Təqdim edir: Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Poetik qiraətdə Rəbiqə Nazimqızının dünənki debütü uğurlu alındı, bu gün yenə odur, o düşündürür və təəccübləndirir. Süjetli poeziya, bitkin kompozisiya. 

Təbii ki, oxunaqlıdır və təsirlidir. 

Xoş mütaliələr.

Bir də baxırsan ki...

Bir də baxırsan ki, inad şığıyır,

Hikkə çiliklənir sevginin üstə.

Bir də baxırsan ki, qolların sınır,

Bir də baxırsan ki, qucağın xəstə.

Bir də görürsən ki, ürək yem olub

Canına daraşan ayrılıqlara.

Bir də baxırsan ki, qınaq cəm olub,

"Sən üstəgəl mənlə" düzəlmir ara.

Bir də baxırsan ki, sırğası ağır

Tənələr düzülüb qulaqlarından.

Bir də baxırsan ki, ürəyin axır:

Bir xoş söz çıxaydı dodaqlarından.

Bir də görürsən ki, sevinc qalmayıb,

Bir də görürsən ki, hər yer gileydi.

Bir də görürsən ki, səni qınayıb,

Sən də qınayırsan: "kaş ki biləydi".

Bir də görürsən ki, sel içindəsən,

Saman çöplərini sanamaq olmur.

Bir də baxırsan ki, sən yenə təksən,

Taleyi, qisməti yamamaq olmur.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.08.2024)

İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi – “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Dil və din millətlərin (xalqların) tərəqqisində ən güçlü faktorlardan hesab olunur. Onlar həm də dəyərlər sisteminin əsasında duran başlıca amillərdəndir.

 Dil elm, mədəniyyət, əqidə və əxlaqın ən önəmli açarıdır, “Allah-təalanın gözəl nemətlərindən birisidir”. O, qəlbin aynasıdır. Ruh aynasında görünənlər dildə aşkar olur. İnsanın intellektual və kommunikativ bacarıqlarından biri olaraq dil mədəni həyat üçün təməl zərurət olan sosiallaşmanın əsas şərti və vasitəsidir.

Dil bir toplumun millətə çevrilməsinə şərait yaradır, onun düşüncə sistemini və düşünmə qabiliyyətini göstərir. Həm bütöv millətin, həm də onun ayrı-ayrı fərdlərinin  fəzilətlərini, dəyərlərini və mədəniyyətlərini əks etdirir. Antik dövrün filosofu Sokrat həmişə deyərmiş ki, “Ey insan, danış səni tanıyım”. Həzrət Əli isə buyururdu ki, hər kəs öz dilinin altında gizlənib, danışmayınca onun ağıllı və ya ağılsız olması məlum olmaz. 

          Dil bir milləti (xalqı) təmsil edir. Onun simasını səciyyələndirən amillərdən biridir.“Dil etnosun əsas, çox parlaq və möhkəm göstəricisi hesab olunur”, - böyük dilçi N.İ.Tolstoy bu cür yazırdı.Millətin (xalqın) dili onun sözdə təcəssümünü tapan tarixi yaddaşı, milli varlığının qorunmasının təməl daşlarından biridir. F.Köçərli yazırdı: “Hər millətin özünəməxsus ana dili var ki, onun məxsusi malıdır. Ana dili millətin mənəvi diriliyidir, həyatının mayəsi mənziləsindədir”. Başqa sözlə, dil hər bir xalqın milli kimliyidir. 

 M.Ə.Rəsulzadə isə “Milli dirilik” məqaləsində qeyd edirdi ki, “Milliyyətin ümdə  rüxnünü (simasını) təşkil edən şey dildir. Dil hər bir heyətin hansı bəşər dəstəsinə mənsub olduğunu göstərən bir lövhədir … Çünki dil həmən millət deməkdir”. Böyük mütəfəkkir “Dil içtimai bir amil kimi” məqaləsində haqlı olaraq yazırdı: “Dil millətin canıdır...İştə bunun üçündür ki, bir dili öldürmək, bir milləti öldürmək deməkdir...Dil durduqca, millət də durar, öldümü, millət də canını bağışlar. Dillərini unutmağa başlayan millətlər axırı qəti bir ölüm olan fəlakətli bir yola girişmişlərdir”. 

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, milli dəyərlər sisteminin əsasında duran vacib amillərdən biri də dindir. Dinlərin çoxu dildən fərqli olaraq müxtəlif millətləri (xalqları) əhatə edir. Din Allah-Təalanın insanları yaxşılığa yönəltmək və pisliklərdən çəkindirmək üçün peyğəmbərləri vasitəsilə bildirdiyi əmr və hökmlərdir. Dinin məqsədi insanı əxlaqi cəhətdən yetkinləşdirərək dünyada dinclik və xoşbəxtliyə, axirətdə əbədi səadətə, ülviyyǝtǝ qovuşdurmaqdır.Başqa sözlə, din insanları öz iradə və ixtiyarları ilə xeyrə sövq edən ilahi qanunlar məcmuəsidir. Bu gün dünya əhalisinin çox hissəsi dini ənənələrlə yaşayır. (Cəmi 10-12 faizi özlərini dini olmayanlar kimi təqdim edirlər.)

“Ana dilimiz Azərbaycan xalqının ən böyük milli sərvətidir”, - söyləyən    Ümummilli liderimiz H.Əliyev dini  xalqın mənəviyyat hadisəsi kimi əsaslandırır və deyirdi: “İslam dininin bəşər mədəniyyətinə, bəşər sivilizasiyasına verdiyi töhfələr və xüsusən mənəvi dəyərlər əvəzsizdir, misilsizdir. Biz müsəlmanlar fəxr edirik ki, mənsub olduğumuz islam dini dünyanın böyük bir hissəsini əhatə edir və bəşər tarixi boyu insanların mənəvi cəhətdən yüksəlməsinə və dünyada inkişafa, sülhün, əmin-amanlığın yaranmasına xidmət etmişdir”.

Dillər və dinlər arasında həmişə oxşarlıq və qarşılıqlı əlaqələr mövcud olub. Onların ikisi də insan mənliyinin ayrılmaz bir parçasıdır. Dil insan həyatına necə daxil olmuşsa, din də o cür daxil olmuşdur. Dilin inkişafı düşünməyi, dinin inkişafı həyatı rövqləndirir. Bu iki böyük amil insanların təfəkkür tərzinin formalaşmasına və dəyişməsinə eyni dərəcədə təsir edir.       

          Dillə dinin mədəniyyətə münasibətində də oxşar cəhətlər vardır. Dil mədəniyyətin əsasını təşkil edir. Mədəniyyətin ötürülməsi, qorunması və qavranılması məhz dilin sayəsində mümkün olur. Bunun kimi mədəniyyətin ötürülməsi və qorunması din vasitəsilə də həyata keçir. Ulu öndərimiz deyirdi ki, “...mədəniyyətimiz bir çox hallarda İslam dini vasitəsi ilə nəsildən-nəslə keçib, indi böyük milli sərvətimiz kimi bugünkü nəsillərə çatmışdır”.

Gündəlik həyatımızda dil və din arasında sıx əlaqə olduğunun şahidiyik. Məsələn, danışıq dilində içərisində Allah sözünün olduğu (Allah saxlasın, Allah xoşbəxt etsin, Allah səbr versin, Allah şəfa versin və s.) və digər (vallah, namaz, həcc, rəbbim, imam, surə, oruç, zəkat və s.) dini məzmunlu çoxsaylı söz və ifadələrin tez-tez işlədilməsini buna misal göstərmək olar. Həm də maraqlıdır ki, belə ifadələri dinə inamı olmayan kəslər də işlədir.     

Aparılmış araşdırmalardan məlum olur ki, dillər dinlərin meydana çıxmasında ən vacib vasitədir və hazırda mövcud olan səmavi dinlər dillərin fromalaşmasından sonra meydana gəlmişdir.  Çünki “dinin tərcivi (izahı) içün  dilə ehtiyac vardır”. Filologiya elmləri doktoru, Əməkdar elm xadimi, AMEA-nın həqiqi üzvü  N.Cəfərov “Dinlərin dilləri” adlı məqaləsində yazır: “İlk dinlər, tamamilə təbiidir ki, ilk inkişaf etmiş  dillərin formalaşdığı məkan və  zamanlarda meydana gəlmişdir. Bu isə  o deməkdir ki, müqəddəs metafizik izhar üçün  eyni səviyyədə mükəmməl dil materialı  tələb olunur”. Ərəb dili də öz dövrünün mükəmməl dillərindən biri olduğuna görə “Quran” həmin dildə nazil olmuşdur. İmam Cəfər Sadiqdən “Quran”ın nə üçün ərəb dilində nazil olduğunu soruşanda o demişdi: ”Quran” başqa dilləri bəyan edə bilər, amma başqa dillər onu bəyan edə bilməz”.

  Dillər dinlərin yaranmasında ən önəmli vasitə olmaqla qalmır, həm də onların nəzəri, praktiki, sosioloji və psixoloji məzmununun açıqlanmasında və izharında çox önəmli rol  oynayır. Başqa sözlə, o, dinin anlaşılmasının da ən önəmli vasitəsidir. Müqəddəs “Quran” kəlmələrdən, ifadələrdən, cümlələrdən ibarət deyilmi !? Zikirlər, təkbirlər, təmidlər, tövbə, irşad, azan və s. hamısı dil vasitəsi ilə yerinə yetirilmirmi!? Toplu dini mərasimlərin təşkilində, gedişində və idarə olunmasında dilsiz keçinmək mümkündürmü?! Bu sualların hamısının bir tək cavabı var: xeyr! Deməli, belə demək mümkünsə, din dilə “möhtacdır”.

Dillər dinlərin yaranmasında müstəsna rol oynadığı kimi, dinlər də dillərin inkişafında əhəmiyyətli rola malik olmuşlar. M.Ə.Rəsulzadə yazırdı ki, “Dil bir millətin əsliyətini mühafizə edə bilər. Fəqət çox kərə də din bir millətin dilinin baqi qalmasına və bu münasibətilə milliyyət fikri və amalının inkişafına səbəb oluyor”.

O da bir gerçəkdir ki, dinlər yarandığı dilləri yüksək səviyyəyə ucaltmış, elm və poeziya dilinə çevirmişdir. Məsələn, İslam dininin əsas qaynağı olan “Quran”ın ərəb dilində nazil olması bu dilin Qureyş ləhcəsi əsasında ədəbi dil kimi formalaşmasına, lüğət tərkibinin zənginləşməsinə, elm və poeziya dilinə çevrilməsinə, dünyada sürətlə və geniş yayılmasına, müqəddəs dillər səviyyəsinə yüksəlməklə məhvolma təhlükəsindən birdəfəlik xilas olmasına səbəb olmuşdur.

   Akademik  N.Cəfərov yuxarıda adı çəkilən məqaləsində yazır: “…dini təfəkkürün  təcrübəsindən, yaxud ifadə sınağından bu və ya digər dərəcədə çıxmış dillər, heç şübhə yoxdur ki, dünyanın ən mükəmməl dilləri olmuşdur. Qədim Şumer, hind, yunan, roman (latın), İran, Çin, yəhudi, ərəb, türk, slavyan… dilləri  bəşər övladının Tanrı axtarışlarının doğurduğu təfəkkür  enerjisinin təzahürləri olan elə ilahi ünsiyyət  texnologiyaları (mətnlər) yaratmışdır ki,  intellektual inkişafın bugünkü səviyyəsində belə, böyük heyrət doğurur”. Təsadüfi deyildir ki, söz nəhəngləri (şairlər, yazıcılar və digər mütəfəkkirlər) də məhz belə dilləri öyrənməyə, bu dillərdə yazıb-yaratmağa üstünlük vermişlər.

Onu da deyək ki, İslam dini yayıldığı ərazilərdə  heç bir yerli dilin işlənməsini qadağan etməmiş, əksinə bu dilləri öyrənməyə təşviq etmişdir. Dinimiz İslamın digər insanlara çatdırılması üçün xarici dilləri öyrənməyi “kifayi fərz” hesab etmişdir.Şərqşünas-alim, AMEA-nın həqiqi üzvü, Azərbaycanın   Əməkdar elm xadimi V.Məmmədəliyev  “Quran”ın I,II və III nəşrlərinə ön sözdə yazırdı: “Peyğəmbər əleyhissəlam öz sağlığında Allahın hökmlərini, buyruqlarını təbliğ etmək üçün yaxın əshabələrinə əcnəbi dilləri öyrənməyi tovsiyə edirdi. O, Zeyd ibn Sabitə Qurani-Kərimi qeyri-ərəb sami xalqlara anlatmaq, onların arasında yaymaq məqsədilə ibrani və siryani dillərini öyrənməyi buyurmuşdu”. Tarixi faktlar göstərir ki, Allahın elçisi özü siryani dilini bilirmiş və bu dili 17 günə öyrənibmiş. O həmçinin səhabələrinə müraciət edərkən bəzən xarici dillərdə olan (məsələn, o zaman xristian olan həbəşlərin dilində) sözlərdən istifadə edirmiş.

Qaldı ki, ilkin dövrlərdə İslam dininin yayıldığı qeyri-ərəb ölkələrində yerli dillərin işlənmə dairəsinin daralmasına, zənnimizcə, burda İslam dininin birbaşa heç bir günahı yoxdur. Bunun birinci səbəbi “lingua franca”, yəni müxtəlif dillərdə danışan müsəlman xalqlarının bir-biri ilə iqtisadi, siyasi və mədəni əlaqələr yaratmasında ümumi dilin zəruruliyi (hazırkı ingilis dili kimi),  ecazkar ərəb-fars dillərinin yüksək sürətlə öz dövrünün elm və poeziya dilinə çevrilməsi idi. İkincisi səbəbi isə ərəblə, ərəb dili ilə İslamı bərabərləşdirən, ərəb dilinin “Quran”la bağlı olduğunu iddia edib, “toxunulmaz” sayan, iştifadəsini “qanuniləşdirən”, ərəb və fars ədəbiyyatına, dillərinə əsir olub qalan, XIX əsrin ikinci yarısından başlanan və XX əsrin iyirminci illərinədək davam edən əlifba islahatı məsələlərində də eyni mövqeyi sərgiləyən riyakar ruhanilərin, “ərəbbaşların” və səbatsız dövlət başçılarınin movqeyi idi. Vaxtı ilə Rusiya Elmlər Akademiyasının ilk azərbaycanlı üzvü, şərqşünas M.Kazımbəy özünün“İndiki Hindistanda maarifin yayılmağa başlaması” adlı məqaləsində ərəb əlifbasının (dilinin-İ.V) dini mahiyyət daşıdığını, guya “Quran”la bağlı olduğunu və onun “müqəddəsliyini” əldə bəhanə edənlərə inandırıcı və tutarlı cavablar vermişdi.

Dinlərin mədəni danışığın və ya nitq mədəniyyətinin, dil əxlaqının və ya dil ədəbinin formalaşmasına ciddi təsiri olmuşdur. Buna İslam dininin timsalında bir nümunə təqdim etməklə kifayətlənəcəyik. “Quran”ın “Rəhman” (4), “Zümər” (16-17), “Bəqərə” (83), “əl-İsra” (53,63), “Həcc” (30), “Ənam” (108) və dıgər surələrində danışıq meyarları tanıdılır, danışıq ədəbi öyrədilir. Məsələn, “Bəqərə” surəsində deyilir: “İnsanlarla xoş dillərlə danışın”. “əl-İsra” surəsində  oxuyuruq: “Bəndələrimə de ki, gözəl sözlər söyləsinlər! Şeytan onların arasına fitnə-fəsad sala bilər. Həqiqətən, Şeytan insanın açıq-aşkar düşmənidir”. Həcc surəsində isə buyrulur: “Əyri söz(lər)dən uzaq olun”. İmam Əli deyirdi ki, “Kişi öz dilini qorumalıdır. Dil sahibinə qarşı itaətsizdir. Allaha and olsun ki, dilini qorumayan pərhizkar bəndəyə pərhizkarlığının bir xeyir verməsini görmürəm”. Burda dindarlıq və möminliklə dilin əlaqəsindən söhbət gedir. Dindarlıqla dilin əlaqəsi o qədər sıxdır ki, dilini qorumadan mömin olmaq qeyri- mümkündür. Qeyd olunur ki, insan öz danışığında yalan, töhmət, təhqir, qeybət, iftira etməməlidir. Həmçinin dilini jarqon, arqo və vulqar sözlərdən qorumadan mömin dindar olmaq mümkün deyil. Sözün zahiri zərif, batini lətif olmalıdır. “Qabusnamədə” deyildiyi kimi, sözü ən gözəl tərzdə söyləmək lazımdır ki, həm söz anlayan olasan, həm də söz anladasan. Peyğəmbər insanın dilini doğru istifadə etdiyi təqdirdə cənnətə gedəcəyini, əks-təqdirdə isə cəhənnəmə girəcəyini bildirirdi.

İslam dini söz sənəti sayılan ədəbiyyatın inkişafına da güçlü təsir göstərmişdir. Onlar hər ikisi də eyni mənbələrdən qaynaqlanır və eyni motivlərlə formalaşırlar. Belə ki, din və ədəbiyyat birbaşa insanın ruh və mənəvi aləmi ilə əlaqəlidir. Dini hadisə, rəvayət və əfsanələr, “Quran”ın özü və oradaki hekayələr (qasaslar) ədəbiyyata zəngin və geniş material verir. Aparılmış araşdırmalar göstərir ki, XX əsrədək ədəbiyyatımızda “dinə istiqmətlənmiş” bədii əsərlər özünə məxsus yer tutmuşdur. Məsələn, “Quran”dakı Yusif və Züleyxa qissəsi mövzusunda ilk dəfə Əli adlı şairin 1212-ci ildə “Qisseyi-Yusif”, 1367-ci ildə M.Zəririn və XV əsrdə Ə.Təbrizinin “Yusif və Züleyxa” poemaları, 1913-cü ildə Ə.Müznibin “Yusif və Züleyxa” pomanı meydana çıxmışdır. XVI əsrdə böyük M.Füzuli Kərbala vaqiəsinə, İmam Hüseyn müsibətinə həsr olunmuş “Hədiqətüs-süəda”, XX əsrdə H.Cavid Məhəmməd peyğəmbərin həyatından bəhs edən “Peyğəmbər” əsərlərini yazmışlar. Başqa çoxlu nümunələr də söyləmək olar. Ümumiyyətlə, şair və yazıçılarımız  müntəzəm olaraq öz yaradıcılıqlarında İslam dininin izlərindən bəhs edib və fikirlərini “Quran”, dini hadisə, rəvayət və əfsanələr, Peyğəmbərin və İslamda müqəddəs olan digər şəxslərin həyat hekayələri və dini statlarla əsaslandırıblar.

O da məlumdur ki, VII-XII əsrlərdə əslən azərbaycanlı olan İsmayıl ibn Yasar, Musa Şəhəvat, Əbil-Abbas əl-Əma, X.Təbrizi, Eyn əl-Quzat və digər söz ustalarımız ərəb dilində gözəl sənət əsərləri yaratmışlar. Bu ənənə fars dilinin mövqeyi güclənən dövrlərdə də davam etmişdir. Bunu Ə.Xəqani, N.Gəncəvi, İ.Nəsimi, M.Füzuli və digərlərinin yaradıcılığında da görə görürük. Onu da görürük ki, ərəbcə yazmalarına baxmayaraq, onların İslam mədəniyyətinə töhfələri öz milli adət-ənənələrini ərəb (sami) adət-ənənələri ilə deyil, İslam dinində irəli sürülən müddəalarla səsləşdirməsi çərçivəsində olmuşdur.

        Dinlər dillərin lüğət fondunun zənginləşməsinə də güçlü təsir göstərmişdir. Yenə İslamdan nümunə gətirək. İslam dininin yayılmasından və ərəb dilinin elm və poeziya dilinə çevrilməsindən sonra Şərq xalqlarının, o cümlədən türklərin, eləcə də azərbaycanlıların dilinə “Quran” dili olan ərəb dilindən külli miqdarda ərəb sözləri, dini, fəlsəfi, ədəbi və s. terminlər keçmiş, mükəmməl poeziya nümunələri və elmi əsərlər yaranmışdır. Onu da qeyd edək ki, İslama kimi türk tanrıçılığı türklər arasında məhz türkcə zühur etmişdi. Tanrıçılıq o dərəcədə mükəmməl  terminologiya ilə təmsil olunmuşdu ki, İslamı qəbul eləyən türklər İslam dini anlayışlarını ərəbcə deyil, tamamilə türkcə ifadə etmək üçün heç bir çətinliklə qarşılaşmırdılar. (N.Cəfərov)

İslam dini qeyri-ərəb xalqlarında tərcüməçilik sənətinin və tərcümə mədəniyyətinin formalaşmasına da təsirsiz ötüşməmişdir. Bildiyiniz kimi tərcümə təkcə dillərarası ünsiyyət yox, həm də mədəniyyətlərarası ünsiyyətdir. Bu mənada İslam dininə aid ədəbiyyatın dilimizə  çevrilməsi xüsusi önəm daşıyırdı. Bu işlərə çox əvvəldən başlansa da, XI əsrə kimi olan tərcümələr dövrümüzə gəlib çatmamışdır. Tarixdən məlumdur ki, XIV əsrdə Azərbaycan şairi M.Zərir İbn İsaqın Məhəmməd peyğəmbərin həyatından bəhs edən “Surətün-Nəbi” və ərəb tarixçisi Vəqidinin müsəlmanların Suriyanı işğal etməsindən bəhs edən “Fütuhüş-Şam” əsərlərini ərəb dilindən, Məqsudi islamda müqəddəs olan şəxslərin həyatında baş vermiş hadisələrdən bəhs edən “Möcüznamə” əsərini fars dilindən tərcümə etmişdir.

Akademik V.Məmmədəliyev qeyd edir ki, “Quran”nın başqa dillərə tərcüməsi işinə lslamın lap ilk dövrlərində təşəbbüs göstərilmişdi. Onun türk dilinə tərcüməsinin tarixi də çox əvvəllərdən başlanmışdır. Cığatay ləhcəsində olduğu ehtimal edilən ilk belə tərcümə XI əsrə aiddir. “Quran”ın Azərbaycan dilinə tərcüməsinə orta əsrlərdən başlansa da, bunların heç biri əldə deyil. Əldə olan ilk tərcümə və ilk təfsir Bakı qazisi Mir Məhəmməd Kərim ağaya məxsus olan və 1904 və 1906-cı illərdə “Kaspi” qəzetinin Buxariyyə mətbəəsində çap olunmuş “Kəşf əl-həqaiqən nükət əl-ayati və-dəqaiq” əsəridir. Zaqafqaziya şeyxülislamı Mühəmməd Həsən Mövlazadənin 1908-ci ildə Tiflisin “Qeyrət” mətbbəsində çap olunmuş “Kitab əl-bəyan fi təfsir əl-Quran”, 1962-ci ildə M.Həşimzadənin yazdığı dörd cildlik “Təfsiri-Quranil-əzim” və digər tərcümə təfsirləri də diqqəti cəlb edir. “Quran”ın və İslam dininin kamil bilicisi Ə.Fəhminin də bu sahədə az əməyi olmamışdır. Hazırda Azərbaycanda “Quran”ın ən mükəmməl tərcüməsi hələlik akademiklər Z.Bünyadov və V.Məmmədəliyevə aiddir.

        Şübhəsiz ki, heç bir əsərin tərcüməsi orjinalın yerini tuta bilməz, o ki qala müqəddəs “Quran”ın tərcüməsi. Amma müqəddəs “Quran”da deyilənlərin “mənalarını anlamaqla xalqda islamın ruhunu, fikrini anlamaq daha da irəlilər…Bu gün islam aləmində olan zahiri birlik o zaman ruhi və mənəvi birliyə mübəddəl (çevrilmiş) olar”. (M.Ə.Rəsulzadə) Bir də yazar P.Cəbrayılın dediyi kimi, insan Tanrıyla, əlbəttə, ruhunun diliylə danışır…Tanrı diliyox, mənanı, niyyəti qəbul edir.

        Milli dəyərlər sistemində dillərin və dinlərin  rolunu yüksək qiymətləndirən böyük Azərbaycan maarifçisi Həsən bəy Zərdabi yazırdı ki, “Elm təhsil etmək ilə tərəqqi edib irəli gedən vaxtda hər tayfa gərək iki şeyi bərk saxlasın ki, bu şeylərdən birisi dil və birisi də din və məzhəbdir. Elə ki, bunlardan birisi əldən getdi, tayfanın beli sınan kimidir. İkisi də gedəndə qeyri-tayfalara qarışar, mirar ilə yox olar”. Çünki “ümumi bir dil nə qədər dil əhlində ümumi bəzi xislətlər və ideallar tovlid edirsə, ümumi bir dinə malik olmaq dəxi o dərəcədə böyük bir təsir icra edə bilər”.

Dilimizi və dinimizi qorumaq ölkəmizin hər bir vətəndaşının borcudur.  İnsanın öz ana dilinə, öz dininə  bağlılığı və bu ülvi hisslər, müqəddəs  duyğular elmi baxımdan vətəndaşlıq-mənəviyyat məsələsidir.

Ümummilli liderimiz H.Əliyev deyirdi: “Azərbaycanlı hər yerdə yaşaya bilər, ancaq azərbaycanlılığını, öz dilini, dinini, milli ənənələrini unutmamalıdır”.

Dilimizi, dinimizi və milli ənənələrimizi  yaşatmaq isə mənsub olduğumuz millətin əbədi var olması deməkdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.08.2024)

Ülviyyə Əbülfəzqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət”

SUAL

F. Dostoyevski "Karamazov Qardaşları" əsərində: "Bəzən insanların "vəhşi kimi" qəddar olduğundan danışılır, ancaq bu, çox ədalətsizdir və heyvanları təhqir etməkdir."- söyləmişdir.

Habil bəy,  bəzi insanların mərhəmətdən uzaq düşmələrinin səbəbi, sizcə, nədən qaynaqlanır?

 CAVAB

İnsanların mərhəmətdən uzaq düşmələrinin bir çox səbəbləri vardır. Uşaqlıqdan bu hiss onlara gözəl tərbiyə, təhsil və ya elmlə mütləq aşılanmalıdır. Eyni zamanda ətraf mühitin də çox böyük təsiri olduğunu qeyd etməliyəm. Vaxtında müəyyən tədbirlər görülməsə, mərhəmət hissindən yoxsul insanların sayının xeyli artacağını düşünürəm və çox təəssüf ki, bu say getdikcə artmaqdadır da.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.08.2024)

Fariz Əhmədov, “Ədəbiyyat və incəsənət” (Naxçıvan bölməsi)

9 avqust dünya kitabsevərlər günü idi. Çox təəssüf ki, adi bir gün oldu, əsla qeyd edilmədi. Axı niyə??!

Çalışacam cüzi də olsa birilərində kitab sevgisi oyadım. 

Beləliklə…

Biz oxuyaq onlar desin: bizi oxu... bizi oxu!!!

Bəzən saatlarca ilişib qalmaqdı səhər saat doqquza, axşam saat on birə və hər gün yuxudan durarkən saralmış səhifələri oxuyub doymamaqdı kitab sevgisi. Sonra... sonra dərsdən əvvəl və sonra kitabxanalarda kitablarla söhbət etməkdir. Ümidlər daha çox kitab şəklində ortaya  çıxır. Yazmaq kimi oxumaq da mənəvi aclığımızdır, gündəlik ehtiyaclarımız sırasındadır. İnsan daha çox öyrəndikcə narahatlığı və əzabları artır. Aləmdəki ən sakit və ən rahatladıcı canlılardır kitablar. Bir də bu kitabların saxlanc yeri olan kitabxanalar.

İlahi! Bu kitab rəfləri arasında nələr gizlənib nələr. Budur qulağıma səsi gəlir Sokratın, Zərdüştün, Nizaminin, Nəsiminin, Mövlana və Sədinin, haray salıb Arazın o tayında Şəhriyar, Nargində güllələnən Müşfiq. Sibirdə “Mənim Tanrım gözəllikdir, sevgidir”, – deyən Cavidin. Oxunur Tövrat, Zəbur, İncil və Quran. Kimisi oxuduğu qəhrəmanla baş-başa qalır, kimisi tarixin bir küncündə qısılıb qalır, kimisi isə dünyamızı gözəlləşdirən kitablarla ömrünə su səpərək başqasının yolunda gül əkir bu kitablarla.

Kitab deyərkən, ilk növbədə, hər birimizin ağlına bədii ədəbiyyat gəlir. İnsanın insan kimi formalaşıb şəxsiyyət kimi yetişməsində və müstəqil fikrə sahib olmasında oxumaqdan artıq nəyin rolu ola bilər ki?! Kitabların həyatımızdakı rolu danılmazdır. Əslində, onların ən böyük dəyəri bizə xəyal qurmağı öyrətməsindədir. Yaxşı kitabın mütaliəsi iz buraxdığı hər bir əşyada paslanır. Şüurumuzda kəlmələrin yeri qalır. Bugünkü düşüncələrə sahiblənməyimizə, həmçinin gələcəkdə həyatımızda verəcəyimiz qərarlara, atacağımız addımlara   səbəb oxuduğumuz kitablardır. Kitab həm də insanın içində gizli qalan dəyərləri üzə çıxarmaq, daha da cilalamaq, doğru yolu göstərmək xüsusiyyətinə malikdir.

Məşhur türk yazıçısı Orhan Pamukun “Yeni həyat” romanı bu cümlə ilə başlayır. “Bir gün bir kitab oxudum və həyatım dəyişdi”. Mənə elə gəlir ki, həyatımızı təkcə bir kitab yox, gözlənilməz bir dialoq, ani bir qarşılaşma  da dəyişə bilər. Bəlkə, kitaba mistik dəyər qazandıran səbəblərdən biri də budur. Karlos Mariya Domingez “Kağız ev” povestində yazır ki, Hessenin “Demian” əsəri sayəsində minlərlə gənc hinduizmə tapındı, Heminquey onları idmançılara çevirdi. Düma minlərlə qadının həyatını alt-üst etdi və həmin qadınları kulinariya kitabları xilas etdi.

Əgər Viktor Hüqo adlı fransız yazıçısı olmasaydı, bir neçə il əvvəl yanıb kül olan Notr-Dam Kilsəsinin halına yananların çoxu nə vaxtsa Parisdə belə bir kilsənin tikildiyindən xəbərsiz olacaqdılar. Çünki Hüqo Kvazimodonun Esmeraldaya olan sevgisi ilə İsanın “itkin düşmüş” ruhunu yenidən kilsəyə qaytarmışdı.

Kitab oxumaq texnologiyanın yeniliklərinə qapalı olmaq yox, əksinə, ona bir az da yaxın olmaqdır. İctimai nəqliyyatda kitab oxumaq imkanından məhrum olduğumuz vaxt telefondan səsli kitab dinləməyin nəyi pisdir ki? Yaxud kitabxana və mağazalarda tapa bilmədiyimiz kitabları internetdən PDF variantda endirib oxumaqla nə qədər irəli düşdüyümüzü necə dana bilərik? Bununla belə insanın təbiətən sevdiyinə toxunmaq, yaxud toxunduğunu daha çox sevmək kimi bir cəhəti də var – vərəq-vərəq çevirdikcə toxunduğumuz, oxuduqca qoxusunu hiss etdiyimiz kitablar bizə daha əzizdir. Oxuyub kiməsə, yaxud kitabxanaya qaytarmalı olmadığımız kitablar isə özündə mütaliə zamanının enerjisini, ruhunun qırıq-tökük xatirələrini daşıyır. Onları müəyyən müddət sonra götürüb vərəqləyəndə sanki eyni hadisələri, hissləri təkrar-təkrar yaşamış oluruq. Evimizdəki əşyalar sıradan çıxır, köhnəlir və dəyərsizləşir, ancaq kitablar cırılmaz, yandırılmaz və toxunduğu hər yerdə iz buraxar.

Makedoniyalı İskəndər Əhəməni imperiyasına hücum edərkən minlərlə kitabın saxlanıldığı, arasında “Avesta”nın da olduğu kitabxananı yandırdı. Yuli Sezarın hücumu nəticəsində İsgəndəriyyə kitabxanası yandı, deyilənlərə görə, kitabxanada 700 min kitab var idi. Nasistlər Almaniyada hakimiyyətə gələrkən “Cinsi münasibətlərin araşdırılma institutu”nun kitabxanasını, arxivini yandırdı. Şri-Lankadakı Caffna xalq kitabxanasında 1981-ci ildə səbəbi bilinməyən yanğın nəticəsində 90 min kitab məhv oldu. 1984-cü ildə kitabxana yeniləndi, təmir olundu, ancaq xalq arasındakı silahlı toqquşmalar zamanı kitabxana döyüşçülərin iqamətgahına çevrildi və bir daha dağıldı, xarabalığa çevrildi. 2004-cü ildə hökumətin və xeyirxah adamların dəstəyi nəticəsində kitabxana yenidən istifadəyə verildi. Misirin “Bilgi məbədi”, “Ərəb baharı” zamanında atılan Molotov kokteyllərinə görə yandı. Tarixdə bir çox hökmdarların hücumları nəticəsində kitabxanalar yandırılıb, minlərlə kitab məhv edilib. Ancaq sonra kitabxanaları yandıran həmin hökmdarlar haqqında yüzlərlə, minlərlə kitablar yazılıb. Kitab yandıran adamlara kitablar həsr edilib.

Gəlin, ruhumuzun səssizliyini eşidib pıçıltılarımızı dualarımız ilə Allaha çatdıraraq “kitab adam” olaq. Gəlin, dəstə-dəstə gedək “Allah-allah deməyincə işlər olmaz” –  deyən Dədəmiz Qorquddan  xeyir-dua alaq, Sədinin “Gülüstan”ından əmin olaraq başqasının şübhəsindən narahat olmayaq,  Ruminin “Məsnəvi”sindən ruhlanaq, qanadlanaq və göylərə uçaq. Nizaminin sirlərində öyüd, Nəsiminin hüruflarında söz, Aşıq Ələsgərə qoşulub xalq ədəbiyyatında dastan, Ordubadinin qılıncında – qələm, dumanında Təbriz, Şəhriyarın Araz həsrətli gözlərində qayıq olaq, Cavidin İblisinə Mələk, Müşfiqin xəyalındakı Xəzər olaq. Gəlin, bizim olana nəfəs olaq, can olaq. Ramiz Rövşənə hər gün yeni bir “nəfəs”, İlqar Fəhmiyə hər gecə “misra-misra” elegiya, Mir Şahinə “Heç nə haqqında hər şey” olaq. “Ovod”a – ümid, “Sevil”ə – azadlıq, “Dumanlı Təbriz”ə – Günəş olaq. Hər birimiz bir Qutenberq, hər birimiz bir kitab olaq. Biz oxuyaq onlar desin... bizi oxu... bizi oxu!!!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.08.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ədəbiyyat qəzeti” ilə birgə ƏDƏBİYYATIMIZI SEVDİRƏK layihəsində bu gün sizlərə naxçıvanlı şair Zeynalabdin Novruzoğlunun   şeirləri təqdim edilir. 

Zeynalabdin Novruzoğlu (Novruzov Zeynalabdin Novruz oğlu) 1946-cı ildə Naxçıvan MR Şərur rayonunun Xok kəndində (indi Kəngərlinin tərkibindədir) dünyaya göz açıb. 1971-ci ildə Y.Məmmədəliyev adına Naxçıvan Dövlət Universitetinin tarix fakültəsini bitirib. Uzun müddət Muxtar Respublikanın orta məktəblərində pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olub.

Hələ tələbəlik illərindən şeirləri və publisistik məqalələri ilə respublikanın dövri mətbuatında müntəzəm çıxışlar edir. "Zaman yaşatmağa qadir deyilsə..." (1998), "Əldə gül, dildə tikan" (2009), "Yazdım-yazmadım..." (2014) şeir kitablarının müəllifidir. 2003-cü ildən Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin, 2011-ci ildən isə Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvüdür.

Ucuz ölüm axtarırsan

Ucuz ölüm axtarırsan,

İnamın yoxdu sabaha.

Daş atırsan, baş yarırsan,

Ölümlər var baha, baha.

Dağdan ağır ölümlər var,

Qanı torpaq qiymətinə.

Qızılquş tək qəfil qonar,

Mərd oğulun qamətinə.

Ölən-şəhid, qalan-qazi,

Budur ölüm, budur həyat.

Onlar haqdan alıb dərsi

Sənə qismət deyil heyhat!

Ucuz ölüm axtarırsan,

Axtar döngədə, dalanda.

Axtarıb, bir gün taparsan

Ölümlər ucuz olanda.

Dərə də güllənir, 

dağ da güllənir

Ana necə döyər

Öz uşağını,

Yağış elə döyür

Dərəni, dağı.

Suçlu uşaq kimi

Kiriyib onlar

(Yaxşı ki, varmış

Qızıl qaydalar).

Nə dərə dillənir,

Nə dağ dillənir,

Ananın öyüdü dönür çiçəyə

Dərə də güllənir, dağ da güllənir...

Buraq dərdlə qoşa məni

Dostum məni qurdalama,

Qurd içində qurd arama,

İpəyə dönür barama,

Özünü məhv eləməklə,

Dərd azalır söyləməklə?

Anlayanın dərdi dərin,

Dərd gələnin, dərd gedənin,

Yaş artıqca, dərd çoxalır,

Nə vecinə tez ölənin.

Ölüm dərdin zirvəsidi,

Son dərmanı, çarəsidi,

Bir kitabın son cümləsi,

Son nidası, nöqtəsidi.

Həmin kitab yazılıbsa,

Alnımızdan asılıbsa,

Son nöqtəsi qoyulacaq,

Ora möhür basılıbsa.

Olan dərdi çəkməliyik.

Din-imana gəlməliyik.

O, bizdən əl çəkəmmirsə.

Biz ondan əl çəkməliyik?

Adəmnən qalan qaydadı,

Hər ömür barmaq boydadı.

Ömür sürmək növlənövdü,

Mərəkə bundan sonradı.

Yaxşı ki yolu azmadım,

Şeytana qulaq asmadım,

Əlimə qələm alannan

Ya düz yazdım, ya yazmadım!

Nə təriflə, oxşa məni,

Nə tənqid et, daşla məni.

Dostum məni qurdalama.

Buraq dərdlə qoşa məni...

Haqqı danmayın

Ana tək əyləşib, əzəmətli dağ,

Başına hey yağır, sapand daşları

O, daşları sanıb, balaca uşaq,

Öz köksünə sıxır atılmışları.

Çınqıl da, qaya da ona doğmadı,

Qartal oylağıdı, aslan məskəni

Analar ucadı, dağlar boydadı,

Diqqətlə baxıb gör, bu mənzərəni.

Onlar körpələrin qaravulları,

Səngərdə oyaqdı, qulağı səsdə.

Analar gecənin simaforları,

İşıq yanıb-sönər səssiz, ahəstə.

Gözləri tox olar, əlləri açıq,

Hər əziz tikəni yeməz analar

Yeməyi, yatmağı olar yarımçıq,

Dərdini heç kəsə deməz analar.

Əsil analardan söhbət açdım mən,

Fəqət hər qadına ana deyilməz

Əxlaqı yngüldən uzaq qaçdım mən,

Qələmim bu ada ləkə \gətirməz.

Analar dumduru ay işığıdı,

İşığın üstünə kölgə salmayın.

Analar dünyanın yaraşıgıdı,

Övladlar nə olar haqqı danmayın.

Mənim ömrüm 

mənə sahib çıxmadı

Mənim  ömrüm əkdiyimi yığmadı,

Mənim ömrüm mənə sahib çıxmadı.

Səhranı dolandı, düzü dolandı,

Keçilməz dağlardan yola boylandı,

Özgələri daha yaxşı duyandı,

Mənim ömrüm mənə sahib çıxmadı.

Hər fürsətdə gözlərini qapadı,

Dedi ki, astarı üzdən bahadı,

Guya pəhriz xəstəliyə çarədi

Mənim ömrüm mənə sahib çıxmadı.

Nə sağa əyildi, nə də ki, sola

Başını dik tutdu, nə ola-ola.

Saldı məni gündə bir qalmaqala,

Mənim ömrüm mənə sahib çıxmadı.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.08.2024)

Vüsalə Vətənxan, AYB – “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Təkamül nədir? Təkamül mənim fikrimcə yaradılışın daim inkişafda (sonsuz tərəqqidə, genişlənmədə və dinamikada) olduğu elm tərəfindən isbat edilmiş bir nəzəriyyədir.

    Darvin öz nəzəriyyəsini 4 təbiət prinsipi əsasında qurmuşdur, nəzərimcə burada bəhs edəcəyim bizə yanlış təlqin edilən "arakeçid dövrü" əslində Darvinin açıqlamağa çalışdığı "Varislik" qanununa əsaslanır. İlk öncə başlıqları verim.

    İnsanı müstəqil xilqət kimi danan Darvin nəzəriyyəsi - təkamül fəlsəfəsi nədir? Gəlin bu qavramdan bəhs edək.

    Qədim dövrlərdə filosoflar bu əqidədə olmuşlar ki, üç növ varlıq, yəni minerallar, bitkilər və heyvanlar bir-birinə qarışmış və minerallar bitkilərdən, bitkilər də heyvanlardan öncə yaranmışdır. Və bu silsilə elə nizamlanıb ki, mineralların sonuncu qatı, məsələn, mərcanlar bitkilərin ilkin növü ilə çox oxşar və yaxındırlar. Eləcə də bitkilərin sonuncu növü, məsələn, süngər dəniz heyvanlarının ilk növü ilə oxşardır və həmçinin sonuncu heyvan nəsli, məsələn, meymun ilkin insanlarla yaxınlıq və oxşarlığa malikdir.

     Sonralar bu fəlsəfi baxış başqa əski fəlsəfi dünyagörüşlərlə birgə qərb dünyasına da yol tapır və qərbin təbiət alimlərindən Çarliz Darvin bundan xəbər tutduqdan sonra deyir "Varlıqların hər növünün və ya hər yüksək qatının aşağı növ və ya qatdan ayrılmış bir varlıq olması mümkündür." Yəni, bitki mineraldan və ya heyvan bitkidən yaranmış ola bilər... Eyni qayda ilə heyvanlar silsiləsi də öz inkişaf mərhələsində elə yüksəliş nöqtəsinə çatmışdır ki, onların nəslindən insanabənzər meymunlar törəmiş və onlardan da insan yaranmışdır...

    Nəzərə almaq lazımdır ki, "təkamül" baxışı Darvinin kəşfi deyildir. Ondan öncələr də bir çox alimlər bu fikirdə olmuşlar. Sadəcə və lakin Darvin bu baxış və fikirləri toplayıb nizama saldığından təkamül nəzəriyyəsi onun adı ilə bir ərsəyə gətirilir. Necə ki bir həkim hansısa bir xəstəliyi öz elm və bilik gücü əsasında tapıb onu təhlil edirsə, nəzərimcə bu qavram da eyniylədir...

Darvin də öz baxışlarını 4 təbiət prinsipi əsasında qurmuşdur.

1. Əbədilik üçün mübarizə qanunu.

Bu o deməkdir ki, yer kürəsindəki varlıqların hamısı öz həyatlarının davamı və qorunması üçün daima bir-birlərilə mübarizədə və çarpışmadadırlar. Belə ki bu səy və təlaş başqalarının həlakı ilə nəticələnir.

2. Təbii seçilmə qanunu.

Bu qanun xülasəsi belədir ki, canlı varlıqlar bir-birilə daimi mübarizə və çarpışma nəticəsi "seçilmə xəlbirindən" keçirlər. Yaşamaq üçün daha layiqli olanlar qalırlar, təbiət güclüləri qoruyub saxlayır, zəiflər isə yaşam sırasından çıxırlar, bu seçilmə nəticəsində təkamül və inkişaf ortaya çıxır.

3. Uyğunlaşma qanunu.(Və ya adaptasiya dövrü)

Qanunun mahiyyəti bundan ibarətdir ki, yemək növləri və onları ələ gətirmək yolları  müxtəlif canlılar arasındakı ixtilafların üzə çıxması üçün əsas amillərdən biridir. Məsələn, ətyeyən və yırtıcı heyvanlardan olan aslanın iti dişləri və güclü pəncəsi olduğundan o istər istəməz bu üzvləri ilə öz ovunu parçalayıb dağıtmalıdır. Əgər aslan min illərlə ardı-arası kəsilmədən ov ovlamaq, heyvan parçalamaq imkanından məhrum bir mühitdə yaşamalı olsa və əlacsız qalıb bitki yeməli olsa mümkündür ki, onun iti dişə və nəhəng pəncəyə ehtiyacı olmasın və həmin müddət ərzində üzvlər işdən düşmüş və zəifləmiş, kiçilmiş olsun və mühitə uyğun formalaşsın, və yeni yeminə lazımlı olan yeni üzvləri meydana çıxsın və beləliklə tədricən təkamülün inqilabı baş versin...

4. Varislik qanunu.

Darvin nəzəriyyəsində varislik qanununun mahiyyəti bundan ibarətdir ki, həyatdakı ziddiyyətlər nəticəsində heyvanların orqanizmində tədricən əmələ gələn dəyişikliklər varislik yolu ilə övladlarına keçir və dəyişikliklər eyniylə davam edir.

BƏS BİLDİYİMİZ "ARAKEÇİD DÖVRÜ" NƏDİR?

Zənnimcə Darvin nəzəriyyəsində bu qanunlar arasında arakeçid dövrü yoxdur. Dediyimiz bu dövr yalnız bu qanunların fərdi başvermə prosesində cərəyan edir. Yəni ki, məsələn, bir canlının bildiyimiz "arakeçid dövrü" vasitəsi ilə uyğunlaşma qanununu atlayaraq varislik qanununa keçməsi deyil, əksinə bu qanunlarda fərdi qalaraq daim inkişafda olması, yəni hər 4 qanunların yalnız öz arasında bir keçid mərhələsi olduğu qənaətindəyəm. Əgər bildiyimiz arakeçid dövrü bu 4 qanunları birləşdirəcək rol oynayacaqdısa onda Darvin niyə təbiətin bir-birinə zidd bu 4 prinsimlərini ayırıb ortaya qoyurdu?? Mütləq ki bizə təlqin edilmiş bu anlayış gərçək anlayışdan fərqlidir.

Başqa təbirlə desəm, zənnimcə "arakeçid dövrü" sadəcə yaradılışın nizamında keçici dəyişiklik oynayan bir mərhələdir. Necə ki, dəniz öz dalğalarını sahilə vurduqdan sonra geri qayıdır və təkrar sahilə dalğalarını vurur və yenə geri qayıdır. Məhs bu qavram da eyniylədir.

Bəhsində olduğum bu mövzudan yola çıxaraq, Darvinin təkamül haqqında dediyi fikrini təkrarlamaq və bu qavramı açıqlamaq istəyirəm. Gəlin bir də nəzər yetirək,

 "Varlıqların hər növünün və ya hər yüksək qatının aşağı növ və ya qatdan ayrılmış bir varlıq olması mümkündür." Çarliz Darvin.

Mümkündür ki, bir insan tüklü dünyaya gəlsin və görünüşcə meymuna bənzəsin, lakin sonralar yenə övladları tüksüz doğulsun və öz yaradılış nizamına qayıtsın və davam etsin. Yəni ki, insan insandır, meymun isə meymun... İnsan heç bir zaman heyvanların həyat və yaşamına uyğunlaşa, adaptasiya ola bilməz. Çünki, insan daim inkişafa, dinamikaya, yaratma qüvvəsinə, fiziki patensiala malikdir. Necə ki, Quran deyir "biz insana ağıl verməklə onu bəşərdən fərqləndirdik."

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.08.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı detektiv ustası, polis podpolkovniki Fəxrəddin Qasımoğlunun yeni yazdığı “Ruh” romanını dərc edir..

Fəxrəddin Qasımoğlu dalbadal dərc edilən bir neçə detektivi, xüsusən “Son gecə” böyük oxucu auditoriyası tərəfindən maraqla qarşılanıb. Bu romanda da ənənəvi qəhrəmanlar iş başındadırlar, bu dəfə onlar uşaq oğurıuğunu araşdırırlar.

Bu fikirlərlə gəlib ofisə çatdım. Hava əməlli - başlı işıqlaşmışdı. Kresloma oturub Layiqəni yığdım.

- Eşidirəm, şef.

- Orada vəziyyət necədir?

- Şükür, indicə baş həkimlə danışdıq. Uşağın orqanizminin möhkəm olması onu xilas edib. Lazım olan hər şey edib həkimlər. Vəziyyəti ümidvericidir.

- Bəs Fərman necədir?

- Onun da səhhəti yaxşıya doğru gedir.

- Lap yaxşı. Sən dincəlmək istəmirsən?

- Elə indicə Sənubər xanım da buna təkid edirdi.

- Onda bəs niyə evə getmirsən?

- Yorğun deyiləm, şef. Ofisə gəlirəm. Sizə yaxşı bir çay dəmləyəcəm.

- Nə deyirəm, əgər dəmi qaynatmayacaqsansa, gəl dəmlə.

Qəsdən Layiqəyə söz atdım. Belə işlərdə o qədər də səriştəsi olmayan bu qızı hərdən iynələməyi xoşlayırdım. Cavabında Layiqə telefonda anlaşılmaz bir səs çıxarıb xətti kəsdi. Hər halda təzədəm çay yerinə düşərdi. Evdə bir işim yox idi. O gələnə və çay hazır olana qədər təxminən yarım saat vaxtım vardı. Kresloya yayxanıb ayaqlarımı masanın üstünə uzatdım. Bir az mürgüləmək pis olmazdı. Vərdiş etmişdim deyə, bəzən azca yuxu ilə bir gecənin yuxusuzluğunu ala bilirdim.

Layiqənin gəlişindən xəbərim olmuşdu. Onun məni çağırmasını gözləmədim, təzədəm çayın ətri burnuma dəyən kimi özüm qalxıb yuyunmağa getdim. Bir azdan mətbəxdə qarşı - qarşıya oturub çay içirdik. Birinci stəkanı səssiz boşaltdıq. Nə o, bir kəlmə kəsdi, nə də mən. İkinci dəfə stəkanları doldurandan sonra köməkçim üzümə baxıb dedi:

- Başlayaq, şef?

Xasiyyətini bilirdim. Hər dəfə əməliyyatdan sonra ilk fürsətdə ona qaranlıq qalan məqamlarla bağlı yığılmış suallarını yağdırırdı Layiqə. Bunun onun öyrənmək istəyindən irəli gəldiyini bildiyimçün suallarının hamısını cavablandırırdım. İndi də yuxusuz keçən gecədən sonra evə getməməyimi fürsət bilən bu qız «başlayaq» deyəndə çoxlu suallarının olduğuna işarə edirdi. Xüsusilə, bu əməliyyatda gecəki tapşırığım istisna olmaqla iştirakı əsasən sorğularımı aparıb onların bağlı zərfdə verilmiş cavablarını gətirməkdən ibarət olduğundan nəyin harada başlayıb harada bitdiyi onun üçün çox maraqlı idi. Çaydan bir qurtum vurdum. Hələ qaynar idi. Stəkanı yerinə qoyub dedim:

- Başla.

Layiqə birinci sualını verdi:

- Şef, Sənubər xanım çox gözəl, müasir xanımdı. Xasiyyəti də olduqca mülayimdi. Övladını da necə sevir, bunun şahidi olduq. Amma mən bilirəm ki, ilk saatlardan siz ondan şübhələnmişdiniz. Bəs şübhələriniz nədən yaranmışdı? Axı söhbət bir anadan gedirdi. Kim öz övladını oğurladar ki?

Tam olmasa da, ara - sıra gedişat barədə Layiqəni məlumatlandırmışdım bu günlərdə. Ona görə də lap əvvəldən, bu sualdan başlaması təbii idi. Üzümü ona tutub dedim:

- Sənubərin gözəlliyinə sözüm yoxdur. Amma xasiyyəti barədə dediklərinlə qismən razıyam. Bəli, o, mülayim bir xanımdı. Ancaq həyatda ağır zərbələr alan insanların təbiətində bəzən çox sərt cəhətlər formalaşır. Bunlar adi halda hiss olunmur, yalnız ekstremal şəraitdə özünü büruzə verir. Sənubər bəlkə də çox qadının tab gətirə bilməyəcəyi çətinliklər yaşayıb. Yağ - bal içində yaşaması görünüşü səni aldatmasın, onun həyatı heç vaxt bal olmayıb. Daha doğrusu, on doqquz yaşından sonrakı həyatı.

Stəkanı qaldırsam da, içmədən qaytarıb yerinə qoydum. Bu qadından danışarkən qeyri - ixtiyari yenə də onun üçün bu gün səhər saatlarında keçirdiyim təəssüfü hiss etdim. Layiqənin mənə baxıb gözlədiyini görəndə davam etdim:

- İndi gələk şübhələndiyim məqamlara. Ancaq əvvəlcə sənə bir sual verəcəm. Oxuduğumuz orta məktəbin nömrəsini hamımız xatırlayırıq. Bununla işim yoxdur və cavabında bunu mənə demə. Sadəcə de görüm on il gedib - gəldiyin məktəbin ünvanını xatırlayırsanmı?

Layiqə fikrə getdi. Xeyli fikirləşəndən sonra dedi:

- Açığını deyim ki, yox. Küçə yadımdadır. Amma binanın nömrəsi ilə heç vaxt maraqlanmamışam. Sadəcə ehtiyac olmayıb.

- Buna şübhəm yoxdur. Çünki özüm də on il eyni məktəbdə oxumuşam, indi də tez - tez yanından keçirəm, ancaq binanın nömrəsi neçədir, bilmirəm. Bu tək səndə, ya da məndə belə deyil, Layiqə. İstəyirsən indicə beş tanışına zəng elə eyni sualı ver. Ən yaxşı halda sənə təkcə küçənin adını deyə biləcəklər. Müstəsna hallarda kimsə dəqiq ünvanı xatırlaya bilər.

- Bəs bu sualı verməkdə məqsəd nədir? Deyək ki, Sənubərə də bu sualı vermisiz, o da cavab verə bilməyib. Nə olsun ki? Axı özünüz dediniz ki, əksər adamlar bunu xatırlamır və bu normal haldır.

- Bəli, bu normal haldır. Sənubərin oxuduğu məktəb də mənə maraqlı deyildi. Mən elə bu müşahidələrimə əsaslanıb ona bu sualı başqa formada vermişdim. Buna hələ qayıdarıq. Ardına qulaq as. Boynuma götürdüyüm məsələ adam oğurluğu idi. Təbii ki, ilk saatlardan bunu edənlərin kimliyi barədə heç bir məlumatım ola bilməzdi. Belə olanda məlumlardan başlayıb məchullara gedirik. Səninlə də o vaxt bu barədə söhbətimiz olmuşdu. Onu da bilirsən ki, bu yeni üsul deyil. Çox vaxt cinayətlərin arxasında elə zərəçəkənin yaxınları, bəzən isə ailə üzvləri dayanır. Bir sıra cinayətlərdə onları araşdırmadan ötüb keçməyin sonda necə böyük səhv olduğu dəfələrlə sübut olunub. Hətta başqa şübhələrim olarsa belə, yenə də paralel olaraq bu yoxlamaları mütləq həyata keçirəcəyimi bilirdim. O ki qala, konkret heç nə məlum olmayan bir məsələdə. Elə belə də etdim. Ailədə üç nəfər var idi - ata, ana və oğul. Oğlan qaçırılmışdı. Fərman Gəraybəyli şantaj obyekti kimi bütün şübhələrdən kənar idi. Onun uşağını oğurlayıb iki yüz min manat pul tələb edirdilər. Restoranda görüşüb onu dinlədikdən sonra həyat yoldaşı ilə görüşüb danışmaq istədiyimi bildirdim. Hələ o vaxt Fərmanın bir anlıq tərəddüd keçirdiyi gözümdən qaçmadı. Təbii ki, yoldaşı ilə görüşməyə icazə verdi. Birlikdə onun evinə getdik. Qapını açan qadının yaşı mənə maraqlı gəldi. Altmış yaşı olan Fərmanın həyat yoldaşının yaşı otuz beşdən çox olmazdı. Bu ər-arvad arasında böyük fərq idi. Bunu o dəqiqə özümçün qeyd etdim. Hələ restoranda Fərman uşağın adının Ağamirzə olduğunu demişdi. Altmış yaşlı bir cütlüyün vaxtilə övladlarına vermiş olduqları normal, əsl kişiyə yaraşan bir addır. Amma Sənubərin yaşını və bayaq sən dediyin kimi müasirliyini görəndə adın uşağa kim tərəfindən verildiyini yoxlamaq qərarına gəldim. Adı uşağa Fərman vermiş olsaydı, bunun üstündə çox dayanmayacaqdım. Amma o bu adı uşağa Sənubərin verdiyini dedi. Rəhmətə getmiş çox sevdiyi dayısının adı imiş. Bunu da özümçün qeyd etdim. Sonra uşaq haqqında suallarımı verməyə başladım. Anası Ağanın bu yaxınlarda məktəbdən liseyə keçdiyini, altı yaşından kartinqlə məşğul olduğunu dedi. Kartinqdən danışanda sanki bir anlıq hər şeyi, hətta yeganə övladının oğurlandığını da unutdu bu qadın. Gözləri parıldamağa başladı, elə şövqlə danışırdı ki, sanki özü bu idman növündə bir neçə dəfə çempion olmuşdu. Onda fürsət tapıb onun vaxtilə kartinqə gedib-getmədiyini soruşdum. Heç vaxt məşğul olmadığını dedi. Yenə də ortaya sual çıxırdı - özü heç vaxt kartinqə getməyib, Ağanı bu idman növünə özü yazdırdığını deyir, bəs bu maraq haradan yaranıb onda? Axı kartinq də Bakıda elə populyar idman növü deyil? Bu bir vaxtlar çox dəbdə idi, o maşınlar şəhərə yeni gətiriləndə, illər əvvəl. Altı yaşlı Ağa da bəlkə elə kartinqin nə olduğunu ilk dəfə anası onu bu idmana yazdırmağa aparanda bilib. Başqa sözlə desək, təzadlı vəziyyət yaranırdı. Fikrimi tutursan?

- Tuturam, şef.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.08.2024)

Əlibala Məhərrəmzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”  

Bütün yüksəliş və enmələr liderliyin sayəsində baş verir» sözləri ilə başlayan «Liderliyin 21 inkaredilməz qanunu» kitabını – Con Maksvellin bu incisini, yəqin ki, oxumayan əz-əz liderə rast gəlmək olar. Rəsmən onun özünün, yaratdığı EQUIP və The John Maxwell Company təşkilatlarının bu günədək liderliyin sirlərini öyrətdiyi 5 milyon müdavimi var. Bu gün ABŞ-ın Vest Poynt Hərbi Akadesmiyasından tutmuş BMT-yədək, nüfuzlu Fortune 500 siyahısındakı əksər şirkətlər təmsil olunmaqla az qala hər bir qurumda Con Maksvelldən liderlik dərsi almış insanlara rast gəlmək olar.

Con Maksvellin təqdim etdiyi liderlik qanunlarının 21-nə də qısaca da olsa nəzər yetirməyimiz vacibdir. Belə ki, öz şəxsi həyatlarında və bizneslərində bu qanunlara əməl etməklə insanlar dərhal fayda əldə edirlər

15.Tam etibar qanunu.

«İnsanları öncə liderin özü, sonra isə onun böyük ideyası cəlb edir»

Lider böyük arzusunu tapır, sonra insanları tapır. İnsanlar öncə lideri tapırlar, sonra onun arzusunu.

Çox insanlar liderlik məsələsində hər şeyi baş-ayaq qoyurlar. Onlara elə gəlir ki, qoyduqları ideya cəzbedici olsa, insanlar mütləq bunun ardınca gedəcək, onları lider kimi qəbul edəcəklər. Halbuki liderlik tam əksinə işləyir. İnsanlar layiq bildikləri liderlərin ardınca gedirlər. Liderin ideyası isə sonra gəlir. İnsanlar «Nike» firmasının krossovkalarını ona görə almırlar ki, çox keyfiyyətlidir, ona görə alırlar ki, bu krossovkaları məşhur basketbolçu Maykl Cordan reklam edir. İnsanlar məşhur aktyor Çarlton Xestonun Milli Odlu Silah Assosiasiyasının dəstəyinə yönəli mövqeyini ona görə maraqla dinləmirlər ki, Xeston bu mövzunun gözəl bilicisidir, ona görə dinləyirlər ki, ona böyük inam bəsləyirlər. Əgər insanlar bir dəfə bir insana inanıblarsa, onun rəyinə, nöqteyi nəzərinə həmişə şans verməyə hazırdırlar.

İnsanlar, hətta ideyanı bəyənsələr belə bəyənmədikləri liderin ardınca getməyəcəklər. Bu aksiomdur. Onlar başqa lider axtarışında olacaqlar. Amma lideri bəyənib ideyanı bəyənməyəndə, yenə də liderin ardınca gedəcəklər, amma ideyasına narazılıq bildirəcək, dəyişdirilməsinə can atacaqlar.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.08.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı QƏRBİ AZƏRBAYCANA QAYIDIŞA TÖHFƏ layihəsində sizlər üçün Qərbi Azərbaycanla bağlı maraqlı faktları təqdim edir.

BİLİRSİNİZMİ?

          21. 1 yanvar 1850-ci ildə İrəvan quberniyasında Müqəddəs Ripsimi İrəvan qadın təhsil məktəbi fəaliyyətə başlamışdır. İrəvan şəhərində fəaliyyət göstərən bu qadın təhsil müəssisəsi Qafqaz Qubernatoru Mixail Vorontsovun həyat yoldaşı Yelizaveta Vorontsovanın təşəbbüsü ilə Müqəddəs Nina Xeyriyyə Cəmiyyətinin idarə heyətinin qərarı ilə açılmışdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.08.2024)