Cahangir Namazov, Özbəkistan, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Bugünkü qonağımız tanınmış alban şairi, yazıçı, tərcüməçi, ədəbiyyat tənqidçisi və jurnalist, "Kryefjala" dərgisinin redaktoru Rifat Ismailidir. 

Söhbətimiz ədəbiyyat, yaradıcılıq, poeziya oxu mədəniyyəti, şəxsi baxışlar və həyat yolları barədədir.

— Ədəbiyyata marağınız nə vaxt başladı? Gəncliyinizdə hansı kitabları oxudunuz və sizi hansı yazıçılar ilhamlandırdı?

—Oxumağa olan marağımın necə başladığını dəqiq demək çətindir, çünki çox vaxt keçib və zaman keçdikcə insan öz şəxsi mifini həqiqətdən kənarda qurmağa başlayır.

İnsanlar əvvəlcə əhəmiyyətsiz olan şeylərə sonradan yeni mənalar verirlər, amma bu şeylər sonradan əsas əhəmiyyət kəsb edir və insanın zehni aləmində yer tuturlar. Mənim oxumağa olan marağım əlifba hərflərini öyrəndiyim zaman başladı və çox keçmədi ki, insanlar mənim haqqında "Bax, bu çox kitab oxuyan balaca oğlan" deməyə başladılar. O dövrdə oxuduğum ilk kitabları dəqiq xatırlamıram, amma məktəb oxu kitablarının yanında, mən həm də Albaniya nağılları, Hans Kristian Andersenin nağılları, Brüder Grimmin nağılları, Mark Tven və başqalarını oxudum. 

Sonra böyüdükcə, çox gənc yaşlarımda oxuduğum Cek Londonun kitabları məni ilhamlandırdı. Mən həmçinin Tomas Hardy-nin "Tess of the d'Urbervilles" romanını və "Montezumanın Qızı" adlı romanı da oxudum. 

Ailəmdə oxumağa meyilli insanlar var idi, onların otağında kiçik bir kitab küncü var idi, mən də onların ardınca oxuyardım. 

O dövr oxuduqlarım mənim yaddaşımda həyati bir oazis kimi qalıb.

— Kitab oxuma ilə yaradıcı düşüncə arasındakı əlaqə barədə fikriniz nədir?  Oxucuların şairlər və yazıçılar üçün rolu haqqında nə düşünürsünüz?

—Oxuma və yaradıcı düşüncə bir sənətkar və ya yazıçı üçün paralel gedir; onlar eyni prosesin bir hissəsidir. 

Heç bir yaradıcı oxucusuz tamamlanmış deyil və əksinə, yaxşı və diqqətli oxucu olmadan uğurlu və təsirli yaradıcı düşüncə ilə təcrübə keçmək mümkün deyil. 

Mənim üçün oxuma, sehrli bir dünyanın arxasında gizli olan bir qapı kimidir, bu dünyaya hər kəs daxil ola bilməz. Yalnız həssas və azad ruhlar bu dünyaya səyahət edə bilər. 

Oxumaqla biz özümüzü zənginləşdiririk və daxili bir filtrasiya prosesi baş verir, bu təkcə həyat üçün vacib oksigenin daxil olması və zəhərli maddələrin atılması kimidir.

— Bir şair və yazıçı olaraq cəmiyyətə qarşı öz məsuliyyətinizi necə hiss edirsiniz? 

—İnsan cəmiyyətində hər bir insan özünə və öz vətəninə qarşı məsuliyyət daşıyır, lakin yaradıcı insan daha böyük məsuliyyət daşıyır, çünki o, ictimai şəxsiyyətdir və kütlələrə birbaşa təsir edir.

 Bir yaradıcı adi insanlardan daha çox məlumatlı olduğuna görə, həm də öz xalqının müstəqilliyini, insan haqlarını, sülh və harmoniya kimi dəyərləri qorumaq üçün ikili məsuliyyət daşıyır. 

Mən bunu öz məsuliyyətim hesab edirəm və sənətimlə insan haqlarının, qadınların, uşaqların və ehtiyacı olanların müdafiəsi üçün güclü bir səs olmağa çalışıram.

— Şairlər və yazıçılar cəmiyyəti necə dəyişə bilər? Onların sosial məsuliyyəti barədə nə deyə bilərsiniz?

—Yazıçılar icraedici gücə malik deyillər; bu, hökumətlərə aiddir. 

Lakin yazıçılar, insan ruhunun təsir edənləri olaraq, dünyanı dəyişə bilərlər, köhnə və ya dayanmış zehinləri yeni, insan dəyərləri xidmətinə yönəldərək. 

Ədəbiyyat əsərləri və müxtəlif müzakirələr vasitəsilə hər bir yazıcı işıq üzü görən çıraq olmalıdır. 

Yazıçı, hər bir insana daha yaxşı bir həyat inamını aşılamağa çalışmalıdır. 

Eyni zamanda, yaşadığı cəmiyyətin pis vərdişlərini və neqativ cəhətlərini vurğulamalı və tənqid etməlidir.

— Şairlər və yazıçılar üçün ən vacib məqsədlər nədir?

—Yazıçı, öz təbiətinə görə, ideallara sahibdir və bu ideallar ona cəsarət, qətiyyət və ilham verir. Doğulandan bütün həyat boyu, sənətkar insan həyatını diqqətlə müşahidə edən, gələcəyi proqnozlaşdıran və həmişə öz yaşadığı cəmiyyətdən bir addım öndə gedən bir insandır. 

Yazıçıya xas olan fəlsəfə insanı və vətəni sevməkdir. 

Lakin bundan əlavə, onlar həm də naməlum olanı, görünməyəni və ali olanı axtaran insandır — insan təcrübəsinin digər tərəfində olanı. 

Yazıçı, iki güzgü arasında yaşayır - yer üzünün və göyün və hər ikisinə məxsusdur. Onlar üçün hər şey önəmlidir; hətta bir yarpağın düşməsi və ya bir quşun uşquması onları dərindən düşündürə bilər.

—Bugünki yaradıcı insanlarda nə çatışmır, onlar üçün ən böyük çətinliklər nədir?

—Məncə, bugünkü yaradıcı insanlar keçmişdəki yaradıcı insanlarla müqayisədə heç nə itirməyiblər. 

Sadəcə olaraq, əlverişsiz dövrlər gəlib və onların əksəriyyəti yeni reallığa uyğunlaşmağı öyrənməlidir. 

Bəlkə də yazıçılara daha böyük məsuliyyət düşür ki, daha yaxşı yazsınlar. 

Bu, özünü tənqid etməklə başlayır və reallığı olduğu kimi görməklə, nəfsani və kiçik bir yanaşma ilə deyil, obyektiv bir şəkildə.

— Hazırkı oxuma mədəniyyətini necə qiymətləndirirsiniz?

—Bu gün oxuma mədəniyyəti azalmaqdadır, bunun bir hissəsi yeni texnologiyaların kitablar və oxuma ilə mübarizə aparmasıdır. 

Keçmişdə insanlar daha çox oxumağa meyilli idilər, amma bu o demək deyil ki, əvvəllər insanlar daha çox oxuyurdu – həmişə kitablarla maraqlanmayanlar olub – lakin daha az medianın diqqəti olduğu üçün insanlar əvvəlki dövrlərdə kitablara daha çox vaxt ayırırdılar. 

Buna baxmayaraq, oxumaq həmişə dünyaya açıq olan, nəcib ruhlar üçün bir vərdiş olub.

— Albaniya ədəbiyyatı ilə digər millətlərin ədəbiyyatı arasındakı əlaqə barədə fikriniz nədir?

—Bütün millətlər öz ədəbiyyatlarını kərpic-kərpic inşa edirlər və zaman keçdikcə onu keçilməz bir qala halına gətirirlər. Biz albanlar da eyni şeyi etməyə çalışırıq. Bir vaxtlar izolyasiya olmuşduq, amma indi sərbəst yaşayırıq, başqalarına qoşulmağa, əməkdaşlıq etməyə və müsbət nəticələr əldə etməyə imkanımız var.

 Biz digər ədəbiyyatlara çox açıq insanlarıq, bəlkə də bəzən lazım olduğundan daha çox.

— Bugün Albaniya ədəbiyyatı necə inkişaf edir? 

—Müasir Albaniya ədəbiyyatı inkişaf edir və getdikcə digər mədəniyyətlərlə inteqrasiya yolunda irəliləyir, onlardan ən yaxşılarını alır. Hər hansı bir yenidənqurma prosesində olduğu kimi, çatışmazlıqlar var, amma bu anlaşılandır. 

Hər şey mükəmməl ola bilməz. Lakin ümumilikdə vəziyyət müsbətdir və Albaniya yazıçıları özlərinə çox tələbkardırlar.

— Azərbaycanla ədəbi əlaqələr qurmaq üçün hansı planlarınız və məqsədləriniz var?

—Mənim Özbəkistanda çox oxunaqlı jurnallarda tərcümə edilib çap olunmaq şansım oldu. Həmçinin, Türkiyədə də çap olundum. Azərbaycanda da ədəbi əlaqələrimin olmasını istəyirəm. Xalqlarımız arasında ünsiyyət və dostluq körpüsü yaratmaq arzusundayam. Mən inanıram ki, hər bir yazıçı bu arzuyla yaşayır.

— Yaradıcı icma daxilində dostluq və əməkdaşlığın əhəmiyyəti nədir?  Digər yazıçılarla əməkdaşlıq yolu ilə hansı nəticələrə nail oldunuz?

—Mənim üçün və şəxsiyyətim və yaradıcı olaraq inkişafım üçün digər yaradıcılarla əməkdaşlıq çox önəmlidir. Əməkdaşlıq vasitəsilə biz biliklərimizi genişləndirir, yaradıcı və mənəvi stimullar əlavə edir və sevinc və ilham vəziyyətinə çatırıq. Gənc yaradıcı olduğum zaman, tanınmış yaradıcılarla apardığım söhbətlər mənə qanad verdi. Onların sözləri mənə güvən və inam verdi, yazmağa olan arzum və istəklərim daha da gücləndi. 

Mən başqa yaradıcılarla çox açıqam və gənc yazıçılara kömək edirəm.

 Onların əsərlərinin nəzərdən keçirilməsində, tövsiyə və redaktə edilməsi, həmçinin əsərlərinin çap olunmasında kömək edirəm, bu məqsədlə "Gjurmë Penash" və "Kryefjala" jurnallarımda onları dərc edirəm.

— Əsərlərinin müxtəlif dillərdə nəşr olunması qlobal ədəbiyyat və mədəniyyətin inkişafına necə töhfə verir? 

—Son vaxtlar, mənim əsərlərim dünyada bir çox dillərə uğurla tərcümə olunub və paylanıb. Mən qiymətləndirildiyimi hiss edirəm və görünür ki, nəhayət, illərlə çəkdiyim zəhmət mükafatlandırılır.

— Gələcəkdə yeni əsərlər yaratmaq üçün necə hazırlaşırsınız?

—Mənim yaradıcılığım bir çox istiqamətlərdə irəliləyir, çünki mən hər zaman axtarışdayam. Müxtəlif janrlarda işləyirəm - məsələn, romanlar və hekayələr, amma həm də esse və ədəbiyyat tənqidi yazıram, poeziyanı unutmadan. Son illərdə uşaqlar üçün ədəbiyyatla məşğul olmuşam və bir neçə kitab nəşr etmişəm. Bundan əlavə, iki jurnal çap etməklə məşğulam, burada bir çox Albaniya və beynəlxalq yaradıcıların əsərləri yer alır. Bu il də nəşrlərlə dolu olacaq və yaradıcı məmnuniyyətlərlə zəngin olacaq.

— Həqiqi sənət və ədəbiyyatın diqqətini itirdiyi bir dövrün içində, hansı yeni perspektivləri görürsünüz? Yazıçılar bu dəyişikliklərə necə uyğunlaşmalıdırlar?

-Bəlkə çətin dövrlər gəlsə də, yazıçının sənəti heç vaxt yox olmayacaq. Ruhlarımızı idarə edən qüvvə mövcud olduqca, yazı hər zaman bizim ən dərin hisslərimizin bir əksinə çevriləcək və həqiqətə doğru bir bələdçi olacaqdır. 

Kitablar və yazı həmişə özünə tərəfdar tapacaqdır, özlərini qurban verən insanlar tərəfindən irəliləyəcək və gələcək nəsillər üçün bir miras olaraq qalacaqdır. 

Bu anın içində diqqət yaradıcı insanın bütövlüyünə, özünə qarşı məsuliyyətə və yüksək keyfiyyət tələblərinə cavab verən yaradıcı düşüncəyə yönəlməlidir. 

Bu yolla itirilmiş oxucu geri qaytarıla bilər və oxucu ilə yaradıcı arasında möhkəm bir əlaqə qurula bilər – bu, hər bir ədəbi əsər üçün əsas olan bir əlaqədir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.04.2025)

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Təəssüf ki, bu gün yazıb yaradan yazıçı və şairlərin böyük əksəriyyəti klassiklərimiz kimi geniş oxucu kütləsi tərəfindən birmənalı qarşılanmırlar. Nədənsə onları zəif və güclülərə bölüb, ayrıseçkilik salmağa çalışırlar. Maraqlısı da odur ki, bu çalışanların çoxu, elə şair və yazıçıların özləridir. Bəli, sovet dövründə yaşayan Bəxtiyar Vahabzadə, Məmməd Araz, Nüsrət Kəsəmənli, Musa Yaqub, Cabir Novruz, Nəbi Xəzri, Mirzə İbrahimov, İlyas Əfəndiyev, Bayram Bayramov, Fərman Kərimzadə, Vidadi Babanlı və s. kimi ümumxalq məhəbbəti qazanan şair və yazıçılarımız indi çox azdır. Yəni bu gün meydanda olan yazarlarımızın çoxu onların fonunda çox balaca görünürlər...

Deyir ki:- “Sovet dövrünün ədəbiyyatı ilə müstəqillik dövrünün ədəbiyyatını istər dil baxımından, istər sənətkarlıq baxımından, istərsə də yazı baxımından müqayisə etsək, mən deyərdim ki, elə də ciddi bir yenilik yoxdur. Bəlkə də səviyyə bir az da aşağı düşüb. Amma texniki baxımdan müəyyən dəyişikliklər var. Məsələn, deyək ki, sovet dövründə kitab ticarəti var idi, kitablar ünvanlara çatdırılırdı, həm də dövlət bu kitabları çap edirdi və müəlliflərə də qonorar  verilirdi. Balaca oxucular da kitabları oxuyurdular. İndi bu bağlar demək olar ki, qırılıb. Bax burdan görünür ki, indi bizdə texniki tərəfdən geriləmə var. Amma obraz baxımından isə heç bir dəyişiklik yoxdur. Yenə də eyni obrazlar uşaq ədəbiyyatında yaşayır. Baxın 20-ci əsrin əvvəlində olan tülkü, xoruz, keçi, pişik və s. obrazlarına... Elə 21-ci əsrin də əvvəlində də  bu personajlar əsas obyekt kimi qalmaqda davam edir. Hələ də tülkünün xasiyyəti dəyişməyib, inkişaf etməyib. Yenə də canavar yırtıcıdır,  dovşan da elə eyni qorxaq dovşandır. Əslində bu obrazalar müasir dövrə uyğun inkişaf etməli idi və ya yeni obrazlar  yaranmalı idi. Axı nə vaxta qədər dovşan və tülkü ilə oynamalıyıq? Axı indi texnika, kompüter əsridir. Uşaqlar dovşana və tülküyə daha inanmır. Düzdür, heyvanlara olan sevgi baxımından bu obrazları yaşatmaq olar, amma bu qədər də yox. Uşaqları da, valideynləri də bu obrazlar demək olar ki qane eləmir. Uşaq ədəbiyyatında mütləq inkişaf olmalıdır...” 

1959-cu ildə İmişli rayonunun Əliqulular kəndində anadan olub. Gəncə Dövlət Universitetinin Azərbaycan dili və ədəbiyyatı fakültəsini bitirib. Uzun illər öz kəndlərində, İmişli rayonunda, Bakıda orta məktəblərdə müəllim, Təfəkkür və Slavyan unversitetlərində baş müəllim işləyib. Dövri mətbuatda şeirlərlə yanaşı, hekayələri, esseləri, elmi- tənqidi məqalələri və publisistik yazıları ilə müntəzəm çıxış edir. Son 3 ildə dövri mətbuatda, eləcə də internet saytlarda 300-dən çox koşə yazısı dərc edilib. İndiyə kimi 40 şeir, 1 hekayə və 2 elmi-publisistik kitabı işıq üzü görüb. Hazırda Mədəniyyət Tv-də “Və ya” verilişinin aparıcısıdır. Əməkdar mədəniyyət işçisidir. Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin İdarə Heyətinin üzvü, Uşaq Ədəbiyyatı Şöbəsinin müdiridir. Xeyli vaxtdır ki, "Azərbaycan" jurnalının poeziya şöbəsinə rəhbərlik edir...

“Əslində, mən uşaq ədəbiyyatı ilə böyüklər üçün yazılan ədəbiyyat arasında elə də bir fərq qoymuram. Hər şey, vəzn, ölçü, qafiyə və s. eynidir. Uşaq şeirində əsas meyarlardan biri dil məsələsidir. Şeirin dili yumşaq və həlim olmalıdır. Şeir uşağın dilində yumşaq və rahat nəfəs almalıdır. Nizamidən bu günə qədər bütün ədəbi məqamlarda fikir aydınlığı, sözün semantik mənasına, təfəkkür çevikliyinə, dilin daxilinə nüfuz etmək əsas məqsəd olub. Nizami heç bir əsərini uşaqlar üçün yazmayıb. Sadəcə olaraq Nizaminin dövründə və sonralar da yazılan əsərləri uşaqların yaş mərhələlərinə görə müəllimlər qruplaşdırıblar və bununla dərsliklər, məktəblər, qiraətxanalar yaranıb. Kim deyə bilər ki, Ənvər Məmmədxanlının "Buz heykəl" hekayəsi ancaq uşaqlar üçündür və ya əksinə. Kim deyə bilər ki, "Od tutub qırmızı atəşlə yenə yandı üfüq" şeiri ancaq böyüklər üçündür və ya əksinə. Kim deyə bilər ki, M.Cəlilin "Saqqallı uşaq", "Poçt qutusu", "Pirverdinin xoruzu", A.Şaiqin "Məktub yetişmədi" hekayələri ancaq böyüklər üçündür və ya əksinə. Demək, uşaq və böyük ədəbiyyatı bölümü ən çox pedaqoji termindir. Və bu gün uşaq ədəbiyyatınn əsas problemlərindən biri də böyük və uşaq ədəbiyyatına kəskin fərq qoymağımızdı. Uşaqlar ilk dəfə mənsub olduqları xalqın dilini onun ədəbiyyatı vasitəsilə daha mükəmməl öyrənir. Şübhəsiz ki, dişləri çıxmayan körpə çörək yeyə bilmədiyi kimi, təfəkkürü formalaşmayan uşaq da dediyi sözlərin mənasını öyrənə bilməyəcək. Çünki ona ən əvvəl ilıq, aydın tələffüz olunan sözlər, bir növ təfəkkür lazımdır. Təfəkkürü isə dil yetişdirir. Məhz M.Ə.Sabir müəllim olduğu üçün "Uşaq və buz" şeirini çox aydın, sadə və mənalı, həm də əruz vəznində yazmışdır...”- söyləyir...

 Şeirləri Azərbaycanda və xarici ölkə mətbuat orqanlarında müntəzəm çap olunur. Əsərləri türk, rus, gürcü, ingilis, polyak, özbək, alman və başqa dillərə tərcümə edilib. Hollandiyada ingilis və holland, Tehranda fars və Azərbaycan (ərəb qrafikası ilə), Türkiyədə türk və Kolumbiyada ispan və başqa ölkələrdə 18 kitabı müxtəlif dillərdə nəşr olunub. 2023-cü ildə Ulu Öndərə həsr etdiyi "İki iyirmi üç arasında" pyesi Lənkəran Dövlət Dram Teatrında səhnələşdirilib. Tənqidçilər onun yaradıcılığını realist üsluba aid edirlər. Son illər yaradıcılığında epik, modern və metofizik şeirlər də üstünlük təşkil edir... 

Deyir ki:- “Zəmanə ilə ayaqlaşmaq lazımdır. Bu gün uşaqlar üçün yazılan ədəbiyyat uşaqların istədiyi formada da onlara gətirilməlidir. Uşaq nağıllarımız səhnələşdirilməlidir. Kompüterin yaddaşına köçürülməlidir, çünki uşaqlar kompüteri sevirlər. Artıq uşaqlar kitab oxumaqdan, nənəsinin nağılını dinləməkdən yorulublar. Onlara bu nağıl və şeirləri kompüter vasitəsi ilə də çatdırmaq olar. Müxtəlif  ölüm-dirim mübarizəsi oyunlarının yerinə hər hansı bir uşaq nağılımızı səhnələşdirmək olar. Sonra bizim uşaq ədəbiyyatı ilə bağlı ən böyük problemlərimizdən biri də budur ki, bizim uşaq ədəbiyyatımız gedib ünvanlara çatmır. Televiziya kanallarının da böyük rolu olmalıdır. Çünki kanalların hər yana çıxışı var, amma bu gün Bakıda çap olunan kitabların çoxu gedib rayonlara çatmır. Saysız-hesabsız uşaq ədəbiyyatı kitabları çap olunur. Mən təklif edərdim ki, Təhsil Nazirliyi, Mədəbiyyət və Turizm Nazirliyi və Azərbycan Yazıçılar Birliyinin birgə layihəsi əsasında bir avtobus ayrılsın, rayonlara səyahət etsin. Məktəblərdə uşaqlarla görüşlər keçirilsin və tamaşalar hazırlansın...”

Yox, yox, səhv etmirsiniz. Bəli, mən Qəşəm Nəcəfzadədən danışıram. Mehriban, istiqanlı, gülərüz adamdır. Xalq arasında olmağı, insanlarla ünsiyyəti çox xoşlayır. Yaxşı həmsöhbətdir. Davranışında mədəni, rəftarında mülayimdir. Doğrudur, o, yetərincə böyüklər üçün gözəl poeziya nümunələri yaradıb, amma bilərəkdən bu söhbətimdə onun uşaq ədəbiyyatı haqqında söylədiklərinə geniş yer ayırdım. Çünki doğulub böyüdüyü Əliqulular kəndindən Bakıya gətirdiyi uşaq saflığını, sadəliyi hələ də qoruyub saxlaya bilib.

Bu gün - Aprelin 1-i Ümumdünya Gülüş Günüdür. Və bu gün şair, yazıçı-jurnalist Qəşəm Nəcəfzadənin 66 yaşı tamam olur. Onu bu münasibətlə təbrik edir, möhkəm can sağlığı və yaradıcılıq uğurları arzulayırıq...

Çox yaşasın!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.04.2025)

Əkbər Qoşalı, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Ötən gün Xucənd şəhərində Özbəkistan, Tacikistan və Qırğızıstan prezidentlərinin iştirakı ilə ilk üçtərəfli sammit keçirildi. Prezidentlər Şavkat Mirziyoyev, Emoməli Rəhmon və Sadır Japarov bu üç qonşu ölkə arasındakı sərhəd mübahisəsinə son qoydular.

Bundan bir neçə gün öncə Bişkekdə Qırğız Respublikası ilə Tacikistan arasında dövlət sərhədi ilə bağlı onillərlə çözülməmiş məsələlər üzrə tarixi razılaşma imzalanmışdı. 2021-ci ilin payızında isə Özbəkistanla Qırğızıstan arasında su qaynaqları, otlaqlar və sərhəddin girintili-çıxıntılı yerləri ilə bağlı anlaşmalar olduğunu xatırlayıram. 

Onu da xatırlayıram ki, əsasən Batken bölgəsində tacik-qırğız qarşıdurmaları, toqquşmaları son illər daha tez-tez olurdu. Budur, artıq, qanlı toqquşmalara səbəb olan sorunları çözən qərar hər iki ölkənin parlamenti tərəfindən (qısa müddətdə!) ratifikasiya edilib. Ötən gün keçirilən görüşdə iki ölkə liderləri həmin sənədi də rəsmən təsdiqləyib.

Ona görə də, Xucənddəki bu toplantı Orta Asiyadakı əsas sərhəd mübahisələrinə qəti son qoyan və qonşu, dost, qardaş ölkələr arasındakı bağları daha da gücləndirən səlis və xalis addım oldu.

Hər üç ölkənin dostu-qardaşı olan Azərbaycanın belə bir razılaşmanı alqışladığı Gün kimi aydındır. 

Bəli, bu görüş Orta Asiya üçün tarixi önəm daşıyır və bəzi yadellilərin və “qonşu”ların bədniyyətlərinə qarşı önləm kimi də xarakterizə edilə bilər. Bölgədəki sərhəd mübahisələri, əsasən, SSRİ-nin dağılmasından sonra yaranan mürəkkəb etnik və inzibati bölünmələrin nəticəsidir.

Ayrıca, Özbəkistanın üçtərəfli dialoqda maraqlı olması və necə deyərlər, ikitərəfli formatdan üçtərəfli formata keçilməsi diqqətçəkicidir. Şavkat Mirziyoyevin Prezident seçilməsindən bəri Özbəkistanın bölgəsəl işbirliyinə özəl önəm verməsi, sərhəd problemlərinin çözümündə xoşməramlı arabulucu kimi çıxış etməsi, bölgədə sabitliyə müsbət təsir göstərir.

Xucənd sammitinin ən önəmli nəticəsi Orta Asiyada dövlətlərarası sərhəd problemlərinin çözümündə yeni bir mərhələyə keçidin simvolu olmasıdır. Əgər bu sürəc davamlı şəkildə irəliləsə, gələcəkdə təkcə sərhəd məsələləri deyil, su ehtiyatları, iqtisadi işbirliyi və s. sahələrdə də dərin inteqrasiyanı görə bilərik.

***

Gəlin Xucənd görüşündən çıxış edərək, Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan arasında da mümkün üçtərəfli görüşü modelləşdirməyə çalışaq. Bunun üçün əlbəttə, mövcud gerçəkləri və bölgədəki siyasi-hüquqi çərçivəni öncəliklə nəzərə almalıyıq. 

Belə bir görüşün necə təşkil oluna biləcəyini və hansı sonuclar verə biləcəyini yığcam şəkildə incələməyə çalışaq.

Məkan olaraq Qazaxın Bağanıs Ayrım və Aşağı Əskipara kəndlərinin yaxınlığı, Böyük Qarakilsə (Ermənistanın Noyemberyan) və Borçalı (Gürcüstanın Marneuli) bölgəsi ilə ən yaxın ərazi seçilə bilər.

Doğrudur, ağla ilkin olaraq Tiflis şəhəri gələ bilər lakin bölgənin yeni gerçəklərini dəyərləndirmək və üç respublikadan yeganə işğalçı olan Ermənistanın öz üzərinə düşən sorumluluğu idrakı adına Qazax daha adil seçim olardı.

Özü də, Prezident İlham Əliyev, Baş nazirlər İrakli Kobaxidze və Nikol Paşinyanın ilk üçtərəfli görüşünə qıraq aparıcı (moderator) lazım olmasın gərək. - Açığı, nə BMT, ATƏT, nə də Avropa Birliyi ən müxtəlif səbəblərdən belə bir aparıcılığı o qədər də haqq etmir. (Bir arabulucuya ehtiyac yoxdur, illa da bir arabulucu olacaqsa, o statusu Türkiyə haqq edir). Beləliklə, ən salamatı Prezident Əliyev və Baş nazirlər Kobaxidze ilə Paşinyanın öz aralarında görüşüb- danışmasıdır.

Zatən, baş tutsa, bu görüş əsasən bölgəsəl xarakter daşıyacaqdır. Belə bir görüş yalnız üç respublikaya deyil, bütün yaxşı qonşulara, obyektiv maraq nümayiş etdirən tərəflərə ancaq və ancaq xeyir vəd edəcəkdir.

Haşiyə:

Biz 3+3 formatını unutmamışıq. Lakin həmin formatın gündəliyi və gerçəkləri başqadır. 3+3 formatı (Azərbaycan, Ermənistan, Gürcüstan + Türkiyə, İran, Rusiya) geniş bölgəsəl problemlərin çözümü üçün nəzərdə tutulmuş bir platformadır; lakin bu formatda Gürcüstan iştirakdan imtina edir, çünki Rusiya ilə münasibətləri Abxaziya və Güney Osetiyanın işğalına görə gərgin olaraq qalır. 

Azərbaycan-Gürcüstan-Ermənistan üçtərəfli görüşü 3+3-dən fərqli olaraq, daha lokal, bölgəiçi dialoq mexanizmi kimi formalaşa bilər. Bu isə digər məziyhətləri ilə birgə, daha çevik və konkret problemlərə yönəlmiş platforma yaratmağa xidmət edər. 

Yeni format (da) Azərbaycan üçün güncəldirmi? - 

Əlbəttə, istənilən konstruktiv format kimi, Azərbaycan üçün üçtərəfli format da uyğun və hətta, daha yararlı ola bilər, çünki bölgəsəl təşəbbüslərdə Bakının liderliyini daha da gücləndirərdi.

Əgər üçtərəfli format uğurlu alınarsa, bu model sonra Türkiyə və Türküstan ilə genişlənərək, daha böyük inteqrasiyanın əsasını qoya bilər.

Qayıdaq, üçtərəfli görüşə:

belə bir görüşün əsas müzakirə mövzuları nə ola bilər?

a) Sərhədlərin delimitasiyası və demarkasiyası

- Bəlli olduğu kimi, Azərbaycan və Ermənistan arasında sərhəd məsələləri prioritet mövzudur. 2020 və 2023-cü il hadisələrindən sonra sərhədlərin tam müəyyənləşdirilməsi bölgədə sabitliyin əsas şərtlərindəndir;

- Gürcüstanın da həm Azərbaycan, həm də Ermənistanla müəyyən sərhəd məsələləri (örnəyi, David Qareci/Lavra kompleksi ilə bağlı mübahisə və s) olduğunu nəzərə alsaq, bu görüş, Gürcüstan üçün sərhəd problemlərinin çözümünü sürətləndirə bilər.

b) Daşıma dəhlizləri və iqtisadi işbirliyi

- Öncəliklə, Zəngəzur dəhlizi və Gürcüstan üzərindən yeni ticarət marşrutlarını göz önündə tutaq. – Azərbaycanın (səmimi və əzmli şəkildə) əsas hədəflərindən birinin bölgədə daşımaçılıq bağlarının inkişaf etdirilməsi olduğu bəllidir. Görüşdə Ermənistanın bu məsələyə yanaşması aydınlaşa bilər;

- Orta Dəhliz və Gürcüstanın rolu məsələsinə toxunsaq, Azərbaycanın da, Ermənistanın da Avropaya çıxışı üçün əsas marşrutun Gürcüstandan keçdiyini vurğulamalıyıq. 

Bu üçtərəfli işbirliyi, Bakı-Tiflis-Qars dəmir yolunun, liman infrastrukturunun inkişafı və Ermənistanın potensial inteqrasiyasına imkan yarada bilər.

c) Bölgəsəl təhlükəsizlik və sabitlik

- Azərbaycan və Ermənistan arasında barış anlaşmasının və ya anlaşmanın çərçivə prinsiplərinin yaxud niyyət protokolunun imzalanması bu üçtərəfli görüşün əsas sonuclarından biri ola bilər;

- Əlbəttə, Gürcüstanın öz ərazi bütövlüyü məsələsi də önəmlidir. Bu kontekstdə, Gürcüstanın ərazi bütövlüyünə Azərbaycanın bir daha və Ermənistanın açıq şəkildə dəstək ifadə etməsi bölgədə yeni güvən ortamının formalaşmasına kömək edə bilər.

d) Humanitar və mədəni işbirliyi

- İtkin düşən şəxslərin taleyi, mədəni irs məsələləri, sərhəd bölgələrində birgə layihələr və təhsil mübadilələri bu görüşün humanitar ölçüsünü təşkil edə bilər.

Yaxşı, bəs potensial çıxış yolu və sonuclara vurğu edərkən daha nələri deməliyik? -

Əgər tərəflər gerçək siyasi iradə nümayiş etdirərsə, bu görüşün konkret nəticələri ola bilər. Nəticələri nəzəri olaraq sıralayaq:

- Ermənistan və Azərbaycan arasında sərhədlərin delimitasiyası sürəcinin sürətləndirilməsi barədə səlist, bitkin razılıq;

- Üçtərəfli ticari, iqtisadi işbirliyi üçün yeni mexanizmlərin yaradılması;

- Gürcüstanın tranzit ölkə olaraq rolunun dəyərləndirilməsi ilə yanaşı, Orta dəhlizin inkişafı;

- Üçtərəfli görüşlərin davamlı olması (örnəyi, illik görüşlər formatı halına gətirilməsi) və s.

Əgər belə bir üçtərəfli mexanizm işə düşsə, bu, Güney Qafqazda uzunmüddətli sabitlik, iqtisadi işbirliyi, inteqrasiya, təhlükəsizlik, deməli, hərtərəfli inkişaf  üçün yeni səhifə aça bilər. Ancaq bunun üçün ən vacib şərt – siyasi iradə və qarşılıqlı güvəndir. 

Bir qədər də dəqiqləşdirsək, əsas problem yığnağı Ermənistanla bağlıdır. Ermənistan:

-qonşulara açıq, gizli ərazi iddialarından birmənalı, açıq, səmimi və əbədi imtina etməsə, 

- o cümlədən Anayasasında zəruri dəyişikliklər etməsə, 

- 30 illik işğala görə Azərbaycandan, Abxaziyadakı qanunsuz erməni batalyonlarının qanlı fəaliyyətinə, Cavaxetiyadakı pozuculuq çalışmalarına görə Gürcüstandan üzr istəməsə (o cümlədən Azərbaycana təzminat ödəməyi üzərinə götürməsə), 

- rəsmi təlim-tədris materiallarında qonşulara qarşı əsassız iddialara qəti son qoymasa, 

- separatçılıq, terrorçuluq simvolu abidələri, yalançı tarixşünaslığı, mədəni mənimsəmələri sıfırlamasa…

o üçtərəfli görüş nəyə yarar?.. 

Biz inanırıq, Ermənistanla Azərbaycan arasındakı 44 günlük müharibənin və antiterror tədbirlərinin nəticələri Türküstana da sirayət edib. Necə deyərlər, Orta Asiyadakı dostlar, qardaşlar öz aralarında ya savaşmalı ya da barışmalıydı... Türküstanın bəxti onda gətirib ki, orada Ermənistan yoxdur!.. Yəni biz Qafqazda barışdan danışırıq, barışı istəyirik, ancaq Ermənistan gərək barış yerinə batış yolunu seçməsin. Rəsmi bilgilərə görə, elə bu gün Ermənistan silahlı qüvvələrinin şərti sərhəddin müxtəlif yönlərində təxribatları, atəşkəs pozuntusu faktları olub. Buna nə ad qoyaq - hara yazaq bunu?..

Bəli, biz Xucənd görüşünü qiymətləndiririk, lakin barış, anlaşma düsturlarını Xucənddən öncə də çox yaxşı bilirik. - Ya gərək, Ermənistan nəhayət sözübütov, ağzıbir, konstruktiv Ermənistan olsun ya da gərək, daha Ermənistan olmasın… - Bax, məsələ bundadır…

DÖVLƏTİMİZ ZAVAL GÖRMƏSİN!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.04.2025)

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bu gün aprelin 1-dir. Gülüş günüdür. Bu günə həm də aldatma günü adı verilib. Və bu gün dünyaya gözəl yazıçımız, millət vəkilimiz dünyaya gəlib ki, düz 72 ildir ki, 1 aprelin bir status da onun ad gününün daşıyıcısı olmaqdır.

Hər şeydən əvvəl o, Allahdan qorxan adamdır, imanlı bəndədir. Zarafat deyil, imanı onu Məşhədə- İmam Rzanın hərəminə qədər aparıb çıxarıb və MƏŞHƏDİ statusunu qazandırıb. Məşhədi Aqil Abbası deyirəm. Yaxşı adamdır, niyəti saf, mayası təmiz. Milyonlara həris deyil, səyahət etməyə, sağlamlığını qorumağa, ərzaq almağa, bir də yardım diləyən fəqir-füqürə verməyə ehtiyat pulu vardırsa nikbindir…

Məşhədi xərabət əhli deyil, yaratmağa, sözdən çələng toxumağa meyillidir- abadlıq aşiqidir…

Məşhədi qorxmaz adamdır, nə qədər qocalsa da, nadana şapalaq vurmağa əli, zorun üstünə yeriməyə hünəri də var…

Məşhədi müdrik məşhədilərdəndir, bığla saqqalın yerini yaxşı bilir. Hər ikisinə də diqqətlidir…

Ağdamlıların sözü olmasın, məşhədi Aqil Abbas - Qaqadır. Dəlidolu, çılğın, bir sözlə, canlara dəyən qaqa. Pisi yaxşıdan, yaxşını pisdən ayıra bilir…

Məşhədi yenə də deputatdır. Qazaxlıların sözü olmasın- “adam qazaxlı olmayıb haralı olasıdır?” İndi qazaxlıların dediyi kimi- deputat Aqil Abbas olmayıb, kim olasıdır ki? Ağdamın bu şanlı oğlunun halal haqqıdır deputatlıq.

Bu gün Ümumdünya Gülüş Günü olması səbəbindən mən də çalışıdım ki, Məşhədinin ad günündə bu təbriki oxuyub, dodağı qaçsın, çöhrəsinə təbəssüm qonsun...

Elə sizlərin də.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.04.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Ağdam rayonunun Xaçın Türbətli kəndində Elxanilər dövrünün xatirə memarlığının dəyərli bir abidəsi qalmışdır. Xalq arasında "Sarı Musa türbəsi" adlanan bu abidənin interyerində, giriş qapısının üstündəki inşaat kitabəsində bildirilir: "Ulu Allahın rəhminə möhtac, mərhum Qutlu Xacə Musa oğlunun bu imarəti ustad Şahbənzərin əməlidir"

Türbənin inşaat işləri 15 iyul 1314-cü ildə tamamlanmışdır. Azərbaycanın o çağdakı Xaçın vilayətinin nüfuzlu şəxsi olmuş Qutlu Xacə Musa oğlunun məzarı üstündə ucaldılmış türbə ziyarət kimi məşhurlaşaraq kəndin adını da "Xaçın + türbə(t) + li" müəyyənləşdirmişdir.

Sarı Musa türbəsinin giriş qapısı üzərindəki kitabə, onun 1314-cü ildə ustad Şahbənzər tərəfindən Musa oğlu Qutlunun məzarı üzərində tikildiyini göstərir.

Qülləvari türbə tipinin özünəməxsus örnəklərindən olan Qutlu Xacə Musa oğlu türbəsinin bayır həcmi üçtipli alçaq kürsülük, onikiüzlü prizmatik korpus və çadırabənzər piramidalı günbəz örtüyündən ibarətdir.

Korpus və kürsülük yaxşı yonulmuş sarımtıl əhəng daşı ilə üzlənmişdir. Korpusun 9 üzündə yarımonüzlü planı olan tağlar, şimal, şərq və qərb üzlərində isə qapı və pəncərə gözləri qurulmuşdur. İri ölçüsünə və bədii-plastik həllinə görə şimal gözü türbənin baş giriş qapısıdır.

Türbənin korpusundakı bütün taxçaların, qapı və pəncərələrin üst sivri hissələri incə stalaktit kompozisiyaları ilə işlənmişdir. Korpusun tinlərində daş memarlığı üçün bir qədər miqyassız görünən incə pilyastrlar verilmişdir. Fasad səthləri daş üzərində oyma naxış, xonça və stalaktitlərdən başqa dekorativsimvolik mənaları olan müxtəlif heyvan (öküz, aslan, maral, dovşan və s.) təsvirləri ilə bəzədilmişdir. Təbii daş fonda daha canlı görünməsi üçün bu təsvirlər tünd qırmızı boya ilə örtülmüşdür. 

Qutlu Xacə Musa oğlu türbəsi Azərbaycanın qülləvari türbələri üçün səciyyəvi olan dinamik həcm kompozisiyasına malikdir. Ancaq bu abidənin istər inşaat texnikasında, istərsə də detallarının bədii-plastik həllində Aran memarlığının, özəlliklə də Qarabağ memarlığının fərqli xüsusiyyətləri əks olunmuşdur.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.04.2025)

Murad Vəlixanov,  “Ədəbiyyat və İncəsənət” 

2010-cu ildə rejissor Harald Zvartın ekran əsəri olaraq ekranlara çıxan “Karateçi uşaq”  filmi barədə danışmaq istəyirəm.  Film əsasən Çinin Pekin şəhərində çəkilib. Filmin çəkilişləri 2009-cu ilin iyul ayında başlayıb və  elə həmin ilin oktyabr ayında bitib.  Filmin premyerası 2010-cu ilin iyun ayında baş tutub.

Atasının ölümündən və Detroytdakı zavodun bağlanmağından sonra 12 yaşlı Dre Parker anası Şerri ilə birlikdə Detroytdan Çinin Pekin şəhərinə köçür. Nəzarətçi onları evlərinə aparır. Xarab olan əşyanı düzəltmək üçün anası Dreni Mr. Hanı çağırmağa göndərir. Dre Mr.Hanı çağırdıqdan sonra parka gedir. Burada o, skripkaçı Mei Yinq ilə dostlaşır. Lakin çox keçmir ki, o, xuliqanlar bandasının başçısı Çenq ilə də tanış olur. Çenq onu vurur. Əvəz çıxmaq istəyən Dredə əlbəyaxa döyüşlərə, xüsusən də Kunq Fuya həvəs yaranır. O, Kunq Fu məktəbinə gedir və oradakı otaqlara baxır, bura onun təzəcə xoşuna gəlmişdi ki, burada Çenqi görür, buranı dərhal tərk edir. Qadağan olunmuş şəhərdən çıxdıqdan sonra Dre Çenq və dostlarını görür. O, vedrədəki suyu onların üstünə tökür, bunu görən Çenq Dreni vurur. Çox keçmir ki, Mr.Han gəlib Çenq və dostları ilə vuruşur. Sonra Mr. Han onu evə aparır və Drenin zədələnən yerini Çin təbabəti ilə müalicə edir. Dre Mr.Hana Çenqin müəllimi Master Li ilə görüşməyi təklif edir. Onlar görüşdə Drenin də Kunq Fu yarışına getməsini qərara alırlar. Və Dreni bu yarışmaya Mr.Han hazırlaşdıracaqdı…

Məşqə başlayanda Mr.Han Dreyə bütün günü gödəkcəni soyun, yerə at, götür, geyin, soyun və s. kimi tapşırıqlar verir. Və bu, bir neçə gün davam edir. Sonrakı gün Şerri Mr.Hana Şişi festivalına getmək üçün bilet alır. Dre Mei Yinqə söz verir ki, onun imtahanına gələcək və Mei Yinq də söz verir ki, onun Kunq Fu yarışına gələcək.

Dre bezib Kunq Fu məşqini davam etdirmək istəmir, lakin Mr. Han ona hər şeyin - soyunub-geyinməyin, adamlar ilə danışmağın da Kunq Fu olduğun başa salır və ona əsil Kunq Funu öyrətməyə başlayır. Onlar qatarla Vudanq dağına gedirlər, Dre burada Kunq Fu suyunu içir, kobra üslubu ilə tanış olur.

Zaman keçir. Artıq Dre Kunq Fu ilə çox məşğul olmuşdu və Mr.Han ona "u çi bi fa", yəni Drenin istrahətə ehtiyacının olduğunu söyləyir və ona bir günlük istirahət verir. Dre Mei Yingə onun da istirahətə ehtiyacı olduğunu deyərək onunla parka gedir və məlum olur ki, Mei Yinqin musiqi dərsindən olan imtahanını həmin günə salıblar və o, tələsik imtahana gedir, Dre də sözünə əməl edərək Mei Yinqin imtahanına gedir. Lakin bu imtahanda Mei Yinqin atası Drenin ona pis təsir etdiyini deyərək onunla danışmağa icazə vermir.

Sonra Dre Mr.Hanın yanına gələrək onun neçə gündü təmir etdiyi maşını əzdiyini görür və məlum olur ki, o, bu maşın ilə qəza edib və onun ailəsi bu qəzada ölüb. Sonra onlar məşqi davam etdirirlər. Bir neçə günlük ağır məşqdən sonra Mr.Han ona Brüs Linin paltarın alır. Və ona Mei Yinqin atasına çincə məktub yazmağa kömək edir,  üstəlik, onun atası ona yarışa getməyə icazə verir.

Yarış günü əvvəlcə Çenqin dostları ilə yarışda onun ayağı əzilir. Lakin Mr.Han Çin təbabəti ilə onun ayağını müalicə edir və o, yarışa davam edir.

Sonluq elə gözlənilən kimidir: O, rəqiblərinə qalib gəlir, Çenqi də məğlub edir və yarışda birinci olur.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.04.2025)

Xədicə Əliyeva, "Ədəbiyyat və İncəsənət"

“Bəlkə də, ölüm ruhumuzun həqiqi varlığını tapdığı an, müvəqqəti məskunlaşmış olduğu yeri tərk etdiyi gün idi?"

Qorxu.

Qorxurdum? Nəyə görə? Deyəsən, sadəcə özümü hazırlayırdım. Nəyə? Qorxmuram dediyim halda özümü nəyə hazırlayırdım?

Cəsarət.

Nə idi qorxu, nə idi cəsarət? Cəsarət qorxmamaq idi, yoxsa qorxularımızla üzləşmək? Məgər, həyatda heç vaxt qorxu ilə yolları kəsişməyən insanlar, cəsarətli adlandırılırdı? Yoxsa, nə olursa olsun, o yoldan keçilirdi? Hər insanınmı qorxuları var idi, yoxsa bəziləri həyatı ciddiyə almayacaq qədər cəsur idi? Həyatı ciddiyə almamaq həqiqətən də cəsarətli olmaq sayılırdı? Yoxsa, biz həqiqi qorxularımızı gizlətmişdik “vecsiz” tərəfimizdə. Cəsur? Cəsur deyə bilərdikmi biz belə insanlara? Heç qorxmayan insanlarmı cəsarətli idi, yoxsa qorxularını bilib onlarla üzləşənlərmi adlanırdı qorxusuz? 

Həyat.

Yox, yox. Mən anlamıram. İtirəcək heçnəyim yoxdur deyən insanları anlamıram! Çünki, həyat sənə hər mərhələdə itirəcək nələrinsə olduğunu göstərir. Həyat, itirilənlər-qazanılanlar üzərində balanslaşıb və sən itirdikcə, qazanırsan. Sanki, həyat içində həyat yaşayırsan və bu daxilində itirdiyin bir şeyi torpağa verərkən, digər qazandığını torpaqdan alarkən daxilinin bağlanan pəncərəsindən digər pəncərəsini görürsən.

Sınanmaq.

Ən sonda isə, sən var oluşla yarışa girib, həqiqətən itirəcək nəyimsə yoxdur deyəndə, həyat sənə qarşı ən son fəndini işlədir. Səni, səninlə sınayır. İnsan bir çox mövzularda sınanır. Bəs, özü?

Yol.

 Dəhşətlisi odur ki, insan cəsarəti axtardığı yolda özü ilə bircə dəfə də qarşılaşmasın. Bax, insanın həqiqət adı altında özünü axtararkən, itirəcək həddə gəlib çıxmasıdır ən böyük qorxaqlıq. Çünki insanın özü ilə üzləşməsidir ən böyük cəsarət. İnsanın qazanacağı ən böyük qalibiyyət özünü tapması, ən böyük məğlubiyyəti isə özünü tapdığı gün əslində itirdiyinin fərqinə varmamasıdır.

Ölüm.

Bəşəriyyət, sanki bu sualların məni torpağa basdırması üçün var idi. Belə baxanda, onsuz da torpağa getməyəcəyikmi? Cismimin torpaq altında olması məni elə də həyəcanlandırmır. Çünki, bu mən deyildim.

Varlıq, yoxluq.

 Bəs, həqiqətən mənim torpaqda olacağımı qəbullanacağım gün necə  olardım? "İnsanlar bir gün öləcəklərini bilərək yaşamalıdır" deyir bəziləri. Əslində, bir çox insan dərk etmədiyi üçün yaşayır. Hə, bir çox insan ölümü dərk etmir və sanki hər biri əvvəlcədən yığılmış sistem kimi həmişə var olacaqmış kimi yaşayır. Bəlkə də, ölümü unutmağımız, ruhumuzun əbədi olduğundan əmin olduğumuz üçün idi? Mən ölümdən qormurdum, lakin yox olmaqdan qorxurdum. Ölüm yox olmaqdırsa, mən niyə qorxmurdum? 

Yenə də Ölüm.

"Bəlkə də, ölüm ruhumuzun həqiqi varlığını tapdığı an, müvəqqəti məskunlaşmış olduğu yeri tərk etdiyi gün idi?"

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.04.2025)