İPPOLİT TEN: “SƏNƏTDƏ İDEAL HAQQINDA”

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı tanınmış ədəbiyytaşünas Məti Osmanoğlunun Gənc yazarlar üçün nəzəriyyə dərslərini davam etdirir. Bu gün o, sizlərə İppolit Tenin “Sənətdə ideal haqqında” adlı məqaləsini tərcümə edərək təqdim edir.

Bu gün sizə məqalənin 1-ci hissəsi çatdırılacaq.

MƏDƏNİ-TARİXİ MƏKTƏB

Mədəni-tarixi məktəb təcrübi araşdırmanı həqiqi, etibarlı biliyin yeganə mənbəyi kimi müəyyən edən pozivitizm təliminin təsiri altında yaranıb. Bu məktəbin formalaşmasına alman maarifçilərinin və romantiklərinin millət haqqında fikirləri, O.Kontun pozitivizm görüşləri, Sent-Bövün bioqrafik metodu, Fransa romantik tarixşünaslığı, eləcə də Hegelin tarixi fəlsəfəsi təsir göstərmişdir.

Mədəni-tarixi məktəbin nümayəndələri bədii yaradıcılığın subyektiv xüsusiyyətini inkar etmədən yaradıcılığın mənşəyinin, eləcə də təkamülünün izahı üçün konkret milli və ictimai mühitlə bağlı faktların təhlilini əsas götürürdülər. Bu, onları  idealist başlanğıca əsaslanan romantiklərdən fərqləndirən başlıca xüsusiyyət idi. Mədəni-tarixi məktəb təmsilçilərinin mövqeyi belə idi ki, bədii əsər mühitin ümumi vəziyyəti və əxlaqı çərçivəsində yaranır və ona yarandığı dövrü özündə əks etdirən sənəd kimi baxılmalıdır.

Mədəni-tarixi məktəbin əsas prinsiplərini fransız alimi İppolit Ten sistemləşdirmişdir.  Onun “İngilis ədəbiyyatı tarixi” əsərinin müqəddiməsində, həmçinin “Sənətin fəlsəfəsi” əsərində mədəni-tarixi metodun nəzəri əsasları aydın və sistemli şəkildə şərh edilmişdir.

İ.Ten fərdi və bənzərsiz mədəniyyət hadisələrinin xaosunu tam əhatə edən vahid düstur tapmağa çalışırdı. Bu düsturu əldə etmək üçün o, sənətdəki dəyişikliklərin sosial ehtiyaclardan, həyatdan, adətlərdən və ideyalardakı dəyişikliklərdən asılı olduğu fikrini irəli sürmüşdü. O, sənəti ictimai bütövün ayrılmaz tərkib hissəsi hesab edir və diqqəti konkret tarixi dövrdə, konkret milli ənənələr çərçivəsində sənətin orijinallığını şərtləndirən sosial amillər üzərində cəmləşdirməyə cəhd göstərirdi. İ.Ten sənət əsərini müəyyən inkişaf mərhələsində xalqın sosial psixologiyasının ifadəsi hesab edirdi.

Onun fikrincə, yazıçıya təkcə cəmiyyət və reallığın empirik tərəfləri deyil, həm də bəzi ilkin bioloji amillər təsir göstərir. O, sənətin orijinallığını şərtləndirən üç amil müəyyənləşdirmişdi: irq, mühit və məqam.

Onun fikrincə, irq anadangəlmə, irsi meyildir, dünyaya insanla birlikdə gəlir və insanın xasiyyətini, eləcə də fiziki bədən quruluşunu müxtəlif xalqlara xas xüsusiyyətlər ilə fərqləndirir. Mühit insanın dünyaya gəldiyi iqlim, məkan və sosial şəraitdir. Məqam isə “millətin öz inkişafında çatdığı sürətdir”. Buraya dövrün, zəmanənin xüsusiyyətləri, “xarici və daxili güclərin birgə işinin məhsulu” kimi  irqin mühitə uyğunlaşması, sintezi daxildir. 

Mədəni-tarixi metodun tərəfdarları Fransada F.Bryuneter, P.Lakomb, J.Renar; Almaniyada K.Lamprext, G.Gettner, "genetik metod"un müəllifi Şerer; İtaliyada F.de Sanktis; İspaniyada M.Menendesi-Pelayo hesab edilir. Danimarkalı tənqidçi Georq Brandes mədəni-tarixi məktəbin, Sent-Bövün bioqrafik metodunun əsasında müstəqil “tarixi-psixoloji” metodu yaratmışdır. Onun “XIX əsr Avropa ədəbiyyatında əsas cərəyanlar” əsəri bu metoda əsaslanır.

Mədəni-tarixi məktəb naturalizmin formalaşmasına təsir göstərmişdir, naturalizmin tərəfdarları xüsusilə mühitin fərdə təsiri məsələsinə daha çox diqqət yetirirdilər.

Fəlsəfənin və filoloji fikrin inkişafına ciddi təsiri olan mədəni-tarixi məktəb tənqiddən də kənarda qalmayıb. Fransız yazıçısı Qustav  Flober bu metoddan bəhs edərkən əsərin yaranmasına səbəb olan mühitin, müəyyən nəticələrə gətirib çıxaran səbəblərin “çox incə təhlil edildiyini” göstərməklə bərabər, şüuraltı poetikanın, kompozisiya, üslub fərqliliyinin, müəllif fərdiyyətinin kənarda qaldığına diqqət yönəldirdi...

İppolit TEN

SƏNƏTDƏ İDEAL HAQQINDA

(Sent-Bövə həsr olunur)

Bu araşdırmanın mövzusu və metodu. – İdeal sözünün mənası.

Sizinlə haqqında bəhs edəcəyim mövzu, belə görünür  ki, yalnız poeziya üçün keçərlidir. İdealdan danışanda qəlbin, ruhun dili ilə danışırlar; o zaman fikir ən doğma hissi ifadə edən gözəl, qeyri-müəyyən bir xəyal ilə dolu olur; o yalnız pıçıltı ilə, təmkinli bir şövqlə ifadə olunur; əgər bu barədə ucadan, hamının eşidəcəyi səslə danışırlarsa, deməli, bu, şeirdəki ideal deyil, hansısa kantatadır; xoşbəxtlikdən, göylərdən, məhəbbətdən söhbət gedəndə dua edəndə olduğu kimi, ona ancaq barmaqların ucu ilə və ya qolları bir-birinə çarpaz bağlayaraq toxunurlar. Bizə gəlincə, öz adətimiz üzrə, onu təbiətşünaslar kimi metodik qaydada, təhlil yolu ilə araşdırmağa başlayacaq və hər hansı bir odanın deyil, qanunun üzərinə gəlməyə çalışacağıq.

Birincisi, ideal sözünü qrammatik cəhətdən izah etmək asandır, onu dərk etmək lazımdır. Bədii yaradıcılığın... tərifini xatırlayaq. Dedik ki, sənət əsəri hansısa əsas və ya görkəmli xarakteri gerçək predmetlərdə göründüyündən daha dolğun və aydın şəkildə göstərmək məqsədi daşıyır. Bunun üçün sənətkar özündə həmin xarakterin ideyasını yaradır və ideyaya uyğun olaraq gerçək predmeti dəyişdirir. Bu əsasda dəyişdirilən predmet ideyaya uyğunlaşır, başqa sözlə, ideal olur. Beləliklə, sənətkar şeyləri öz ideyasına uyğun olaraq dəyişdirəndə onlar realdan ideala keçir; sənətkar onları öz ideyasına uyğun olaraq o zaman dəyişdirir ki, onlarda hansısa xüsusi nəzərə çarpan xarakter olduğunu anlayır və həmin xarakteri digərlərindən ayıraraq göz önünə daha yaxın gətirir və ona daha çox üstün məna verir. Bunun üçün predmetlərin hissələrinin təbii əlaqəsini sistematik şəkildə dəyişdirir.

I

Bütün xarakterlər eyni dərəcədə dəyərlidir. – Məntiqi əsaslar. – Tarixi əsaslar. – Eyni hekayənin müxtəlif üsullarla işlənməsi. – Ədəbiyyatda xəsis, ata, oynaş tipləri. – Rəssamlıqda rəsmlər: Rembrandt və Veronezin İsa Emmausda rəsmi, Rafael və Rubensin, Leda Leonardo da Vinçinin, Mikelancelo və Korrecionun mifoloji rəsmləri. – Bütün əhəmiyyətli xarakterlərin qeyd-şərtsiz dəyəri.

Sənətkarın öz obrazlarında ifadə etdiyi ideyalar arasında nisbətən yüksək olanları varmı? Onlarda başqaları ilə müqayisədə daha yaxşı bir xarakter göstərmək olarmı? Hər bir predmet üçün elə bir məlum ideal forma varmı ki, onun xaricində hər şey məqsəddən yayınmağa və ya səhvə çevrilir? Müxtəlif sənət əsərlərinin yerlərini və ya kiçikdən-böyüyə dərəcələrini müəyyən edən tabelilik qanununu aşkar etmək mümkündürmü?

İlk baxışdan elə görünür ki, yox; tapdığımız tərif, deyəsən, bu cür araşdırmaların yolunu kəsir; bizi belə bir fikrə yönəldir ki, bütün sənət əsərləri bir-biri ilə eyni səviyyədədir və burada fərdi sərbəstlik üçün kifayət qədər imkan var. Əslində, predmet, ümumiyyətlə, ideyaya uyğun gələn yeganə predmet olmaq üçün ideal hala gələndən sonra onun nə olduğunun fərqi yoxdur, seçim tamamilə sənətkardan asılıdır: o bu və ya digər predmeti öz istəyinə uyğun olaraq seçəcək, burada etiraz etməyə yer yoxdur. Eyni süjet bu və ya digər şəkildə tamamilə əks mövqelərdən işlənə bilər və ya nəhayət, iki ifrat vəziyyət arasındakı bütün yollarla verilə bilər. Üstəlik, burada tarix məntiqlə vəhdətdədir və bu nəzəriyyə bilavasitə faktlarla dəstəklənir. Müxtəlif əsrlərə, müxtəlif xalqlara, müxtəlif məktəblərə baxın. Tayfasına, ruhuna, tərbiyəsinə görə bir-birindən fərqli olan sənətkarlar eyni predmetə heyrətlənirlər: hər biri ona öz nöqteyi-nəzərindən baxır, hər biri onda hansısa yeni xarakter hiss edir, hər biri onun özünəməxsus anlayışını formalaşdırır və bu anlayış, yeni sənət əsərində təcəssüm tapmış bu ideya birdən-birə ideal formalar qalereyasında yeni, nəfis bir əsər ucaldır, lap elə Olimpdə yeni bir tanrı ucalan kimi. Plavt zavallı Evklionu səhnəyə gətirdi; Molyer yenə eyni xarakteri aldı və zəngin tacir olan xəsis Qarpaqonu yaratdı. İki əsr sonra, artıq axmaq və bihörmət deyil, əksinə, nəhəng və müzəffər xəsis, Balzakın əli altında Qrandenin atasına çevrildi və eyni xəsis öz əyalətindən paytaxta köçürüldü, parisli, kosmopolit və şair-akomodator oldu, eyni tipli sələmçi Qobseki yenidən Balzaka yetirdi. Nankor uşaqlarından inciyən atanın vəziyyəti eynilə Sofoklun Kolondakı Edipini, Şekspirin kral Lirini və Balzakın Qorio atasını xatırladır. Bütün romanlar və bütün teatr tamaşaları bir-birinə vurulan və evliliyə can atan cavan oğlanı və qızı təqdim edir; lakin bu cütlük Şekspirdən Dikkensə, Madam de Lafayetedən Jorj Sanda qədər necə də müxtəlif simaların uçurumunda peyda olur! Deməli, sevgililər, atalar, xəsislər, ümumiyyətlə, bütün böyük tiplər daim yenilənə bilir; onlar durmadan indiyə qədər də dəyişiblər, gələcəkdə də dəyişəcəklər: şərtilik və ənənə hüdudlarından kənara çıxaraq icad etmək -  əsl dahi şəxsiyyətin əsl əlaməti, yeganə şöhrəti və necə deyərlər, boynuna düşən vəzifəsi də elə budur.

Əgər ədəbi əsərlərdən sonra plastika sənətinə nəzər salsaq, bu və ya digər xarakteri sərbəst seçmək hüququ burada daha da möhkəmlənəcək. Yevangelist və ya mifoloji bir neçə sima və səhnə istənilən böyük sənət məktəbinin süjetini, demək olar ki, təkbaşına verib, rəssamın seçim azadlığı burada həm əsərlərin müxtəlifliyində, həm də qazanılan böyük uğurda aydın görünür. Biz birini digərinin ayağına verməyə, bir mükəmməl əsəri digər mükəmməl əsərdən üstün tutmağa cəsarət etmirik, biz Veronezdən çox Rembrandta, ya da Rembrandtdan çox Veronezə üstünlük verməliyik deməyə cəsarət etmirik. Baxın, onların arasında necə böyük təzad var!..

... Onlardan hansına üstünlük vermək olar? Burada hansı xarakter daha yüksəkdir? Dolub daşan xoşbəxtliyin valehedici lütfü, qürurlu enerjinin faciəvi əzəməti, yoxsa kəskin ağıl və incə rəğbətin dərinliyi? Bunların hər biri insan təbiətinin hansısa mühüm tərəfinə və ya bəşəriyyətin inkişafının hansısa vacib məqamına uyğundur. Xoşbəxtlik və kədər, sağlam ağıl və mistik sayıqlama, fəal güc və ya zərif həssaslıq, narahat düşüncənin yüksək zirvələri və heyvani sevincin geniş azğınlığı - həyatda bütün həlledici, aydın yolların öz qiyməti var. Bütün əsrlər və bütün xalqlar var gücü ilə onları Allahın nuruna tutmağa çalışdılar; tarixdə görünənlər sənətin siyahısında yenidən canlandırılır (ümumiləşdirilir) və təbiətin müxtəlif canlıları, onların quruluşu və instinktləri  öz yerlərini dünyada, öz izahını isə elmdə tapdığı kimi, insan təxəyyülünün yaratdıqları da, hansı prinsiplərlə və hansı istiqamətdən yaradıldığından asılı olmayaraq, tənqidin rəğbətində bəraət qazanır və öz yerini sənətdə tapır.

DAVAMI VAR

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.08.2023)

Bələdçiniz Uraqan Abdullayevdir

“Rüzgarı üzərində hiss edə bilmədikdən sonra qanadlarının heç bir əhəmiyyəti yoxdur." 

Mənə görə, sevgi mövzusunda izlədiyim ən dərin filmlərdən biri "Mələklər Şəhəri" oldu. Mələklər insanlara kömək edir, lakin onların duyğuları yoxdur,  nəfsləri yoxdur. Onların vəzifəsi sadəcə insanlara kömək etmək, dünyasını dəyişənləri isə digər dünyaya daşımaqdan ibarətdir. 

Günlərdən bir gün mələklərdən biri dünyasını dəyişmiş insanı aparmaq üçün gəlir. Qadın doktor xəstənin yaşaması üçün əlindən gələni edir ki, adam ölməsin. Lakin əcəlin də öz vaxtı var, o nə qədər etsə də, xəstənin həyatını xilas edə bilmir. Mələk doktor qadının bu əzminə aşiq olur. Bir anlıq gözləri qadının gözləri ilə kəsişir, qadın mələyi görməsə də, mələk qadının baxışlarındakı yaşam eşqini görə bilir. Öz eşqinin əsirinə çevrildiyini hiss edən mələk öz varlığından imtina edərək insan olmağa qərar verir və qadının gözünə görünür. Lakin qadın bu dünyada mələklərin olduğuna inanmırdı, ta ki, mələyə aşiq olana kimi...

Baxmaqdan ən çox keyif duyduğum filmlər mistik formada yazılmış olan ssenarilərdir. Hər şeydən önəmli olan isə filmin izləyiciyə ötürdüyü mesajdır. Mesaj yetərincə uğurludursa, aktyorların oyunu mükəmməldirsə, o filmi sevməmək üçün bir səbəb qalmır. Baxılan filmdən hər insan fərqli bir nəticə çıxara bilər. Mənim bu filmdən çıxartdığım nəticə sevginin dərin qatlarına enməyimə kömək oldu. Mələkləri hər kəs görə bilməz, o vaxta qədər ki, onlar sənin gözlərinə görünmək istəmir. Bəzən onlar gəlir və səni qoruyur, qulağına nəsə pıçıldayır və gedir. Yaşamaq da, ölmək də həyatın bir parçasıdır, önəmli olan isə bu dünyada nəyin uğrunda mübarizə apardığından əmin olmaqdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.08.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının  “Ulduz” jurnalı ilə birgə Biri ikisində layihəsində bu gün nəsr zamanıdır, sizlərə Murad Köhnəqalanın “Buğdanın göyə çəkilməsi” hekayəsi təqdim olunur. Hekayə, yeri gəlmişkən Mir Cəlal adına 3-cü hekayə müsabiqəsində 197 hekayə arasında üçüncü yerə layiq görülüb.

Murad Köhnəqala: Dostlar, sizə təqdim edəcəyim bu hekayəm Mir Cəlal adına 3-cü hekayə müsabiqəsində 197 hekayə arasında üçüncü yerə layiq görülüb. Hekayənin əvvəlki variantında baş qəhrəmanın, yəni o balaca qızın adı yox idi. Bir gün hekayəni yenidən işləməli oldum və “balaca qız” adlandırdığım qəhrəmanı öz adı ilə canlandırmağı lazım bildim. Çox fikirləşdim, xoşuma gələn bir ad xatırlaya bilmədim. Yoldaşıma dedim, bu hekayənin qəhrəmanı üçün mənə bir gözəl qız adı deyə bilərsənmi? O da heç fikirləşmədən “İpək!” dedi. Ad çox xoşuma gəldi. Dərhal da əziz dostum Rəşad Məcidin nəvəsi İpək xanım yadıma düşdü. Onun 44 günlük müharibə dövründə sosial şəbəkədə paylaşdığı videolarını xoş xatirə kimi xatırladıq. Yadınızda olar, həmin tarixi dönəmdə balaca İpəyin o pozitiv videoları bizi qəlbən necə qələbəyə inandırır, dərdimizi necə yüngülləşdirirdi. Həmən fikirləşdim ki, qəhrəmanın adı İpək olacaqsa, elə, hekayəni də həmin İpək xanıma həsr eləməliyəm. Beləcə, hekayənin üstündə “Rəşad Məcidin sevimli nəvəsi İpək xanıma həsr edirəm” yazıb arxivimdə “Hekayələr” papkasına yerləşdirdim.
Aradan bir müddət keçmişdi, feysbukda təsadüfən Rəşad Məcidin səhifəsində Mir Cəlal adına hekayə müsabiqəsinin elanını gördüm. Elanda şərt kimi “beş min” söhbətini oxuyanda elə bildim təqdim olunan hekayə beş min işarədən çox olmamalıdı. Ona görə elanın üstündən keçdim. Sonradan həmin elan bir də qarşıma çıxdı, yenidən oxudum. Sən demə, qoyulan şərt beş min işarədən yox, “beş min sözdən artıq olmamalıdı” imiş.

İndiyə qədər heç bir yaradıcılıq müsabiqəsində iştirak eləməsəm də, nədənsə bu dəfə maraq məni götürdü. Özü də baxdım ki, müsabiqənin vaxtı sabah tamam olur. Dərhal topladığım hekayələr papkasına göz gəzdirdim və müsabiqə üçün “Buğdanın göyə çəkilməsi” hekayəsini  seçdim. Dərhal da fikirləşdim ki, ey dadi-bidad, birdən münsiflərin arasında Rəşad Məcid də olar, onçun onun nəvəsinə həsr etdiyimi hələlik yazmamalıyam. Beləcə, hekayənin üstündə yazdığım “Rəşad Məcidin sevimli nəvəsi İpək xanıma həsr edirəm” sözlərini müvəqqəti yığışdırıb göndərdim müsabiqəyə.

Müsabiqənin qalibləri elan olunan gün məlum oldu ki, Rəşad Məcid də münsiflərdən imiş. Düzdü, Rəşad hansısa üzrlü səbəbdən təqdimetmə mərasiminə gələ bilməmişdi, ancaq onun adı münsiflər arasında çəkiləndə öz zənnimdən razı qaldım. Münsiflər heyətinin rəhbəri hörmətli yazıçımız Elçin Əfəndiyev öz çıxışında hekayələrin anonim formada oxunduğunu və göndərilən əsərlərin tam obyektiv qiymətləndirildiyini dəfələrlə söylədi. Əlbəttə, hörmətli Elçin müəllimin səmimiyyətinə qətiyyən şübhə eləmirəm. 

Mənə maraqlı gələn təkcə odur ki, hekayəsi birinci və ikinci yerlərə layiq görülən müəlliflər Azərbaycanın çağdaş ədəbi aləmində heç vaxt görünməyən adamlardı. Yeganə, onların arasında  ikinci yeri tutanlardan birini, Cavidan xanımı tanıya bildim. Lakin “Yağışlı bir gün idi” adlı hekayəsi birinci yerə layiq görülən Seymur Həmzəyevi ilk dəfə orda gördüm. Deyim ki, Seymur elə ilk görüşdən çox səmimi insan təsiri bağışladı mənə. Ancaq çox istərdim Seymurun həmin hekayəsini oxuyam, görüm, doğrudanmı məndən yaxşı yazıb. (Bu yerdə bir gülüş smayliki təsəvvür eləyin). Zarafat bir yana, bu situasiyada həm də düşündüm ki, nə bilmək olar, bəlkə, doğrudan da, papaq altda biz tanımadığımız gənc, istedadlı yazıçılar yatır.  

Beləliklə, sözügedən hekayəmi “Ulduz” jurnalının oxucularına da təqdim edirəm.    

Rəşad Məcidin sevimli nəvəsi İpək xanıma həsr edirəm

Marketdən əlində dolu torba ilə çıxan qızcığazın arxasınca balaca bir it düşdü. İt qızın yanı ilə xeyli yeridikdən sonra “hey!” deyə bir səs çıxartdı. İtin qeyri-adi səsindən diksinən qızcığaz yüngülcə kənara atıldı. Onun bu təlaşını hiss edən it:

– Qorxma, dostum, mən danışa bilirəm, – dedi və əlavə elədi. – Adətən, səni mağazaya gələndə yox, daha çox məktəbə gedəndə görürəm. Mənimlə dost olarsan?

– Dost? Hə, olaram, heç heyvan dostum yoxdu, – qızcığaz mehriban səslə dilləndi. – Düz deyirsən, biz məktəbə həmişə bu yolla gedirik. Bayaq qardaşım dostları ilə futbol oynamağa getmişdi, ona görə anam mağazaya məni göndərdi.

– Qoxusundan bilirəm ki, torbanda kolbasa da var, – deyib it üst dodağını yaladı.

– Kolbasa, pendir, süd, çörək, konfet almışam, – qızcığaz yanı ilə tullana-tullana gedən itin sözlərini təsdiqlədi.

– Heey, mənə bir dilim kolbasa-çörək verərsən? – deyə it yalvarıcı səslə ondan soruşdu.

– Əlbəttə, verərəm!

Qızcığaz torbanı açıb bir az çörək, bir neçə dilim kolbasanı səkinin kənarında onun qarşısına qoydu və dayanıb gözlədi. İt kolbasa-çörəyi cəld yedikdən sonra oturub arxa ayağı ilə qulağının dibini qaşıdı.

– Sənə nə olub, niyə qaşınırsan? – itdən  soruşdu.

– Bilirsəəən?.. – it utanaraq cavabını bir az ləngitdi. – Axmaq birələrdi, bədənimizə düşüb bizi yeyir, dəhşət qaşınır, qaşınır, qaşınır...

– Bəs onun dərmanı yoxdu?

– Hoho! Niyə yoxdu? Bunun dərmanı siz insanlardadı. Bit-birəyə qarşı şampunlar var, gərək insanlar həmin şampunlarla bizi çimizdirsin. Yazıq küçə pişiklərini də birələr məhv eləyir. Əşi, nə isə, bu söhbəti buraxaq, sən mənə yenə kolbasa verə bilərsən?

– Əlbəttə! – deyib qızcığaz onu yenə kolbasa-çörəyə qonaq elədi. İt onun bu hədiyyəsini də yedikdən sonra ağız-burnunu yalayıb aralarında yaranmış dostluğu dərinləşdirmək üçün soruşdu:

– Sən çox yaxşı qızsan, adın nədi?

– Adım İpəkdi! Bu adı mənə nənəm verib. Dediyinə görə, o mənim ipək kimi mülayim bir insan olmağımı arzulayıb.

– Oy, nə yaxşı addı! – İt qızcığazın qarşısında tullanıb-düşdü. – Mənim də adım Bibodu, Bibo! Bu adı mənə dostlarım qoyub. Bilirsən niyə? Küçədə siqnal verən maşınları görəndə əsəbiləşib dəli oluram, ona görə.

– Hə, yersiz siqnal verən maşınlara mən də əsəbiləşirəm. Lazım oldu-olmadı siqnal verir, ətrafdakıları veclərinə almırlar. Halbuki maşınlardakı siqnallar ən gərgin vəziyyətlər üçün quraşdırılıb.

İpəyin mehriban bir insan olduğunu duyan Bibo ürəyini ona açmaq qərarına gəldi:

– Dərdimiz təkcə siqnal olsaydı, nə vardı, İpəkciyim? Bir də görürsən, yekə-yekə kişilər əlinə daş alıb bizi qovurlar. Bəzi uşaqlar da onlardan öyrənib, biz itləri harda gördülər, daşlayırlar. Hərdən olur, gedib uzaqdan qorxa-qorxa ət satan kişilərin əllərini güdürük ki, bəlkə, bizə də bir tikə atdılar. Atmırlar! Dəhşət zalımdırlar! Fikirləşmirlər ki, bizim həyatımız onların insafından asılıdır. Həmin kişilərin çayxanalarda oturub zalımdan, zülmdən danışdıqlarını çox eşitmişəm, ancaq öz zalımlıqlarından xəbərləri yoxdu.

– Aaa, gör ee, bu şeylərə heç mən də fikir verməmişdim! Bibo, indən belə anam məktəb üçün qoyduğu buterbrodların hamısını sənə verəcəm, yaxşı? – deyə İpək kövrək səslə dilləndi.

– Yoox, İpək, gəl belə eləməyək! Onda sən ac qalarsan. Bilirsən, necə eləmək lazımdı? Sən anana de ki, buterbrodu bir az çox qoysun, bax onda yarısını mənə verə bilərsən.

– Hə, hə, bu, əla fikirdi!

İpəyin razılığından ürəklənən Bibo fürsət ikən yol boyu ona ürəyindəkilərdən danışmağa başladı:

– Bilirsən? Gəl sənə bir əhvalat danışım, gör insanlar bizə qarşı necə amansızdır. Bunu mənə anam söyləyib. Ona da öz anası danışıbmış. Deyir, qədimlərdə Tanrı təbiətdə hər cür nemətdən bol yaradıbmış. İnsanlar bir-biri ilə çox mehriban dolanırmış. İtlər də həmişə onların yanında olurmuş. O qədər bolluq imiş ki, sünbüllərin gövdəsindəki buğdalar lap aşağıdan yuxarıyacan düzülürmüş. Başa düşürsən? Yəni sünbülün üstü tamam buğda ilə örtülü olurmuş.
Bir gün insanlar Tanrının bəxş elədikləri ilə kifayətlənməyib ona asi düşərək öz aralarında müharibələrə başlayırlar. Onlar bir-birinin yurd-yuvasına hücum edir, güclü olanlar zəifləri əsir götürüb işgəncələr altında qul kimi işlədir. Tanrı insanların bu bolluqda qudurğanlıq etməsindən qəzəblənib onların çörəyini azaltmaq üçün buğdanı yavaş-yavaş göyə çəkməyə qərar verir. Beləcə, buğdalar sünbüllərin aşağısından yavaş-yavaş yuxarıya doğru yoxa çıxmağa başlayır. Başları didişməyə qarışan insanların bundan heç xəbəri də olmur.

Lakin itlər görür ki, çörək tamamilə yoxa çıxacaq, yığışıb üzü göyə ulaşaraq Tanrıya yalvarırlar. Tanrının onlara yazığı gəlir və itlər  ac qalmasın deyə, sünbülün ucunda buğda saxlayır. İnsanların hələ də xəbəri yoxdu ki, onlar bizim payımızı yeyirlər. Qoy yesinlər, ancaq bizə də verməlidirlər axı!

– Ay aman, gör sizə qarşı nə qədər haqsızlıq eləyirik! – deyə İpək bu dəfə lap ağlamsındı.  

– Yox, yox, sən kövrəlmə, İpəkciyim! Sənin nə günahın? Sənin çox gözəl qəlbin var! – Bibo ona təskinlik verdi. – Ümumiyyətlə, uşaqların qəlbi gözəl olur, lakin təəssüf ki, böyüdükcə onlar da zalımlaşırlar.

Bibo getdiyi yerdə dayanıb əlini çənəsinə qoyaraq filosof görkəmi aldı və söhbətinə belə bir yekun vurdu:

– Bu yerdə qeyd etməliyəm ki, balacaları da sonradan böyüklər zalımlaşdırır.

– Mən də böyüyəndə zalımlaşacam, Bibo? – İpək təlaşla soruşdu.

– Qulaq as! Baax, böyüklər həmişə həyatı, yaşayışı çətinləşdirməklə məşğul olublar. Həyatda nələrəsə nail olmaq istəyən gənc də getdikcə zalımlaşır və nəticədə zalımlardan ibarət kişi sürüsü meydana gəlir. Zalım kişilərdən də zalım bir cəmiyyət yaranır. Onu da deyim ki, qadınlar həyat çarpışmalarında nisbətən passiv olduqlarına görə kişilərlə müqayisədə o qədər də zalımlaşmırlar. Yəni sən böyüyəndə heç də zalım olmayacaqsan, İpək! Ancaq insanın özündən də çox şey asılıdı. Mən fikir vermişəm, ən zalım insan, əsasən, savadsızlardan, bilgisizlərdən əmələ gəlir.  Belələri elə bilir, həyatda yalnız onlar yaşamalıdı. Qətiyyən başqaları haqda düşünmür, ehtiyacı olanlara yardım eləmirlər. Həmin insanlar  öz həmcinslərinə bu cür baxırsa, gör bizlər haqda nələr düşünürlər?! Elələrinə qalsa, bizim nəslimizi yer üzündən silərlər.

– Çox sağ ol, Bibo, sən mənə çox şey öyrətdin. Mənim üçün çox gərəkli söhbət elədin. Mən artıq evə çatıram...

– Hə, başa düşürəm, mən küçə itiyəm, narahat olma, səninlə evinizə getmərəm, indi geri qayıdıram.

– Bibo, bəs bu hekayəni yazan kimdi? – deyə İpək boynunu azacıq yana əyərək maraqla soruşdu.

– Bu hekayənin müəllifi? Hə, o da mənim kimi bir küçə şairidi! – Bibo kədərli səslə cavab verdi.

– Anladım, Bibo! Salamat qal, mənim əziz dostum! Sabahdan hər səhər məni məktəb yolunun üstündə gözləyərsən, buterbrodunu gətirəcəm.

– Oldu, mütləq gözləyəcəm, hələlik! Heeey, kolbasasını bol eləyərsən!!!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.08.2023)

BU GÜN YAZIÇI ƏLİBALA HACIZADƏNİN 88-Cİ İLDÖNÜMÜDÜR

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Deyirdi ki;- “”Vəfalım mənim” romanımın üstündə başım çox cəncəllər çəkdi. Kitabın içindəki obrazlar canlı şəkildə qarşıma çıxdılar. Məni öldürməyə, işdən qovmağa çalışdılar. Bir dəfə işdən çıxartdılar, yenə mübarizə aparıb öz işimə qayıtdım. Axırda gördülər mümkün deyil, baş elmi işçilikdən məni çıxarıb kiçik elmi işçi elədilər. Maaşım 320 manat idi, elədilər 145 manat. Dedilər get buradan. Dedim heç yana gedən deyiləm. Mən yetim oğlan olmuşam. Pendir-çörək yemişəm. Pendir-çörəklə də uşaqlarımı saxlayacağam, amma sənətimi və iş yerimi dəyişməyəcəyəm. Zaman keçdi, o mənə haqsızlıq edənlərin hamısı gözümün qabağında tut kimi tökülüb getdilər.”

Qəribə adam idi. Sanki bu qəribəlik taleyinə yazılmışdı. Ömrü boyu haqsızlıq, ədalətsizliklə üz-üzə qalsa da ruhdan düşmür, yazıb yaradırdı…

“Hələ uzun illər bundan əvvəl demişdim ki, mən ədəbiyyatımızın ögey balasıyam. O zaman mənim bacarığımdan istifadə olunmayıb. Uzun müddət adım qara siyahıda olub. Mənim stolum mənim səngərimdir. Elə adamam ki, çağırılan yerə ərinmirəm, çağırılmayan yerdə görünmürəm. İndi-indi tədbirlərə dəvət eləyirlər. İnanın ki, üçüncü kursu bitirənə kimi Bakı kimi küləkli şəhərdə pencəkdə oxumuşam. Aldığım təqaüdün yarısını ev kirayəsinə ödəmişəm.”- söyləyirdi.

O, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində ən çox tirajla çap olunan müəlliflərdən biri olub. Bir vaxtlar elə bir ev tapılmazdı ki, onun “İtgin gəlin” kitabı həmin ailədə olmasın. Söhbət 1935-ci il, avqustun 28-də Biləsuvar rayonunun Ağalıkənd kəndində anadan olan yazıçı Əlibala Hacızadədən gedir…

Deyirdi ki;- “Ədəbiyyat aləmi müqəddəs bir aləmdir və əbədiyyət adlı bir dünyaya uzanan bir çox yolların ən gözəli, şirini və əzablısıdı. Mən ömrümün böyük bir hissəsini burada – müqəddəs saydığım bu dünyanın içində yaşamışam. Onun paklğını, müqəddəsliyini bildiyim üçün, o aləmin qapısı ağzında ayaqqabılarımı təmizləyib içəri girmişəm, bilmişəm ki, o saf, şəffaf dəniz kimi, natəmiz şeyləri qəbul etmir, silkinib-çırpınıb gec-tez sahilə atır…”

Bəli, Əlibala Hacızadə bu fani dünyada belə bir ömür yaşayıb. Əməlləri ilə Allahın nə qədər xoşuna gəldiyi isə axirətdə məlum olacaq. Deyirlər ki, bu dünyada Allaha inamınla, imanınla yaşayanları, o dünyada mükafat gözləyir…

Yaşasaydı avqustun 28-i 88 yaşı tamam olacaqdı. On dörd il bundan öncə Allahın ölüm mələyi Əzrailə qoşulub əbədi dünyaya getdi. O dünyada sorğu-sualı asan, son mənzili rahat olsun!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.08.2023)

 “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının oxucuları üçün professor, yazıçı, motivasiya spikeri Əlibala Məhərrəmzadənin “Ev tapşırığı: Uğur düsturunu tapacağıq” layihəsinin təqdimini davam etdiririk. Sizi liderlik nəzəriyyələri ilə tanış etməkdəyik.

«Liderliyin 21 inkaredilməz qanunu» kitabını – Con Maksvellin bu incisini, yəqin ki, oxumayan əz-əz liderə rast gəlmək olar. Rəsmən onun özünün, yaratdığı EQUIP və The John Maxwell Company təşkilatlarının bu günədək liderliyin sirlərini öyrətdiyi 5 milyon müdavimi var. Bu gün ABŞ-ın Vest Poynt Hərbi Akadesmiyasından tutmuş BMT-yədək, nüfuzlu Fortune 500 siyahısındakı əksər şirkətlər təmsil olunmaqla az qala hər bir qurumda Con Maksvelldən liderlik dərsi almış insanlara rast gəlmək olar.

Con Maksvellin təqdim etdiyi liderlik qanunlarının 21-nə də qısaca da olsa nəzər yetirməyimiz vacibdir. Belə ki, öz şəxsi həyatlarında və bizneslərində bu qanunlara əməl etməklə insanlar dərhal fayda əldə edirlər.

Bu kitab lider olmaq istəyən, liderlik eşqi ilə alışıb yanan şəxslər üçün liderlik karyerinə başlamaqçün bir tramplin hesab olunur. Eyni zamanda da o, təcrübəli liderə də liderlik xüsusiyyətlərini daha da yaxşılaşdırmaq imkanı qazandırır. Mən bu kitabdan bəhrələnənlərin siyahısını verməyəcəyəm. Ən azı onu deyə biləcəyəm ki, bu, şəxsən mənim stolüstü kitabımdır. Bu kitabı bir neçə dəfə oxumuş, yüz dəfələrlə də vərəqləmişəm. Bizə ilk baxışda sadə görünən bu mürəkkəbliklərdə birincilik əldə etməyin yolları o qədər asan, mənimsənilən halda göstərilib ki, o yolu getməmək, sadəcə günahdır. Yeri gəlmişkən, ev tapşırığımızda bu qanunları əzbərdən bilmək də yer alır!

Beləliklə, 21 qanun var. Hər gün onlardan biri ilə tanışlığının baş tutacaq. Bu gün sırada 11-ci qanundur:

11.Yaxın çevrə qanunu

«Liderin potensialı onun yanında olan insanlarla ölçülür».

Hər bir liderin potensialını onun yanında, çevrəsində olan insanlarla təyin etmək mümkündür. Əgər bu insanlar mənən güclüdürlərsə, onda həmin lider bütün təşkilata böyük təsir göstərmək qabiliyyətində olacaq. Yox, əgər, onlar zəifdirlərsə, lider heç nə eləyə bilməyəcək. Məhz bu da yaxın çevrənin qanunudur.

Personal düzgün seçiləndə potensial sanki raket kimi göyə yüksəlir.

Con Maksvell yazır: «Tanrı məni ən yaxşı əməkdaşlardan ibarət çox gözəl komanda ilə mükafatlandırıb. Amma mən hələ nöqtə qoymuram. Mən bundan sonra – növbəti onillikdə də ondan sonra da bu komandanı möhkəmləndirəcəyəm, öz yaxın ətrafıma digər yaxşı adamları cəlb edəcəyəm. Mən axı bilirəm ki, məndə çoxlu istifadə olunmamış potensial qalıb. Əgər mən öz imkanlarımı tam realizə etmək istəyirəmsə, mütləq özümü ən yaxşı insanlarla əhatə etməliyəm. Bu, qarşıda qoyulmuş məqsədlərə çatmağın yeganə yoludur».

Yaxın çevrə qanunu da məhz budur.

***

Digər 10 qanunla isə ötən günlər tanış olmuşdunuz:

1.Tavan qanunu.

«Liderlik qabiliyyətini insanın effektivliyi müəyyənləşdirir».

Şəxsin liderlik effektivliyi tavanla xarakterizə edilir. Şəxsin insanları öz ardınca apara bilmək qabiliyyəti nə qədər azdırsa, onun potensial imkanlar tavanı da o qədər alçaqdır.

Liderlik keyfiyyətləri həmişə individuumun təşkilatda effektivlik tavanı yaratmasını təmin edir. Liderlik güclüdürsə, tavan da yüksək olacaq. Ölkə çətin duruma düşəndə yeni prezident, firma pullarını itirəndə yeni baş direktor, kilsə ziyarət olunmayanda yeni baş pastor, idman komandası ardıcıl məğlubiyyətlərə uğrayanda yeni baş məşqçi axtarışına çıxırlar. Liderliklə effektivlik arasındakı qarşılıqlı əlaqə ən çox idmanda özünü göstərir. Hər bir komandada istedadlar olur. Amma komandaların fərqini məşqçi və bir neçə əsas oyunçunun təmin etdiyi liderlik yaradır. Komandanın effektivliyini dəyişmək üçün məşqçi tərəfindən onun liderlik çəviyyəsini yüksəltmək lazımdır. Bax bu da fəaliyyətdə olan tavan qanunudar.

2.Təsir qanunu

«Liderliyin həqiqi ölçüsü təsirdir».

Əgər insan başqalarına təsir edə bilmirsə, heç vaxt öz ardınca adam apara bilməz. Əsl liderlik heç vaxt hansısa posta təyin olunmaqla baş tutmur, o, yalnız təsir edə bilmək qabiliyyətindən asılıdır.

3.Proses qanunu

«Lider bir gün ərzində deyil, günbəgün olurlar».

Liderə çevrilmək prosesi haradasa aksiya bazarında müvəqqəti kapital investisiyasına bənzəyir. Siz bir günə varidat toplamaq istəyirsinizsə, uğur qazanmağa əsla şansınız yoxdur. Burada ən vacib olan olduqca uzun məsafəyə qaçışda sizin gündəlik hərəkətlərinizdir. Liderlik – çox mürəkkəb məfhumdur. Onun olduqca çox aspektləri var: təcrübə, emosional güc, hörmət, insanlarla ünsiyyət təcrübəsi, nizam-intizam, perspektiv, uzaqgörənlik, vaxtında qərarvermə bacarığı, hücuma keçmə əzmi. Bunların hamısı qeyri-maddi şeylərdir, onları birdən-birə əldə etmək mümkünsüzdür. Məhz buna görə də liderlərə effektiv olmaq üçün belə uzun müddətlik möhkəmlənmə, güclənmə lazım gəlir.

Con Maksvell iddia edir ki, liderliyin bir çox aspektlərini o özü məhz uzun illərdən sonra 51 yaşında hiss etməyə başlayıb. Liderləri digərlərindən fərqləndirən əsas cəhətlər məhz öz bacarıqlarını inkaşaf etdirmək, yaxşılaşdırmaq qabiliyyətidir. Uğurlu liderlər öyrənməyi bacarır və sevirlər. Və öyrənmə prosesi onlarda ömür boyu davam edir.

«İnsan nəyi bilmədiyini bilmirsə, o inkişaf edə bilməz».

Liderlik – inkişaf qanunlarına tabedir.

4.Naviqasiya qanunu

«Gəminin sükanını hər kəs fırlada bilər, ancaq kursu tapmaq üçün lider lazımdır».

Bəzi şturmanlar limanı tərk etməzdən öncə bütün baş tutacaq səyahəti beyin süzgəclərindən keçirə bilirlər. Onlar gözəl bilirlər ki, lazım olan məntəqəyə çatmaq üçün nə qədər güc sərf etmək, komandaya ekspedisiyanın uğur qazanması üçün kimləri salmaq lazımdır. Onlar üfüqdəki maneələri hamıdan tez görürlər.

Lider elə bir şəxsdir ki, başqaları görəndən daha çox görür, başqaları duyandan daha çox duyur.

Bəzən eyni zamanda dörd təyyarənin məhv olmasından danışılır. Bu ona görə olur ki, qırıcı təyyarə dördlükdə sıx halda uçanda mütləq onlardan birinin pilotu aparıcı olur, lider olur. O, öndə gedir, digər üçü ardınca gedərək onun hərəkətlərini təkrarlayır. Bu təkrarlama sonadək, hətta lider sürəti itirib dağa çırpılanda belə davam edir.

Naviqatorlar üçün hər bir keçmiş uğur və uğursuzluq özlüyündə informasiya, müdriklik mənbəyidir. Uğurlar insana özünü daha yaxşı tanımağa, öz bacarıq və istedadına daha çox güvənməyə imkan verir. Uğursuzluqsa səhvləri görüb onların üzərində işləməyə, onları düzəltməyə imkan yaradır.

Naviqatorlar bir çox mənbələrdən informasiya toplayır, aşağı səviyyədə nə baş verdiyini öyrənmək üçün komanda üzvləri ilə daim təmasda olurlar. Onlar situasiyanı dərindən öyrənməyə çalışırlar.

«Əgər siz açıq gözlərlə fəaliyyət göstərməsəniz həyat daim sizə qurşaqdan aşağı gözlənilməz zərbələr vuracaq», - yazır müəllif. O yazır: «Optimizmlə realizmi, intuisiyayla planlaşdırmanı, inamla faktları balanslaşdırmaq çox çətindir. Amma yol göstərən lider kimi effektiv olmaqçün məhz bunlar vacibdir».

Con Maksvell kitabın bu bölümündə öz liderlik fəaliyyətində daim istifadə etdiyi strategiyanı da göstərib:

 - Bütün fəaliyyət ardıcıllığını öncədən düşünmək;

 - məqsədi lokallaşdırmaq və sistemləşdirmək;

 - prioritetləri ünvanlı korrektə etmək;

 - əsas personalı müəyyənləşdirib onu məlumatlandırmaq;

 - planın bəyənilməsi üçün vaxt rezervasiya etmək;

 - reallaşdırmaya fəal qoşulmaq;

 - gözlənilən problemlərə uyğunlaşmaq;

 - uğurları təbii şəkildə görmək və qeyd etmək;

 - hər gün öz planına nəzarət etmək.

Con Maksvellin naviqasiya qanununun əsas məğzi – hazırlıqdır.

5.     E.F.Xatton qanunu.

«Əsl lider danışanda insanlar ona qulaq asır».

Əsl lider təkcə vəzifəyə malik deyil, o, hakimiyyətə malikdir.

«E.F.Xatton» - maliyyə xidməti göstərən kompaniyadar. ABŞ-da belə bir televiziya reklamı var imiş bir zamanlar: Ağzınadək dolu restoranda iki nəfər maliyyə mövzusunda danışırmış. Biri deyirmiş ki, hansısa investisiya barədə filan şey eləmək lazımdır. Bu vaxt ikinci deyirmiş ki, hər şey yaxşıdır, amma mənim brokerim Xatton deyir ki... Həmin an səs-küylü restoranda lal sükut yaranırmış, hamı gözləyirmiş ki, ikinci personal Xattonun sözlərini söyləsin.

Maksvell məhz buna görə öz növbəti qanununu hamının qulaq asdığı Xattonun adı ilə adlandırıb.

Əgər siz əvvəl heç tanımadığınız insan qrupu ilə görüşə gedirsinizsə, cəmi beş dəqiqəyə onların hansının lider olduğunu sezə biləcəksiniz. Kiminsə sualı yarananda bütün qrup uzvləri kimə baxırlar? Kimin sözlərini gözləyirlər? Bax real lider odur.

Vəzifəcə lider birinci danışır, real lidersə sonda.

 - Həqiqi liderlik həmişə daxildən gəlir, xarakterin gücündə özünü göstərir;

 - Liderlik ətrafdakılarla yaxşı əlaqə qura bilmək, güclü çevrəyə malik olmaqdan qaynaqlanır; lazımi adamları tapa bilməklə əlaqələndirilir;

 - Lider çoxlu informasiyaya malik olur;

 - Liderlik intuisiya qabiliyyəti tələb edir;

 - Liderlik təcrübədən qaynaqlanır;

Maksvell Xatton qanununun məğzini dərk etməkçün liderlik arzusunda olan insana məsləhət görür ki, özü-özünə bu sualları versin:

 - Mən danışanda insanlar həqiqətənmi məni dinləyirlər?

 - Onlar bu mövzuda başqa birisinin də danışmasını arzulamırlar ki?

6.Möhkəm özül qanunu

«Liderliyin əsası etibardır»

Sistematik olaraq yaxşı qərarlar qəbul edən, öz hesabına qələbələr yazan lider komandasının etibar kreditini daim yüksəldir. O, hətta nöqsan buraxanda belə etibarına xələl gətirmir.

Özünə etibar qazanmaqçun liderdə kompetentlik, xarakter, habelə ətrafındakılarla əlaqə yaradıb müntəzəm bu əlaqəni saxlamaq bacarığı olmalıdır.

General Şvartskopf yazır: «Liderlik strategiya və xarakterin güclü birliyidir. Əgər siz bu iki keyfiyyətdən birindən imtina etməyə məcbursunuzsa, onda yaxşısı budur strategiyasız qalın».

Liderin xarakteri güclü olanda insanlar ona etibar edirlər, eləcə də onlarda çalışdıqları təşkilatın gözəl gələcəyinə böyük inamları yaranır. Güclü xarakter – liderin möhkəm özül üzərində bərqərar olması deməkdir.

Liderlər necə olur ki, özlərinə hörmət qazanırlar? Ağıllı qərarlar qəbul edəndə, öz səhvlərini etiraf edəndə, bir də ardıcıllarının, təşkilatının maraqlarını öz şəxsi maraqlarından üstün tutanda.

Liderin möhkəm xarakteri ardıcılları arasında ona etibar yaradır. Amma elə ki, lider ümidləri doğrultmur, o, insanları ardınca aparmaq qabiliyyətini itirir. Möhkəm özül qanunu məhz budur.

7.Hörmət qanunu.

«İnsanlar təbii şəkildə elə bir liderin ardınca gedirlər ki, o, onlardan güclü olur».

1820-ci ildə ABŞ-ın cənubundakı Merilend ştatında anadan olan Qarriet Tabmen adlı zənci qadın cəmi 30 yaşında liderə çevrilərək Peyğəmbərin şərəfinə Musa adlandırıldı. Xırda mehmanxanalarda döşəmələri silən, zibil daşıyan, hədsiz dərəcədə yoxsul olan, savadı olmayan, yeniyetməliyində iş yerində sahibkar tərəfindən başına dəmir parçası ilə vurularaq ağır zədə alıb sağlamlığını belə itirən bir qadının lider olmaq ehtimalı neçə faiz ola bilər? Əlbəttə ki, sıfır deyəcəksiniz.

O dövrdə qara dərililər cənub ştatlarında qul hesab edilirdilər. Bununla əsla razılaşmayaraq «ya azadlıq, ya ölüm» devizi ilə Tabmen şimala – Filadelfiyaya qaçır. Özü azad olur, ancaq Merilenddə qalan qohumlarını da azadlığa çıxarmaq fikri ilə yaşayır. Tezliklə gizli dəmir yolu vasitəsilə gedib onları da Filadelfiyaya gətirə bilir. Bundan sonra qadın hər bahar həyatı ilə risk edərək cənub ştatlarına gedib çox sayda zənciləri xilas edərək Şimala gətirməyə başlayır. O, qorxu bilməz birinə çevrilir, onun liderliyi isə get-gedə möhkəmlənir.

1850-1860-cı illərdə Qarriet Tabmen 19 dəfəyə Cənubdan 300-dən çox qul çıxara bilir, «mənim qatarım bircə dəfə də relsdən çıxmayıb», - söyləyən qadın xilas etdikləri arasında bircə nəfəri belə itirmir.

Cənubdakı ağ ağalar hətta onun başına 12 min dollar pul da qoyurlar. Bununla belə, onun gözünü qorxuda bilmirlər. Tabmenin şöhrəti get-gedə artır, o, Amerika tarixinə ən çox qulun azadlığına nail olmuş insan kimi düşür.

Tabmen şimalda təşkil edilən iclaslarda iştirak edir, onu tək zəncilər deyil, bütün cəmiyyət lider kimi tanımağa başlayır. Hətta Avraam Linkoln hökumətində dövlət katibi olmuş Frederik Duqlas, senator Uilyam Syuard, məşhur inqilabçı Con Braun belə bu qadından liderlik sirlərini öyrənirlər.

Beləliklə, əslində lider olmaqçun heç bir perspektivi görünməyən Qarriet Tabmen inanılmaz gücü və təsiretmə qabiliyyəti ilə liderə çevrilir. Səbəb sadədir: insanlar onların özlərindən güclü olan liderin ardınca gedirlər. Heç vaxt olmur ki, insanlar kiminsə ardınca elə-belə getsinlər. Onlar, liderliyinə hörmət etdikləri adamların ardınca gedirlər.

8.İntuisiya qanunu

«Liderlər hər şeyi liderlik prizmasından qiymətləndirirlər».

Reallıq belədir ki, məhz lider intuisiyası görkəmli liderləri yaxşı liderlərdən fərqləndirir. Lider gərək situasiyanı oxusun və instinktiv olaraq hansı hərəkət variantını seçəcəyini bilsin.

Bəzi insanlar liderlik xüsusiyyətləri ilə doğulurlar. Onlarda liderlik intuisiyası da anadangəlmə olur. Bəziləri doğulanda heç bir liderlik instiktinə malik olmurlar, amma yaşadıqca liderlik keyfiyyətlərini əxz edirlər. Eləcə də liderlik intuisiyası onlara sonradan gəlir.

İntuisiya liderlərə liderliklə bağlı bir çox gizlinləri oxumağa kömək edir. Liderlər cari situasiyanı oxumağı bacarırlar. Liderlər tendensiyaları oxumağı bacarırlar. Liderlər öz resurslarını oxumağı bacarırlar. Liderlər öz adamlarını oxumağı bacarırlar. Və nəhayət, liderlər özlərini oxumağı bacarırlar.

Liderlik elmdən daha çox incəsənətdir.

9.Maqntizm qanunu

«Siz özünüz kimi olanları cəzb edirsiniz»

Effektiv liderlər həmişə yaxşı adamları axtarırlar. Bu, əksər hallarda məhz onların özlərinə bənzəyən, onlara lazım olan xarakterə malik olan, onlardakı keyfiyyətlərə malik olan adamlar olur. Məhz maqnetizm qanunu da budur: siz özünüz kimi olanları cəzb edirsiniz.

Pessimist və optimistlər az halda bir-birini cəzb edə bilər. Daha çox, yaşıdlar bir-birini cəzb edə bilirlər. Sosial mənsubiyyət, əlaqələr və ətraf da cəzbetmədə rol oynayır.

İnsanları həm də eyni mənəvi dəyərlər cəzb edə bilir. Başqa bir cəzbetmə obyekti – həyat təcrübəsidir.

10.Əlaqə qanunu

«Liderlər öncə ürəkləri tərpədirlər»

Ünsiyyət qurmaq bacarığı, hər bir kəslə dost ola bilmək qabiliyyəti qiymətli keyfiyyətdəir. Əsl liderlər gözəl bilir ki, insanları öz ardlarınca aparmaq üçün öncə ürəkləri tərpətmək lazımdır. Böyük liderlər həm ayrı-ayrı individlərlə, həm də insan qrupları ilə, kütləylə sıx əlaqə saxlamaq qabiliyyətinə malik olurlar.

ABŞ prezidentlərindən olan Ronald Reyqan Böyük Kommunikator təxəllüsünü auditoriyada harmonik anlaşma anlayışı yaratdığına, ayrı-ayrı fərdlərin ürəklərini tərpədə bilməsinə görə almışdı.

Qrupdakı insanlarla əlaqə yaratmaq üçün tezliklə hər bir insana müraciət etmək lazımdır. Liderin məqsədi onu əhatə edən adamlarla əlaqə qurmağın təşəbbüsçüsü olmaqdır.

 “Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.08.2023)