deyirəm, anladı ki, nə desə, xeyri olmayacaq. “Keç o biri suala,” – Cavad əmr tonunda dedi. “Bilmirəm,” – Nahidə nifrətlə cəlladın sifətinə baxıb dedi. “Üçüncünü də bilmirsən?” – Cavad sırtıq təbəssümlə soruşdu. “Üçüncünü də, dördüncünü də, beşincini də,” – Nahidə gözünü masaya zilləyib sakitcə cavab verdi. “Bilirsən axı”. – “Bilməyinə bilirəm, amma ağzımı açmamış deyirsiz, bilmirsən”. – “Həə, bax indi xoşum gəldi səndən, – Cavad sırtıq-sırtıq güldü.  – Haralısan?” – “Laçınlı”. – “Rayonun özünnən, yoxsa kəndindən?” – “İşğala qədər rayonda qalırdıq. Atam Oğuldərə kəndinnəndi”. – “Oğuldərə? Familyan... – qiymət kitabçasını açıb ilk səhifəsinə baxdı. – Mustafayeva Nahidə Mahmud qızı... Mustafayeva... Dayan görüm, sən təsadüfən Əhliman kişinin qohumlarından deyilsən?” – “Hə, nəvəsiyəm. Hardan bildiz?” – Nahidə təəccüblə soruşdu. Cavad müəllimin gözləri doldu, dərindən köks ötürüb danışmağa başladı.

          Məlum oldu ki, əslən Kəlbəcərdən olan Cavadgil (ata-ana, yeddi uşaq) İkinci dünya müharibəsində aclıqdan əziyyət çəkən vaxt, Laçının Oğuldərə kəndində kolxoz sədri işləyən Nahidənin babası Əhliman ayda, iki ayda bir dəfə onlara un, qənd, çay, düyü göndərirmiş. “Baban olmasa, külfət ajından qırılardı,” – deyib Cavad müəllim danlaq tona keçdi. – Bə indiyə qədər niyə mənə deməmisən ki, Laçınnansan, üstəlik, Əhliman kişinin nəvəsisən?” Utana-utana “Vallah, ağlıma gəlməmişdi” – deyən Nahidə Cavad müəllimin ilk dərsdə “Üstümə adam göndərməyin” sözlərini xatırladı. “Rəhmətlik atamla rəhmətlik baban vaxtilə bir kolxozda işliyiblər, bunu da biləsən”. – “Bibimin yoldaşı kəlbəcərridi,” – Nahidə sevincək dedi. “Nəçidi bibinin yoldaşı?” – “Məktəbdə dil-ədəbiyyat məllimi işliyir, Geşdəhdəndilər”. – “Onların kəndi bizdən çox uzaxdı. Geşdəhlilər dəli-dolu olur, bibinin yoldaşı necə məllim olub, çox maraqlıdı. Atan məni tanısaydı, yüz faiz məni tapıb tapşırtdırardı səni. Salam deyərsən”. – “Mütləq, mütləq,” – Nahidə səsi titrəyə-titrəyə dedi. “Görürsən, heç ağlıma gəlməzdi ki, nə vaxtsa Əhliman kişinin nəvəsi qabağıma çıxajax,” – yanında oturan laborant qıza dedi, qələmi götürüb Nahidənin qiymət kitabçasına “əla” yazdı. “Onu bil ki, sən bu gün rəhmətlik babanın hesabına beş aldın, yoxsa mənnən ömründə beş alammazdın. İndinin özündə babandan söz düşəndə bütün nəslimiz ruhuna rəhmət oxuyur. Hə, bir də atana deyərsən, Laçın azad olanda Sarıbabada mənə quzu kababı qonaqlığı verər,” – deyib qiymət kitabçasını Nahidəyə uzatdı. – “Mütləq deyəcəm”.

3

Oğlanlı-qızlı tələbələrin çoxu “qızıl xasiyyəti”nə görə fəlsəfədən dərs deyən Sevda müəllimi sevirdilər, imtahanda onları yola verdiyinə görə. Sevda müəllimin hər qrupda bir-iki sevimli tələbəsi olurdu, Nahidənin də bu sarıdan bəxti gətirmişdi.

          Bir gün o, Nahidəyə Elmlər Akademiyasında keçiriləcək beynəlxalq konfransda iştirak üçün dəvətnamə verib dedi: “Bunu güclə tapmışam. Mütləq gedərsən ha”.

          İlk dəfəydi təzəlikcə oxuduğu “Azərbaycan Atabəylər dövləti (1136-1225-ci illər)” kitabını yazan akademik Ziya Bünyadovu, türkiyəli məşhur tarixçi, oğuzlardan yazan, haqqında çox eşitdiyi Faruk Süməri yaxından görən Nahidə sevindiyindən uçurdu. O biri tərəfdənsə həyəcan imkan vermirdi bu alimlərə yaxınlaşıb istədiyi sualları versin.

          Çay fasiləsində arıq, balaca sifətinə yaraşmayan yekə, qalın şüşəli gözlük taxmış gənc oğlan Nahidənin həndəvərində gəzir, tanış olmaqçün fürsət axtarırdı, qıraqdan baxan görərdi ki, tərəddüd içindədir. Axırı, gənc oğlan özünü məcbur edib Nahidəyə yaxınlaşdı. “Salam. Adım Malikdi, burda Tarix İnstitutunda, orta əsrlər şöbəsində işləyirəm. Bilirəm, adınız Nahidədir, bibim Sevda müəllimə sizə dərs deyir...” Nahidə o dəqiqə müəlliminin indiyə qədər ona xüsusi diqqət göstərməsinin, onunla şəkil çəkdirməsinin səbəbini, bu oğlanı heç vaxt sevməyəcəyini anladı və qəti qərara gəldi ki, yaxın günlərdə Sevda müəllim “Qardaşım oğlu Malikin səndən xoşu gəlir” desə, sakitcə “Mənim beş il ərə getmək planımda yoxdu” reaksiyası verəcək.

          Ayaqüstü söhbət Nahidənin Malikin suallarına quru cavablar verməsiylə bitdi. “Ən çox hansı fənləri sevirsiz?” – “Orta əsrlər Şərq tarixi”. – “Gələcəkdə aspiranturaya daxil olmaq fikriniz var?” – “Hələ bilmirəm”. – “Təhsilinizi Türkiyədə davam etdirmək istərdiniz?” – “Elə bir fikrim yoxdu”.

          Konfransdan üç gün sonra, dərsdə Sevda müəllim zəng çölə vurulan kimi Nahidəyə yaxınlaşıb əliylə işarə etdi ki, durmasın, oturmağa davam etsin. “Qardaşım oğlu Malikin səndən xoşu gəlib. Səninçün çox yaxşı namizəddi, əzizim”. – “Sevda müəllim,  başa düşürəm sizi. Amma mənim ən azı beş-on il ailə qurmaq fikrim yoxdu”. – “Nə? Anlıyırsan ki, universiteti qurtarandan sonra beş demirəm, dördcə il bu işi gecikdirsən, peşman olassan?” Əlavə etdi ki, qardaşı oğlu olduğu üçün onu tərifləmir, ideal xasiyyəti var, bu bir, ikincisi, onu Türkiyənin Səlcuq Universitetinə yaxşı maaşla dərs deməyə dəvət edirlər. “Nə bilmək olar, bəlkə, orda sənə də iş tapılar. Bir yerdə yaxşı pul qazanarsız, evdəkilərə də kömək edərsən”. – “Evdəkilər, şükür, dolanırlar”. Sevda əl çəkmədi: “Əzizim, sənə bəzi şeyləri danışacam, amma öz aramızda qalsın. Tələbə olanda elə bu universitetdə oxuyan bir oğlanla bir-birimizi dəlicəsinə sevirdik. Çox imkanlı ailədəniydi, ata-anası bizi kasıb hesab edirdilər deyə, evlənməyimizə imkan vermədilər. Məni sevən, amma mən sevmədiyim birisinə ərə getdim. İndi ərim professordu, bu ölkədə öz sahəsini dərindən bilən on alimdən biridi, şükür, normal dolanırıq. Sevdiyim oğlan biznesmendi, pulunu balta kəsmir, öz həyatını qurub, uşaqları var, bəlkə də, xoşbəxtdi, bəlkə də yox, bilmirəm, heç mənə maraqlı da deyil. Peşmanammı ərə getməyimə? Zərrə qədər yox. Sözümün canı odur ki, xoşbəxt ailə üçün qarşılıqlı sevgi mütləq şərt deyil. Malik səni çox bəyənib, səni də elə mən ona məsləhət bilmişəm. Bəlkə, arıq olmağı xoşuna gəlmir?” – “Yox, ona görə...” – “Türkiyədə işə düzələndən sonra iki aya kökələcək”. – “Yox, siz məni düz başa...” – “Nə isə, tələsmə. Get evdə dediklərimi yaxşı-yaxşı fikirləş, ata-ananla da məsləhətləş”.

          Həmin gün Nahidə məsələni ata-anasına danışdı, “O oğlana heç vaxt ərə getməyəcəm” dedi, valideynləri də “Nə təhər istəyirsən, elə et” dedilər.

          Sonrakı günlərdə də Nahidədən “yox” cavabı alan Sevda başladı onu hər yerdə görməzliyə vurmağa. Görəndə isə salamını elə tonda aldı ki, Nahidə qayıdıb ona “Necəsiz?” sualını verməsin. Seminarlarda Nahidə “Mən cavab vermək istəyirəm” deyəndə soyuq tonda “Gəl, danış”, ya “Keçən dəfə danışmısan, imkan ver başqaları da qiymət alsın” reaksiyası verdi.

          İmtahan günü Nahidə köhnə şalvar, qara kofta geyindi, kosmetika vurmadı ki, müəllimini qıcıqlandırmasın, bircə istəyi var idi, dörd almaq. Sevda öncə gözlərini qıyıb sirli-sirli onu süzdü, sonra çöhrəsinə acı ironik təbəssüm qondu, açıq mesaj var idi baxışlarında: bu görkəmdə gəlmisən ki, sənə yazığım gəlsin, aşağı qiymət almayasan? Bu suala Nahidə cavab tapmadığından lap həyəcanlandı.

          Nahidə beş sualın dördünə çox yaxşı, beşinciyə zəif cavab verəndən sonra Sevda monoloquna başladı: “Nahidə, cavabların barədə axırda öz fikrimi deyəcəm. Amma bilməlisən ki, həyat tək indi verdiyin imtahanla bitmir. Hələ qarşıda səni çoox ciddi imtahanlar gözləyir”. Nahidə qıpqırmızı oldu, Sevdanın solunda laborant Elnarə, sağında baş müəllim Firuzə oturmuşdu. Fikirləşdi, çox güman, onların da məsələdən xəbəri var, Elnarənin birinin üstünə beş qoyub söz yaymaqdan ötrü ürəyi getdiyini bilirdi. “Vəssalam, fakültədə biabır oldum,” – Nahidə fikirləşdi.

          “Bəzən insan etdiyi bir səhvin acısını illərlə çəkir, ömrü boyu peşmanlıq hissindən qurtula bilmir. – Sevda monoloquna davam edirdi. – Elə səhvlər olur, adam onları bir saatın içində unudur. Səncə, elə deyil?” – “Elədi,” – Nahidə özünü məcbur edib dilləndi. “Yaxşı ki, bunu etiraf etməyə özündə cəsarət tapdın,” – Sevda özündən razı halda dedi, qələmi götürüb düz Nahidənin gözlərinin içinə baxaraq dedi: “Sən bir dəyqə çıx dəhlizə, mən həmkarlarla məsləhətləşməliyəm”. Nahidə auditoriyadan çıxanda “Nə məsləhətləşirsən? Nə yazırsan, yaz da, – fikirləşdi. – Qardaşı oğlunu bəyənməmişəm deyə, kişinin qızı düz beş aydı prinsip aparır mənlə. Sonra da deyirlər, şəhər adamları səviyyəli olur”.

          Az sonra laborant onu içəri çağırdı, Sevda müəllim üzünə baxmadan, heç nə demədən qiymət kitabçasını Nahidəyə uzatdı. Auditoriyadan çıxan kimi rəfiqəsi ona yaxınlaşıb soruşdu: “Beş?” – “Hə, bu dəyqə,” – cavab verib qeyri-iradi qiymət kitabçasını rəfiqəsinə uzatdı. Rəfiqəsi qiymət kitabçasını açıb baxdı. “Beş almısan da, mısmırığını niyə sallamısan?”

4

Diplom müdafiəsində dövlət imtahan komissiyasının sədri atasının əmisi nəvəsi, nəslin fəxri, ağsaqqalı professor Akif Mustafayev idi. “Məndən salam deyərsən” – atası bir gün öncə tapşırmışdı. “Papa, bəlkə, zəng eliyib özün...” – “Ehtiyac yoxdu,” – “Xəyişin nişanı...” – “O məsələnin sənin müdafiənə heç bir dəxli yoxdu,” – atası söhbətə nöqtə qoymuşdu.

          Akif müəllimin oğluyla beş ay nişanlı olan Nahidənin əmisi qızı Xəyalə oğlanın qadağalarına dözəmmirdi, tez-tez “Nişanı qaytarıram” deyirdi.

          Akif müəllim Nahidəni görən kimi gülümsədi, salam-kəlamdan sonra “Atan nətəərdi?” – soruşdu. “Şükür, yaxşıdı. Sizə salam-duası var,” – Nahidə son iki sözü vurğuyla dedi. Akif yanında oturan komissiya üzvünə tərəf çöndü: “İdris məllim, atası qohumumdu, həm də bizim Laçının hörmətli kişilərindəndi. Eyni vaxtda Bakıda oxumuşuq, mən tarixdə, o, maliyyə texnikumunda”. Bunları eşitmək Nahidənin ürəyincə olmadı. “Universitet qutarmağını deməklə atamdan üstün olduğunu gözə soxur” fikirləşsə də, məcburən gülümsəməli oldu. “O, Laçına qayıtdı, mən burda qalası oldum”. Nahidənin sifətindəki süni təbəssüm daha qabarıq forma aldı. “Sonrası da ki, məlum. Alçaq ermənilər Şuşanı, dalınca Laçını işğal elədilər,” – Akif müəllim dərindən köks ötürdü. Vaxtilə qaçqınçılıq əzabları yaşayan Nahidə bu dəfə söhbətin mövzusuna uyğun süni kədər maskası taxası oldu. “İdris müəllim, mən buna birinci kursdan Naxış deyirəm, Nahidə uzundu deyə, adını qısaltmışam. Özü də bundan razıdı. Heylə dəyil, Naxış?” – “Elədi,” – Nahidə gülə-gülə cavab verdi. Akif müəllim qələmi götürdü, Nahidə sevindiyindən uçurdu, Akif müəllimin diplom müdafiəsində tələbələrin öz çıxışlarını kağızdan oxumalarını sevmədiyini bilirdi. Son bir həftə evdə güzgü qabağında nə qədər çalışsa da, kağızsız çıxış alınmamışdı, həyəcandan əzbərlədiyi cümlələr yadından çıxmışdı. Akif müəllim qələmi götürəndə Nahidə fikirləşdi ki, atası zəng edib tapşırtdırmamaqda haqlıymış.

          Akif müəllim yenə İdris müəllimə tərəf çönərək dedi: “Birinci kursda bunun rəhmətlik Fatma nənəsi kimi iki uzun hörüyü varıydı. Kəsmişdi deyə, Nisə üç yazmışdı buna. Hələ maa da şikayət eləmişdi ki, qohumun saçlarını dibdən kəsif, bəs ata-anası hara baxır”. Gülüşdülər. Nahidə qiymət kitabçasında “4 (yaxşı)” görəndə dedi: “Aa, dörd nədi? Mən beşə hazırlaşmaşdım”. – “Beş? Düzünü de, sənə də beş, İlqara da?” – “İlqarın mənim diplom işimə nə dəxli var?” – “O dəxli var ki, İlqarın beş ildə yeddi məqaləsi çıxıb, sənin beş ildə bir məqalən belə çıxmayıb. Səhv deyirəm?” – “Əlbəttə, səhv deyirsiz. Sizin ixtiyarınız yoxdu tələbə çıxış etmədən dörd yazasız”. Bir az da sözləşdilər, Nahidə istədi “Papamın o vaxt sənə Laçın yaylaqlarında verdiyi kabab qonaqlıqları burnundan gəlsin” deyib auditoriyadan çıxsın, özünə sığışdırmadı.

          Universitetdən başılovlu çıxıb telefon köşkünə girdi. “Mama, təcili əmimgilə zəng elə, öyrən gör, Xəyalə nişanı qaytarıb, ya yox?” – “Xəyaləyə nə olub?” – anasının səsi titrədi. “Heç nə! Olan mənə oldu. Alçaq Akif dörd yazdı mənə.” – “Nə?! Döörd?! Bıy səni ilan vursun, Akif. Səni görüm...” – “Hə, elə bu dəyqə ilan yeddinci mərtəbəyə qalxıb vuracaq Akifi. İndi qarğış yeridi, ay maa? Dərd ondadı ki, apelyasiyaya da vermək olmur, – ağlamağa başladı. – Sən zəng elə, dediyimi öyrən,” – dəstəyi yerinə çırpdı. Metro stansiyasına tərəf gedə-gedə öz-özüylə danışırdı: “Apelyasiya alınmayandan sonra, Xəyalə nişanı qaytardı, ya qaytarmadı, bundan sonra nə dəyişəsidi. Ay papa, əsas günah səndədi...”

          Evdə bilindi ki, Xəyalə iki gün əvvəl nişanı qaytarıbmış. Nahidə atasını görən kimi başladı “Ay papa, axı sənə o gün dedim, zəng elə, tapşırt məni. Tərsliyinə saldın, dedin, lazım deyil”. – “Ay qızım, Xəyalə nişanı qaytarandan sonra mən neyniyə bi...” – “O gün zəng eliyib soruşmalıydın vəziyyət necədi, bilinsəydi ki nişanı qaytarırlar, xahiş etməliydin, bir həftə gecikdirsinlər. Dünya dağılmazdı bir həftə gecikdirsəydilər. O gün sözümü kəsməsəydin, bunları deyəcəydim də sənə”. – “Ay Xəyiş, canın çıxardı ikicə gün dözsəydin,” – anası donquldandı. “Az, nə Xəyiş, Xəyiş salmısız! – atası qışqırdı. – Arvad, sən də elə qohumlarımı qaralamağa bəhanə axtarırsan. Az qala bütün nəsil bilirdi, qız nişanı qaytarır”. – “Günah məndədi. Mən özüm Xəyişə zəng eliyib vəziyyəti başa salmalıydım,” – hirsindən pörtən Nahidə dedi. – İlahi, deyirəm, insanlar necə ikiüzlü olarmış. Sevda onun qardaşı oğlunu bəyənmədiyimə görə mənə bütün semestri zülm verdi, imtahanda əsəblərimlə oynadı, amma axırda kişi qızı kimi, – şəhadət barmağını göyə qaldırdı, – beş yazdı. – Amma bu alçaq qohumumuz beş ildə üzümə gülə-gülə, atana salam deyərsən, – ağzını əyərək, – deyə-deyə mənə axırda dörd yazdı. Nə var, nə var, əmim qızı bunun gij oğluna ərə getmədi”. – “Bəli, –  özünü hardasa günahkar bilən atası dilləndi. – Akif vaxtında oğlunun başına ağıl qoymalıydı, deməliydi ki,  a bala, indiki zamanada qız aşağı düşüb duz almağa görə nişanlısından icazə almalı dəyil. Məni yandıran odu ki, qəddar kəlbəjərli, yad adam, qohum olmuya-olmuya çörək itirmədi, amma Akif əmioğlu belə alçaqlıq elədi. Dədəm o müharibədə Akifgilin də külfətini aclıqdan qurtarmışdı. Haram olsun dədəmin sizə elədikləri, Akif, haram olsun”.

20 oktyabr, 2022 – 14 may, 2023

Bakı – Mingəçevir – Bakı