“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Anar Adilin “Səmadan məktub” hekayəsinin təqdima edir.

Böyürtkən kollarıının mühasirəyə aldığı həyətin giriş qapısından poçt qutusu asılmışdı. Qutu yaranışından yaşadığı ömrü başa vurandan bəri sərçələrin dəndanına çevrilmişdi.

Əmimin qapısından sərçə civiltisi, göyərçin qurultusu kəsilməzdi. Sərçələr dən yeyib tut ağacının budaqlarına, göyərçinlər taxtapuşa çəkilib sərinlənirdilər.  

Əmim müəllimliyin daşını atsa da, ipə-sapa yatmayan, şuluq uşaqları həyətinə toplayır, əvvəlcə onlara kamança çalır, sonra kitab oxutdurur, tapşırıq yazdırır, dərslər bitən kimi isə əllərinə kolbasa-çörək verib həyətində özü tikdiyi hovuza ötürürdü. Dərsi yaxşı oxumayanları hərdən şillələyirdi. Onun şilləsini dadan uşaq mum kimi yumşalırdı.  

Əmim avtomobil qəzasından sağ çıxdı, amma şillə vuran sağ əlini bərk əzdi. Sarıqlı əli ilə kamanı götürüb simlərə çəkdi, kamançadan sərçə civiltisinə, göyərçin qurultusuna bənzər səs çıxan gün əmim şilləsini də, hirsini də boğub öldürdü.

Əmimin evinə toplaşan uşaqlar evlərində tapmadıqları sevgini, hüzuru hovuzun sərin suyunda çimib, kolbasa-çörəyi acgözlüklə ağızlarına təpməklə tapırdılar.  

***

Əmim göyərçinlərə, sərçələrə dən almaqdan gəlirdi. Dən torbasını mizin üstünə qoydu, aerodrom kepkasını çıxartdı, çəliyini iki dəfə mizin ayağına vurdu:

          – Qardaşoğlu, bəri gəl, dünən ziyil basmış əlini gördüm, yaxma aldım sənə, götür, axşam yatmazdan qabaq ziyillərinə çək, bircə həftəyə quruyub təmizlənsin.  

Əmimə “sağ ol” dedim. Alnındakı qat-qat qırış açıldı, bığlarının ucu yanağına dartıldı.

–        Qardaşoğlu, dünyada ən gözəl iş, bilirsən, nədi?

Çiynimi çəkdim.

– Dünyada ən gözəl iş göyərçin uçurtmaqdı.

Əmim hər dəfə göyərçin uçurmazdan qabaq kepkasının üstündən başını qaşıya-qaşıya beş dəqiqəlik hadisəni bir saata uzadıb, cüt göyərçinlərin göyə qalxmasını, fit çalan kimi göydə mayallaq aşmalarını, quşların ayağından tutmuş, dimdiyinə qədər hər şeyi elə dolu, elə bəlağətlə təsvir edirdi ki, onun eyni söhbətinə yüzüncü dəfə də eyni maraqla qulaq asırdım.

– Sənin söhbətindən sonra ağ-qara həyat da gözümə rəngli görünür, əmi, – dedim.

Əmimin sifətinin qaraldığını gördüm. Bilirdim… Yenə rəhmətlik yoldaşı yadına düşmüşdü. 

Əmidostum Səma rəhmətə gedəndə əmim camaatın yanında özünü toxtaq tutub ağlamadı. Bir dəfə kənd toyunda yaxşı yeyib-içmişdi, ayaq üstə zorla dururdu. Qoluma girib mənə danışmışdı ki, Səma ölən gecə, qonaqlar dağılışıb gedəndən sonra yataq otağına keçib, kaman sürtən sağ əli ilə arvadının başına vurduğu yumruqları dayanmadan öz başına endirib, elə Səma kimi də cınqırını çıxarmayıb. 

Əmim kepkasının dimdiyini aşağı çəkib gözünün üstünə saldı. Sol əli ilə kepkasının dimdiyindən bərk-bərk yapışıb buraxmırdı, sanki illərlə ondan qabaq oyanan, ondan gec yatan, hər kürünə, hər yalanına, hər təhqirinə dözən arvadının başından-beynindən çıxıb qaçacağından qorxurdu.

Əmim Səma ilə nişanlı vaxtı bir-birinə yazdıqları məktubları indiyəcən servantın gözündə saxlayırdı. 

– Qardaşoğlu, poçtalyon məktub gətirdi, gördün?

– Yox, görmədim, əmi – çaşqınlıq içində əmimə baxıram.

Əmimin sifəti haldan hala düşdü.

– Bir get bax. Yaxşı-yaxşı bax, bayaq gördüm ki, poçtalyon qutuya nəsə atdı. 

– Baş üstə, – deyib böyürtkən kollarına bürünmüş həyət qapısına sarı yüyürdüm.  

Qutuda üstünə dən səpilmiş zərfi görəndə nə deyəcəyimi bilmədim. Tez kimdən gəldiyinə baxdım. Sevincdən qışqırdım. Qaça-qaça mətubu əmimə gətirib saf-saf güldüm:  

– Hə, əmi, məktubdu, qutuda... Səma əmidostumdandı. 

Əmim tez ayağa qalxdı, məktubu əlimdən aldı, açdı, əzbər bildiyi sətirləri dilinin alıtında sürətlə oxudu. Məktubu oxuyub bitirib, səliqə ilə qatlayıb döş cibinə qoydu, pencəyinin üstündən məktubu sığalladı.  

Yataq otağının işığı yandı. 

Kamançanın simlərindən “Segah”ın iniltisini həyətə yayıldı. Sərçələrin civiltisi, göyərçinlərin qurultusu eşidilməz olmuşdu.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(09.10.2024)

Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

MÜTALİƏ MƏDƏNİYYƏTİNİ NECƏ FORMALAŞDIRMALI?

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının təqdim etdiyi bu silsilə yazılar Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Ədəbiyyat Fondunun Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən 2024-cü ildə “Qeyri-hökumət təşkilatları üçün qrant müsabiqəsi” çərçivəsində həyata keçirdiyi “Yeniyetmə və gənclərdə mütaliə mədəniyyətinin formalaşdırılması” layihəsinin tərkib hissəsi olaraq nəşr edilir.

Sizlər üçün çağdaş yazıçı və şairlərimizin ən yaxşı ədəbi nümunələrini seçərək təqdim edəcəyik.

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondu@

POEZİYA

İNTİQAM YAŞAR

İNDİ KİM BİLİR HARDASAN?!

İndi kim bilir hardasan?!

Kim bilir könlündən hansı rəsmim asılmış?!

Düşünə bilirsənmi hansı buludun

                        altında necə darıxdığımı?

Gözlərimdən gözlərinə uzanan yoldayam,

Uzaq şəhərlərin darıxmağı ağır olurmuş,

Həm bir az acı, həm bir az şirin.

Bu gecə əllərinlə yuxuda həmsöhbət idim.

Gözlərini soruşdum,

"Gördük" dedilər.

Uzaqlara dikilmişdi səssizcə...

***

Nə sən uzaqlardan mənə gələrsən,

Nə mən uzaqlardan sənə gedərəm.

Bizi də uzaqlar udar beləcə.

Söykənə-söykənə buz divarlara,

Kürək izimizlə cığır salarıq,

Söykənə-söykənə buz divarlara,

Bir gün divarlarda şəkil olarıq.

Üşüyər alnımız əcəl tərindən,

Sırsıra buzlara şükür deyərik.

Gəlməyən adama, gəlməyən kəsə,

Gözümüz hələ yol çəkir deyərik.

Bizi təsəllilər ağlada bilər,

Bizi təsəllilər güldürə bilər.

Bizi təsəllilər yaşada bilər,

Bizi təsəllilər öldürə bilər.

Yaşamaq çox uzun yol da deyil heç,

Mənə bir nəfəslik adın bəs edər.

***

Uzaq yolam ömür adam,

Tez yorulma bacararsan.

Gələndə nə itirdin,

Qayıdanda taparsan.

Dizlərini daşlara

Bağışlayıb gəlirsən.

Günləri ovcundaca,

Gizli sayıb gəlirsən.

Nəfəsimdə isinən,

Adına söykənmişəm.

Həm xəyal, həm də gerçək

qadına söykənmişəm.

Səni deyən hər şeyi.

Al ağrının əlindən.

Bəzən imdad gözləyir,

Adam öz əcəlindən.

Günəş gecikir yenə,

Özünü mənə çatdır.

Tələs, tələs bir az da,

Hər şey olar, həyatdır.

***

Səni gözləyəcəm...

Burda bu odada...

            gecələrin ağır pəncələrinə inad...

Yuxuların ərşə üz tutmalarına inad.

Bir gün olmayacaq ömrün səssiz əksinə inad.

Bir-birinə sarılan ümidlərə inad.

Kimsə döndərə bilməz səni yolundan,

Kimsə döndərə bilməz məni yolumdan.

Bircə gecikmə...

Bircə gecikmə...

Bircə gecikmə...

Nəfəsimə bel bağlamıram,

            küləklə qan qardaşıdır...

Gedər, gəlməz...

***

Bütün çobanyastığı çiçəkləri

            bir qarış məndən uca olanda,

Bütün buludlar ən gözəl arzuların örpəyi idi.

Bütün ümidlər sinəmdə at çapırdı dördnala,

Bütün uşaqlar köhnə corabları top edirdi,

Bütün quzular qıvrım tüklərinə söykənirdi

Qəssab bıçaqları korşalmışdı.

Bütün tənha qocalar

            nəvələrin yadına düşmüşdü,

Bütün atalar övlad qarsılayırdı hərbidən,

Bütün analar övlad toyuna hazırlaşırdı.

Dünya elə gözəl idi ki...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(09.10.2024)

Şəfa Vəli, “Ədəbiyyat və incəsənət”, Şəki- Zaqatala təmsilçisi

Oktyabrın 8-də ölkə teatrlarının beynəlxalq əlaqələrinin genişləndirilməsi, yaradıcılıq fəaliyyətinin tənzimlənməsi və ustad dərslərinin keçirilməsi məqsədi ilə Qax rayon İ.Çavçavadze adına Dövlət Gürcü Dram Teatrında  bir qrup gürcü sənət adamlarıyla görüş keçirilib.

Görüşdə Şəki-Zaqatala Regional Mədəniyyət İdarəsinin rəisi vəzifəsini icra edən Nargilə Qafarova, media və İT üzrə aparıcı məsləhətçisi Vüsal Həsənov, Qax rayon İcra Hakimiyyəti başçısının humanitar məsələlər üzrə müavini Vəfa Heydərova, Qax rayon Dövlət Gürcü Dram Teatrının direktoru Zita Xəlilova,  gürcü bəstəkar Mariam Kvaliaşvili, teatrşünas Tika Şvanidze, Gürcüstan xalq artisti Leba Arabidze, aktrisa Nanuli Sarajaşvili, həmçinin bir sıra mədəniyyət xadimləri və gənclər iştirak edib.

Çıxış edənlər multikultural dəyərlərin qorunmasından, qarşılıqlı mədəni əlaqələrin genişləndirilməsindən və mədəniyyət sahəsində əlaqələrin perspektivlərindən bəhs ediblər.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(09.10.2024)

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

MÜTALİƏ MƏDƏNİYYƏTİNİ NECƏ FORMALAŞDIRMALI?

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının təqdim etdiyi bu silsilə yazılar Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Ədəbiyyat Fondunun Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən 2024-cü ildə “Qeyri-hökumət təşkilatları üçün qrant müsabiqəsi” çərçivəsində həyata keçirdiyi “Yeniyetmə və gənclərdə mütaliə mədəniyyətinin formalaşdırılması” layihəsinin tərkib hissəsi olaraq nəşr edilir.

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondu@

35.

BƏS DÜNYA NƏ OXUYUR?

Dünyada ən populyar kitablar hansılardır? Fərqli ölkələrdə insanlarnə, necə və nə qədər oxuyurlar? Hələ ki, əldə edə bildiyimiz ən son statistik məlumata diqqət yetirək.

THGMAgentliyi56 ölkədən 945 oxucu arasında 2023-cü ildə hansı janrlarda kitab oxuduqları və 2024-cü ildə oxumağı planlaşdırdıqları barədə bir sorğu keçirib.Avropa, Şimali Amerika, Asiya, Avstraliya, Afrika və Cənubi Amerikanın sakinləri oxu vərdişlərini və üstünlüklərini bölüşüblər.Tədqiqatmüəlliflərininhansı əsas nəticələrə gəldiyinə diqqət yetirməyiniziistərdik.

Nəticə 1. Kitab elə də çox oxunmur

Çoxuya bir neçə, ya da bir çox kitaboxudutədqiqat iştirakçılarından 2023-cü ildə neçə kitab oxuduqları soruşulub.Məlumolub ki, onların arasında həm çox fəal olmayan oxucular, həm də əsl kitabsevərlər var.Sorğugöstərib ki respondentlərin:

18%-i 6-10;

19%-i 11-20

27%-i 20-dən çox;

32%-i 1-5

- kitab oxuyub.

Demək, ən böyük faiz ən az oxuyanların olub. İkinci böyük fazi isə ən çox oxuyanların. Demək, acınacaqlı vəziyyət həm də ümidvericidir.

Ölkələrüzrə statistikadandanışırıqsa, amerikalıvə ingilis respondentlər daha çoxoxuyanlardır (onların 39% və 44%-i müvafiq olaraq bir il ərzində 20-dən çox kitab oxuyublar). Kanadalılar isə daha az oxuyurlar (yalnız 23% 20-dən çox kitab oxuyub).

Qeydetməklazımdır ki, bəzi respondentlər sorğu keçirənlərin "20-dən çox kitab" maddəsini üst kateqoriyaya çevirərək cavab seçimlərini çox məhdudlaşdırdığını iddia ediblər. Məsələn, bir kanadalı oxucu “20-dən çox kitab” əvəzinə “100 -dən çox kitab" maddəsinin düzgün olduğunu bildirib.İngilislərin isə əksəriyyəti ən yüksək kateqoriya kimi 20+ kitab göstərilməsini kifayət qədər gülünc adlandırıblar.

Demək, kitabqurdu kateqoriyasına daxil olanlar ildə minimum 100 kitab oxumağı məqabul hesab edirlər.

Nəticə 2. Növbəti il daha məhsuldar olacaq

Rəy sorğusunun digər nəticəsi də sevindiricidir. İnsanlar2024-cü ildədaha çoxoxumağı planlaşdırırlar. Demək, kitablarınsonununyaxınolduğuna dair mövcud fərziyyələrvaxtından əvvəlortaya çıxıb və tam da yersizdir. Kitablar “bir gün unudulmaq”üçün nəzərdə tutulubsa, həmin o bir gün tezliklə gəlməyəcək.

Daha dəqiq desək, sorğu nəticələri göstərir ki, insanlar 2024-cü ildə 2023-cü ilə nisbətən daha çox oxumağı planlaşdırırlar.Sorğugöstərir: respondentlərin64% - i 2024-cü ildə əvvəlkindən daha çox kitab oxumağı planlaşdırır.Və yalnız3% -i daha az kitab oxumağı planlaşdırır.Bu nəticələrdünyanınbütün bölgələrindətəxminən eynidir.

Keniyadanolan bir oxucucavabınıbelə yekunlaşdırıb: "Bu il oxuduğum hər şeyi bəyəndim.Dahaçoxoxumağı səbirsizliklə gözləyirəm." İnsanlar cari ildə real olaraq daha çox oxuyacaqlarmı və ya heç olmasa buna can atacaqlarinı iddia edirlər, əlbəttə buna nə dərəcədə əməl etdiklərini zaman göstərəcək.Buna baxmayaraq, böyük həcmdə oxumaq niyyəti kitablara olan sevginin davam edəcəyini göstərir.Beləliklə, kitaboxumaq vərdişi, mütaliə sevgisi yaşayırvə inkişaf edir.Avstraliyadanolan bir respondentinqeydetdiyi kimi,"mən sadəcə oxumağı sevirəm, bu, mənim sevimli fəaliyyətimdir."

Nəticə 3. Hansı janr daha çox oxunur?

Sorğu iştirakçılarından hansı janrda kitabları oxuduqları da soruşulub,bədii ədəbiyyat və ya qeyri-bədii ədəbiyyat oxuduqlarıiləmaraqlanılıb. Sorğugöstərib ki, 2023-cü ildə dünyanın ən populyar üç janrı açağıdakılardır:

-tarixi kitablar (34%),

-detektivlər (33%),

-tərcümeyi-hallar/xatirələr (31%).

Bəzi kiçik regionalfərqlər dəqeyd edilib. Məsələn, kanadalılardigər ölkələrin oxucuları ilə müqayisədə tarixlə daha az maraqlanırlar.İngilisoxucularda öz növbəsində fantaziyayaböyükmaraqgöstərirlər.

Digər populyar janrlar fantaziya, elmi fantastika və motivasiya-özünəkömək kitabları olub.

Yeri gəlmişkən, yüzlərlə oxucu sorğuya daxil edilməyən janrların adını çəkərək təşkilatçılara irad bildiriblər. Poeziya, fəlsəfi, dəhşət, komedik, kulinariya, sevgi romanları, uşaq kitabları və s. Növbəti sorğuda təşkilatçılar mütləq xeyli populyar olan digər janrları da kateqoriya seçimini genişləndirərək əlavə edəcəklərinə qərar veriblər (dəhşət, şeir, uşaq kitabları, fəlsəfə, mənəvi ədəbiyyat, sevgi romanları, komikslər, manqa və qrafik romanlar kimi).

Nəticə 4. Hansı janr daha çox oxunacaq?

Növbəti ildə də respondentlər daha çox tarix kitabları, detektivləri və tərcümeyi-hal ədəbiyyatını oxumaq istədiklərini bildiriblər. Demək, 2023-cü ildə seçdikləri janrlardan məmnundurlar və növbəti ildə də seçimləri dəyişməyəcək.

Daha dəqiq desək, 2024-cü ildə respondentlərin oxumağı planlaşdırdıqları 3 əsas janr bunlardır:

tarixi kitablar (%39);

detektivlər (%35);

tərcümeyi-hallar/xatirələr (%34).

Sorğunun nəticələrinə görə tələb olunan digər janrlar fantaziya, elmi fantastika və macəradır.

Nəticə 5. Kağız kitablar daha çox sevilir

İnsanlarhələ də kağızkitaboxumağı sevirlər.Kağızkitablarınsürətlə çökməsion ildir proqnozlaşdırılır.Ancaq insanlarhələ dəonları oxumağa davamedirlər.. Respondentlərdən 2023-cü ildə kitabları daha çox oxuduqları formatı qeyd etmək xahiş edilib.Sorğugöstərib:

-Respondentlərin57%-i əsasən kağız (çap) kitablar oxuyur;

-32% i e-kitabları seçir;

- 8%-i audiokitabları dinləyir;

-3% isə "digər" seçimini seçib (bu komikslər, Braille və ya başqa bir format ola bilər).

Kağızkitablarabütün dünyada böyük etimad göstərildiyi sübut olundu, lakin bəzi regional fərqlər də gözə soxulur. Amerikalılarkağızkitablarıdaha az seçirlərvə bütün digər formatlarla daha çox maraqlanırlar.Amerikalı oxucuların 29% -nin Kindle-a üstünlük verməsi də diqqət çəkir.Kanadalılartaməks üstünlüklərnümayiş etdirirlər: 67% -i əsasən çap olunmuş kitabları oxuyur və onların yalnız 23% -i elektron nəşrləri seçir.

Nəticə 6.Oxucularseçdiklərikitablarınhəcmindənrazıdırlar

Bəzən yazıçılarəlyazmalarınınhəcmindənnarahatolurlar.Yazdıqları çox uzun olmadı ki? Bəlkə daha çox təfərrüat daxiledilməlidir? Oxucular mətnimi çox qısa və ya çox uzun hiss etməyəcəklər ki?

Sorğugöstərib:

-oxucuların86% -i oxuduqları kitabların uyğun həcmdə olduğuna inanır.

-11% kitabların çox qalın olduğunu iddia edir.

- 3% - i isə hesab edir ki, bu il ərzində oxunan kitablar çox nazik olub.

Nəticə 7.Oxucularhər yaşdan olan insanlardır

Kitabların və xüsusən də kağız kitabların davamlı populyarlığının yetkin nəsillərin yeni texnologiyalara uyğunlaşmaqda çətinlik çəkməsi ilə əlaqəli olduğunu düşünürsünüzsə, araşdırma bunun əksini göstərib.25-34, 35-44, 45-54 və 55-64 yaş qruplarındakı oxucularınsayıtəxminən bərabərdir - 17-19%.

Nəticə 8.Qadınlarkişilərdəndaha çox oxuyur

Qadınlarkişilərdəndaha çox özlərinifəal oxucuhesabedirlər.Kimdaha çox oxuyur: qadınlar, yoxsa kişilər? Sorğugöstərib ki:

-respondentlərin56% -i qadın,

-42% -i kişi olub.

Bu fərqqadınların sorğu iştirakçılarının üçdə ikisini təşkil etdiyi ABŞ-da daha da nəzərə çarpıb.Ümumiyyətlə, dünyada qadınların daha çox kitab oxuduğunu göstərən digər tədqiqatların nəticələri də əldədir.

Növbəti: 36.Mütaliə etməyin faydalarının xülasəsi

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(09.10.2024)

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Salatın Əhmədovanın “Azərbaycanın qərb bölgəsi (Ağstafa-Qazax) dialektinin izahlı lüğəti” kitabı işıq üzü görüb. Kitabın əsas səciyyəvi cəhəti nədir?

Bu kitabda ədəbi dilimizdə və Azərbaycan dilinin başqa dialekt və şivələrində işlənməyən, yalnız ölkəmizin Qərb – Ağstafa, Qazax bölgəsinin şivələrində istifadə olunan sözlər öz əksini tapmışdır. Lüğət Azərbaycan dilinin tarixinin, tarixi leksikologiya və etnoqrafiyasının öyrənilməsində, ana dilimizin lüğət tərkibinin zənginləşməsində, habelə türk ləhcələrinin tarixi və etimoloji lüğətlərinin hazırlanmasında böyük əhəmiyyət kəsb edə bilər.

Düşünürük ki, digər dialekt və şivələrlə bağlı da bu cür kitabların ərsəyə gətirilməsi çox faydalı olardı.

“Ədədbiyyat və incəsənət” portal kitab barədə filologiya elmləri doktoru, professor İsmayıl Məmmədlinin rəyini diqqətinizə çatdırır.

Milli-ictimai elmlərdən bəhs edilərkən onların hər birində bir- başa xalqla, onun mənəviyyatı ilə, mənəvi-milli sərvətləri, xəzinəsi ilə bağlı olan, daha doğrusu, ona daxil olan, onu daha dərindən öyrənən, araşdıran müəyyən bir sahə göstərilir, fərqləndirilir. Tarix elmindən danışarkən etnoqrafiya, ədəbiyyatşünaslıqdan söhbət açarkən şifahi xalq ədəbiyyatı, folklor, dilçilikdən bəhs edərkən dialektologiya kimi sahələri nəzərdə tuturlar. Azərbaycan dilinin dialekt və şivələri zəngin, tükənməz bir mənəvi xəzinədir. Bu xəzinənin söz yazarları, mənəvi yadigarları xalqımızın yalnız ana dilinin deyil, onun ruhunu, etnoqrafiyasını, inanclarını, adət-ənənələrini, fəlsəfi görüşlərini, müdrikliyini, peşə-sənət, maddi mədəniyyətini bütün dolğunluğu ilə əks etdirməklə neçə-neçə yüz illərdən bəri bu günümüzə çatdıra bilmiş, qoruyub mühafizə edə bilmişdir. Məhz elə dialekt və şivələrimizin belə zənginliyi, tükənməzliyi səbəbindəndir ki, bir əsrə bərabər zamanda bu sahədə çox qiymətli, elmi-əməli baxımdan fərəh doğuran araşdırmalar aparmaqla bitmir. Bu mövzu hələ də sözün tam mənasında işlənilib qurtarmamışdır. Bir halda ki, dialektologiya elmi Azərbaycanın dilçiliyində məktəb səviyyəsində özünü təsdiq edib, heç şübhəsiz, bu istiqamətdə gələcək araşdırmaların, çalışmaların mövzusu olacaqdır. Dialekt və şivə faktları uzun illər boyu yanaşı, toplum şəkildə yaşamış və sıx təmasda olmuş türk xalqları arasındakı qarşılıqlı əlaqələri, onların adət-ənənələrini, mühitini, keçmiş həyat tərzini, ictimai-siyasi həyatını, ədəbi-mədəni irsini, məişətini və s. öyrənməklə qədim yazılı abidələr və lüğətlər, qaynaqlar qədər etibarlı və əvəzsizdir. O da fərəhlidir ki, Azərbaycan dili dialekt və şivə sözlərini özündə cəmləşdirən “Azərbaycan türk xalq şivələri lüğəti”nin 2 cildliyinin nəşrindən 90 ilə yaxın bir vaxt keçir (1930-31-ci illər). Bu müqəddəs iş ilk təşəbbüs olsa da, dialekt və şivələrimizə xas olan sözlərin, heç olmazsa, müəyyən hissəsini əhatə edirdi. Amma dialekt leksikasını bütöv şəkildə verə biləcək, çatdıra biləcək mükəmməl lüğət hələ sonralar – 1964, 1999-2003, 2007-ci illərdə yaranacaqdı.

Bir həqiqət də elmimizdə qəbul olunur ki, dialekt və şivələrimiz bu günə qədər həm ümumi şəkildə, həm də ayrılıqda, konkret bölgələr, mahallar üzrə də öyrənilmiş, hətta bəzən bir kəndin şivəsi də araşdırma obyekti olmuşdur. Bu mənada Azərbaycan dilinin Qərb qrupu dialekt və şivələri içərisində Ağstafa və Qazax şivələri də həmişə böyük maraq doğurmuşdur, bu gün də həmin regionun şivə materialları öyrənilməkdədir. Vaxtilə V.T.Cangidze “Azərbaycan dilinin Dmanisi şivəsinin xüsusiyyət- ləri” (Bakı, 1955), Ə.Cəfərli “Qazax dialekti” (Bakı, 1961) mövzularında namizədlik dissertasiyaları yazıb müdafiə etmişlər. Bu göstərdiklərimizlə yanaşı, onu da qeyd edək ki, Ağstafa və Qazax şivələrinin tamamilə öyrənilib qurtarması haqqında yekun söz söylənilməmişdir. Gələcəkdə belə tədqiqatlar, şübhəsiz ki, davam etdiriləcəkdir. Bu mənada filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Salatın Əhmədovanın “Azərbaycan dilinin qərb bölgəsi dialektinin (Ağstafa və Qazax) izahlı lüğəti” adlı əsəri də xüsusi maraq doğurur. Kitaba Ağstafa və Qazax şivələrində işlənən söz və ifadələr daxildir.

Lüğətdə Ağstafa və Qazax rayonları ərazisindəki bütün yaşa-

yış məntəqələrində bu bölgənin şivələrini səciyyələndirən, habelə Azərbaycan dilinin digər şivələrində işlənən, lakin Ağstafa və Qazax şivələrində fərqli mənalar kəsb edən sözlər verilir. Kitaba daxil edilən sözlər müxtəlif mətnlərlə izah olunur.

Salatın Əhmədovanın “Azərbaycan dilinin qərb (Ağstafa və Qazax) bölgəsi dialektinin izahlı lüğəti”nin Azərbaycan dialek- tologiyası, ədəbi dilimizin tarixi, lüğətçiliyimizin inkişafı, söz sənətimiz, onomalogiya sahəsi üçün, bütünlükdə xalqımızın soykökü, etnoqrafiyası, tarixi üçün xüsusilə faydalı olacağı şübhəsizdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(09.10.2024) 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə BİRİ İKİSİNDƏ layihəsində Türkiyənin “Genç Yürekler” jurnalının təqdim etdiyi 51 türk müəllif inin yazıları yer alır. Türkiyə türkcəsində yayılan əsərlərin əsas qayəsi budur: “Dildə, fikirdə, işdə birlik!”.

         Balkan Yarımadası Asya ile Avrupa kıtalarının birleştiği bölgede yer almaktadır. Trakya Bölgesi de Balkan Yarımadası’nın önemli merkezlerinden biri olarak farklı etnik grupların buluşma noktası olurken, jeopolitik önemini her zaman korumuştur. Trakya Bölgesi, doğu ve batı olmak üzere iki kısma ayrılmıştır. Doğu Trakya, Türkiye Cumhuriyeti’nin toprakları içinde bulunan Avrupa kıtasındaki topraklarını içermektedir. Türkiye’nin sınırı dışında kalan bölge ise Batı Trakya olarak adlandırılmaktadır. Batı Trakya Türk Cumhuriyeti’nin (Garbi Trakya Hükümet-i Müstakilesi) sınırları dikkate alındığında, bir bölümü Yunanistan’ın, diğer bir bölümü ise Bulgaristan’ın sınırları içinde bulunduğu görülmektedir. Batı Trakya Bölgesinin bugünkü sınırı ise; doğudan Meriç nehriyle Türkiye’den, batıdan Mesta Karasu nehriyle Makedonya’dan, kuzeyden Rodop dağları ile Bulgaristan’dan ayrılmış olup güneyden de Ege deniziyle çevrilidir. İskeçe, Gümülcine ve Meriç üç ayrı vilâyetlerinden oluşmaktadır.[1]

Balkanlar ve Trakya’daki Türk varlığının oluşmasının Osmanlı Devleti’nin önemli komutanlarından biri olan Süleyman Paşa’nın komutasında yapılan akınlar vasıtasıyla başladığı ifade edilse de, yapılan araştırmalar sonucunda Balkanlardaki Türk varlığının 380 yılından itibaren Hunların Doğu Avrupa ve Balkanlara başlattığı akınlarla ortaya çıkmıştır.[2] Nitekim Hun Hükümdarı Attila, I. Balkan (441-442) ve II. Balkan (447) seferinde Belgrad, Niş, Sofya, Filibe, Preslav, Lüleburgaz ve Gelibolu’yu zapt ederek İstanbul’u kuşatmak için Athyra’ya (Büyükçekmece) kadar ulaşmıştır. Hunlarla Bizans arasında yapılan anlaşma sonucunda Hunların sınır şehri Niş’te ortak pazar kurulmasıyla da Türkler, Balkan Yarımadası’nda ticarî faaliyetlerle de başlamıştır.[3] IV. yüzyılda Karadeniz’in kuzeyinden Türklerin Hun, Avar, Bulgar, Peçenek, Oğuz ve Kuman boyları Avrupa ve Balkanlara göç etmeye başlamış ve tam anlamıyla kitleler halinde yerleşip Balkanları yurt tutmaları VI. yüzyılın ortalarına kadar sürmüştür.[4]

Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı forsunda bulunan 16 Türk devletinden biri olan Avarlar, 626 yılında Avar hâkimiyetine tâbi olan Bulgar kuvvetleriyle Trakya’yı aşarak İstanbul surları önüne gelerek şehri kuşatmıştır. Avarların İstanbul kuşatması donanmalarının olmamasından dolayı başarıya ulaşamamış, sonuç alamadan zor şartlar altında geri çekilmiştir.[5] VII. yüzyılda Türk asıllı Bulgarlar Asparuh Han komutasında Batı Karedeniz ile Tuna arasında Tuna-Bulgar Devleti’nin temellerini atmıştır.[6] Asparuh, Bizans İmparatoruna karşı yedi Slav boyu ve Severiler’i hâkimiyeti altına alarak, Avarların saldırılarını önlemek için batıya iskân etmiştir. 681 yılında IV. Konstantinos’un Araplarla savaş halinde olmasını fırsat bilen Asparuh komutası altında bulunan Bulgar ordusu, Trakya’ya girerek birçok şehri yağmalayarak harap etmiştir. Bulgarlar, Bizans İmparatoru IV. Konstantinos’u yenmesiyle Bizans’ı vergiye bağlamış ve Bizans İmparatorluğu da Dobruca bölgesindeki Tuna-Bulgar hâkimiyetini kabul etmiştir.[7] 864 yılında ise Tuna-Bulgar Han’ı Boris Hristiyanlığın Ortodoks mezhebini benimsemiş, devletin resmî dini Hristiyanlığı kabul etmiştir. Kurulan Bulgar Kilisesini, İstanbul’a bağlamıştır. Bu kabul sonrasında Hristiyan devletlerinin nezdinde Bulgarların itibarı yükseldiği gibi Slav nüfusunun Bulgar nüfusuyla kültür etkileşimi sağlanmıştır. Nitekim bu etkileşim ile Bulgarlar, Slav dili ve kültürü içerisinde kalarak kimliklerini zamanla kaybetmiş ve Slav kimliği içerisine dahil olmuştur.[8] 1189 yılında III. Haçlı Seferi sırasında Alman İmparatoru Fr. Berberos Edirne’ye geldiğinde Bulgar hükümdarı İvan Asen, Bizans’a karşı Berberos’a 40.000 Kuman askerini yardıma göndermiştir.[9]

Bulgarların Dobruca’da bıraktıkları kitabelerde hükümdarın 852 yılında I. Presyan’a kadar Han unvanıyla anılması ve On İki Hayvanlı Türk Takvimi’ni kullanmalarından ötürü Tuna Bulgarlarının Hristiyan olmadan önce Türklüklerini devam ettirdikleri anlaşılmaktadır.[10]

Moğollar Anadolu topraklarını istilaya başladıktan hemen sonra 1222-1254 yılları arasında Anadolu topraklarına yerleştirilen 10.000 çadırdan oluşan Kuman Türkleri; Balkanlara tekrardan göçüp bölgede büyük bir güç kazanmışlardır. Nitekim Bulgarlar, XIII. yüzyılda Kumanlar sayesinde II. Bulgar Devleti’ni kurmuştur. Kumanlar da daha sonraları din, dil ve kültürlerini muhafaza edemeyerek yoğun Slav ve Ortodoksluk etkisinde kalmıştır.[11]

1261 yılında Moğollar Anadolu Selçuklu Başkenti Konya’ya saldırmış, II. İzzettin Keykavus, ilk olarak Türkmenlerin uç beyliklerine, ardından da Bizans İmparatoru VIII. Mihail Paleologos’dan destek almak için Bizans İmparatorluğuna sığınmıştır. Selçuklu Sultanı Keykavus’u destekleyen 35-40 Türkmen obası, 1263 tarihinde Keykavus’a Bizans topraklarında katılmış ve Bizans İmparatoru tarafından Kuzey Dobruca’da yerleşim izni verilmiştir. Göçenler arasında Balkanların İslamlaşma sürecinin temel taşlarından sayılan Babai Sarı Saltuk da bulunmaktadır. Sarı Saltuk Türkmenleri Baba-Dağı bölgesine yerleşip, Müslüman Altın Orda Emiri Nogay’ın himayesi altına girmişlerdir.[12] Sarı Saltuk Türkmenleri Dobruca Bölgesinde 10.000-12.000 arasında Müslüman toplumu oluşturmuştur.[13] Sarı Saltuk’un vefatıyla Sarı Saltuk Türkmenlerinin başına geçen Halil Ece’nin liderliğinde gemilerle göç ederek Karesi şehrine yerleşmişlerdir.[14] Altın Orda Emiri Nogay 1299 yılında ölmesiyle, Balkanlar’da kalan Türkmenlerin diğer bir bölümü de Anadolu’ya geri dönmüşlerdir. Balkanlar’da kalan Türkmenler ise Kumanlar arasında kaldıklarından Hristiyanlığı kabul etmişlerdir. Bu halk “Keykavus’un Halkı” anlamına gelen “Gagauz” adını almıştır.[15] IX-XII. yüzyılları arasında Osmanlı Devleti’nden önce Deli-Orman, Varna ve Tuna’ya kadar olan bölge Peçenek, Kuman (Kıpçak) ve Uz Türklerinin yerleşim alanını oluşturmuştur.[16]

1341-1347 yıllarında Bizans İmparatorluğunda çıkan iç karışıklık ve Sırpların İstanbul önlerine kadar gelmesinden dolayı Bizans İmparatoru VI. İoannis Kantakuzenos, Batı Anadolu’da varlığını devam ettiren Türkmen obalarından yardım istemiştir. Önce Aydınoğlu Umur Bey’den, sonrasında da Müslüman olan bazı Bizanslıların etkisiyle Osmanlı Hükümdarı Orhan Gazi’den yardım almıştır.[17] Bu yardım sebebiyle Bizans İmparatoru Osmanlı Devleti’ne askerî birliklerinin gereksinimlerini sağlaması için Gelibolu Yarımadası’ndaki Tsympe (Çimpe) Kalesi’ni vermeyi vadetmiştir. Orhan Gazi’nin oğlu Süleyman Paşa 20.000 Türk kuvvetiyle Kantakuzenos’a destek vermek için Balkan Yarımadası’na geçmiş, kuşatma altındaki Edirne, Karaferya, Edessa, Vodena, Üsküp’ten geçerek, imparatorun oğlu Mateos’u kurtarmışdır.[18] Yardımdan geri dönen Süleyman Paşa Çimpe Kalesi’nde bir miktar kuvvet bırakarak Bizans İmparatorluğu’nun Balkanlar’daki sorunlarını fırsat bilerek Gelibolu’yu ve beş yıl içerisinde Trakya’nın büyük kısmını ele geçirmiştir. Osmanlı Devleti Trakya’yı tam anlamıyla yurt tutmak için Anadolu’da yaşayan Türkmen obalarından bazılarını yeni alınan topraklara yerleştirmiştir.[19]

Sultan I. Murad döneminde Balkan fetihleri genişlemiş, 1361 yılında Edirne fethedilmiş, dört yıl sonra başkent Bursa’dan Edirne’ye taşınmıştır. 1363-1386 yılları arasında Filibe, Batı Trakya, Köstendil, İştip, Manastır, Pirlepe, Ohri, Sofya ve Niş fethedilmiştir. Yıldırım Bayezid döneminde Gelibolu güçlü deniz üssü olmuştur. Osmanlı Devleti’nin Balkan yayılmacılığının denizlerde üstünlük sağlama gayreti taşıdığı anlaşılmaktadır. Yıldırım Bayezid  Halife’den aldığı “Sultanu’l-Rum” unvanıyla Roma ve Selçuklu topraklarının varisi olmak istemiştir.[20] Yıldırım Beyezid, II. Murad, II. Mehmet, II. Bayezid ve Kanunî Sultan Süleyman dönemindeki genişleme Balkanlar’a doğru devam etmiş, 1392-1566 yılları arasında Üsküp, Selanik, Varna, Kosova, İstanbul, Arnavutluk, Mora Yarımadası, Belgrad ve Rodos ele geçirilmiştir.[21] Osmanlı Devleti fethettiği Balkan topraklarında istimalet siyaseti uygulayarak, gayrimüslimleri-din ve ırk farkı gözetmeden tüm tebaayı Osmanlı Devleti şemsiyesi altında adil olarak birleştirmiştir. Öyle ki, XIX. yüzyılda Bulgarlar, Sırplar, Yunanlılar isyan edene kadar Balkanlar’da yaşayan halklar tarafından bu hoşgörü siyaseti kabul görmüştür.[22]

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(09.10.2024)

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Kim ki ömründə Parisdə olmayıb, demək çox şey itirib. Bir məsəl var, deyirlər, “Parisi gör, sonra öl”.

Bir müəllimimiz vardı, 2001-ci ildə bəxt üzünə güldü, Parisə gedəsi oldu. Qayldanda hamımız üstünə tökülüşdük, bizə Paris barədə danışmasını xahiş etdik. 

Bir onu dedi ki, işdi, yolunuz ora düşsə, nəbadə mərkəzdəki böyük alış-veriş mərkəzlərinə gedəsiniz, heçcə şey tapa bilməyəcəksiz, olanlar da od qiymətinə. Ucqarlarda kiçik mağazalara girin, bolluq və ucuzluqdur. 

Lətifəsi Parisin dəyərini bilənlərdən uzaq. Düzdür, Makronun bərbad siyasəti Fransanı bizim gözümüzdən salmaqdadır, amma Makronlar gəldi-gedərdir, Parissə əbədi! 

Luvr muzeyi, Eyfel qülləsi, Zəfər Tağı, Mulen Ruj… - bunları necə görməmək olar axı?

Bu gözəlliklər arasında təbii ki, Luvr muzeyi başda dayanır. 

Luvr muzeyi (Musée du Louvre) — dünyanın ən məşhur muzeylərindən biri, dünyada ən çox ziyarət edilən sənət muzeyidir. 1793-cü ildə açılan və sahəsi 60 000 m² olan muzey həqiqətən də Parisin qürur rəmzidir. Bir ildə muzeyi təqribən 5 milyon nəfər ziyarət edir. Absolyut rekord isə 2007-ci ildə qoyulub,  muzeyə 8 300 000 nəfər baş çəkib. 

Sena çayının sahilində yerləşən muzeyin binası qədim kral sarayının binasıdır (Palais du Louvre). XIV Lüdovikin atlı heykəli meydanın başlanğıcını göstərir, həmçinin bura Parisin ən qədim, yaşlanmış hissəsi hesab olunur.

Muzeydəki rəsm nümunələri öz çəkilmə dövrlərinə görə seçilir və Fransada müxtəlif kolleksiya yığan insanların vaxtı ilə şəxsi pulları vasitəsilə aldıqları çoxsaylı əsərlər də saxlanılır. Bu proses Kapetinqlər sülaləsinin dövründən etibarən formalaşmağa başlamışdır.

Bu muzeydə demək olar ki, hər şey var. Buna görə də muzeyi universal adlandırmaq mümkündür. Onun kolleksiyasına böyük coğrafi və tarixi nümunələr daxildir. Burada Qərbi Avropadan tutmuş Yunanıstan, İran, Misir və Yaxın Şərq incəsənəti nümunələrinədək rast gəlmək olar.

Luvr barədə saatlarca danışmaq olar. Mənsə sizə sadəcə, muzeyin Apollon qalereyasını göstərəcəm. Baxın və insan əlinin yaratdığı bu ecazkar möcüzədən vəcdə gəlin.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(09.10.2024)

Oktyabrın 8-də Mədəniyyət Nazirliyinin təşkilatçılığı ilə X Bakı Beynəlxalq Kitab Sərgisinin mükafatlandırma və bağlanış mərasimi keçirilib.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı AzərTAC-a istinadən xəbər verir ki, tədbirdə çıxış edən Mədəniyyət Nazirliyinin Kitab sənayesi şöbəsinin müdiri Akif Marifli X Bakı Kitab Sərgisində ümumilikdə 327 tədbirin keçirildiyini, həmçinin bir çox dünyaşöhrətli yazarların kitab təqdimatlarının və oxucularla görüşlərinin təşkil olunduğunu qeyd edib. O, ötən illə müqayisədə builki sərgidə yeni naşirlərin də iştirak etdiyini diqqətə çatdırıb.

Daha sonra mükafatlandırma mərasimi keçirilib. 

Azərbaycan Dövlət İnformasiya Agentliyinə və İctimai Televiziya və Radio Yayımları Şirkətinə “Media tərəfdaşı” sertifikatları təqdim olunub. 

“Ən yaxşı kitab” nominasiyası üzrə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun “Füzuli Kitabxanası” seriyası, “Ən kreativ stend tərtibatı” nominasiyası üzrə Təhsil Nəşriyyat-Poliqrafiya MMC, “Everest” və “Çinar” nəşriyyatlarının stendi, “Ən çox oxunan uşaq yazarı” nominasiyası üzrə Bəhram Bağırzadə, “Ən çox oxunan müəllif” nominasiyası üzrə Elxan Elatlı, “Ən fəal nəşriyyat” nominasiyası üzrə isə “Qanun” və "TEAS Press" nəşriyyatları qalib elan edilib.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(09.10.2024)