Enver Aykol, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Türkiyə təmsilçisi
Beynəlxalq Türk Ədəbiyyatı Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının birgə layihəsi olan TÜRK MƏDƏNİYYƏTİ ÜNLÜLƏRİ layihəsindəyik. Bu dəfə sizlərə Türkiyə yazarı, Türkiyə ədəbiyyatı klassikasında yer alan Halide Edip Adıvar barədə danışacağıq.
Türk ədəbiyyatının ən mühüm qələmlərindən biri olan Xalidə Edib Adıvar (1884-1964) təkcə yazıçı deyil, eyni zamanda görkəmli bir təhsil xadimi və siyasətçi idi. Əsərləri ilə türk cəmiyyətinin keçid dövrlərini işıqlandırarkən, qadın hüquqları, milliyətçilik və Şərq-Qərb ziddiyyəti kimi mövzuları dərinləşdirdi. Bu yazıda onun bioqrafiyasını ədəbi şəxsiyyəti və yaradıcılığı əsasında təhlil edərək, türk ədəbiyyatındakı mövqeyindən və irsindən bəhs edəcəyik.
Xalidə Edib 1884-cü ildə İstanbulun Beşiktaş səmtində, Ceyb-i Hümâyun katiblərindən Mehmet Edib Bəy ilə Fatma Bədirfəm xanımın qızı olaraq dünyaya gəldi. Anasını uşaq yaşlarında itirməsi, onun Mövlavi mədəniyyəti ilə yoğrulmuş nənəsinin evində böyüməsinə səbəb oldu. Bu mühit, mistik və ənənəvi dəyərlərlə iç-içə keçmiş bir uşaqlıq həyatı yaşamasına şərait yaratdı. Nənəsindən aldığı tərbiyə, sonradan əsərlərində hiss olunacaq türk ənənələrinə sadiqliyinin əsasını qoydu.
Təhsil həyatına Üsküdar Amerikan Qız Kollecində davam edən Xalidə Edib burada qərb tərzi təhsil aldı. Lakin xüsusi müəllimlərdən aldığı dərslərlə Şərq və Qərb mədəniyyətlərini sintez etmək fürsəti tapdı. Rza Təvfiqdən ədəbiyyat və fəlsəfə, Salih Zəkidən riyaziyyat, Şükrü Əfəndidən ərəb dili dərsləri alması onun intellektual şəxsiyyətini formalaşdırdı. Rza Təvfiqin təsiri altında türk xalq ədəbiyyatına və mistisizmə maraq göstərərkən, Salih Zəkidən qazandığı pozitivist baxış bucağı əsərlərində ağıl-hiss ziddiyyətini dərinləşdirdi.
Xalidə Edibin ədəbi dünyaya girişi 1897-ci ildə John Abbotdan etdiyi "Mâder" tərcüməsi ilə başladı. Lakin əsl çıxışını 1908-ci ildən etibarən "Tanin", "Mehasin" və "Müsəvvər Muhit" kimi jurnallarda dərc olunan yazıları ilə etdi. İlk romanı "Heyula" (1909) psixoloji gərginlik və qadın şəxsiyyəti əsasında qurulmuşdu. Bu əsərdə cəmiyyətin qadına yüklədiyi rolları sorgulayan bir dil diqqət çəkdi.
1901-ci ildə riyaziyyat müəllimi Salih Zəki ilə evlənən Xalidə Edib bu evlilikdən sonra uşaqlarına fokuslansa da, 1908-ci ildə II Məşrutiyyət elan edildikdən sonra yenidən yazı həyatına qayıtdı. "31 Mart Hadisəsi"ndən sonra Misir və İngiltərəyə getmək məcburiyyətində qalması ona Qərb mədəniyyətini yaxından tanımağa imkan verdi. İngiltərədə feminist İzabel Fray ilə tanışlığı qadın hüquqlarına dair fikirlərini möhkəmləndirdi. Lakin Xalidə Edibin feminizmi Qərb modellərindən çox, türk qadınının ictimai və milli məsuliyyətləri ilə uyğunlaşdırılmış bir yanaşmanı əks etdirirdi.
Bu dövrdə qələmə aldığı "Seviyə Talip" (1910) və "Handan" (1912) kimi romanlar təhsilli və müstəqil qadın personajlar vasitəsilə ictimai tənqidlər irəli sürdü. "Handan" xüsusilə avtobioqrafik elementlər daşıyan və "dərin psixoloji böhran keçirən bir qadının hekayəsi" kimi qiymətləndirilən bir əsər idi. Yakub Kadrinin də vurğuladığı kimi, bu roman Xalidə Edibin daxili dünyasındakı tərəddüdləri əks etdirməsi ilə diqqət çəkici idi.
1910-cu illər Xalidə Edibin Türkçülük hərəkatına yaxınlaşdığı bir dövr oldu. Ziya Göyalp, Yusif Akçura və Həmdullah Suphi kimi şəxsiyyətlərlə Türk Ocağı ətrafında bir araya gəlməsi onun ədəbi və siyasi duruşunu formalaşdırdı. "Yeni Turan" (1912) bu təsirin konkret bir məhsulu idi. Roman utopik bir "Turan" dövləti xəyalını təsvir edərkən, mərkəzsizləşdirici və zorakılıqsız bir cəmiyyət modeli təklif edirdi. Qadın personajların təhsilli və fəal rol alması Xalidə Edibin qadını milli mübarizənin bir hissəsi kimi konumlandırdığını göstərirdi.
Balkan Müharibələri və I Dünya Müharibəsi Xalidə Edibin Qərbə olan münasibətini köklü şəkildə dəyişdi. Xüsusilə Qərbin türklərə qarşı tutumu onun əsərlərində "milli şüur" mövzusunu ön plana çıxartdı. Bu dövrdə xəstəxanalarda könüllü işləməsi və Suriyadakı təhsil fəaliyyətləri ictimai məsuliyyət anlayışının bir əksi idi.
1919-cu ildə İzmirin işğalı Xalidə Edibin həyatında dönüş nöqtəsi oldu. Sultanəhmət mitinqindəki ehtiraslı çıxışı onu milli bir simvola çevirdi. "Millətlər dostumuz, hökumətlər düşmənimizdir!" ifadəsi xalqın müqavimət ruhunu alovlandırdı. 1920-ci ildə həyat yoldaşı Adnan Adıvar ilə Anadoluya keçərək Milli Mübarizəyə qoşulması onun ədəbi şəxsiyyətini də dərin təsirləndirdi.
Bu dövrdə yazdığı "Odlu Köynək" (1922) və "Vurun Mərhəmətsizə" (1923) Milli Mübarizəni təsvir edən ilk romanlar arasında idi. "Odlu Köynək" cəbhədəki əsgərlərin və cəbhə arxasındakı qadınların mübarizəsini təsvir edərkən, "Vurun Mərhəmətsizə" müəllimə Əliyənin Anadoludakı işğalçı qüvvələrə qarşı mübarizəsindən bəhs edirdi. Bu əsərlərdə əvvəlki romanlarda görülən "dost Qərbli" imici yerini "müstəmləkəçi düşmən"ə buraxdı. Xalidə Edib bu kitablar vasitəsilə türk ədəbiyyatında "sənədli roman" janrının öncülərindən biri oldu.
“- İngilis qanı və türk qanı bir şeydir, madam?
- İngilis qanını mikroskop altında görmədim. Qırmızı və ya mavi rəngdə olub olmadığını bilmirəm. Ancaq türk qanı atəş kimi isti və qırmızıdır.” (Odlu Köynək, s. 40)
Milli Mübarizənin qələbə ilə nəticələnməsinə baxmayaraq, siyasi ixtilaflar səbəbilə 1925-ci ildə həyat yoldaşı ilə xaricə getmək məcburiyyətində qalan Xalidə Edib İngiltərə, Fransa və ABŞ-da keçirdiyi illərdə intellektual fəaliyyətini davam etdirdi. "The Clown and His Daughter" (1935) adı ilə ingilis dilində yazdığı "Sinekli Bakkal" türk dilinə tərcümə edildikdə CHP Roman Mükafatını qazandı. Bu əsər II Əbdülhəmid dövrü İstanbulunu təsvir edərkən Şərq-Qərb ziddiyyətini Rabiə və Peregrini personajları vasitəsilə işlədi. Rabiənin ənənəvi dəyərlərə sadiqliyi ilə Peregrininin Qərbli ziyalı kimliyi Xalidə Edibin idealizə etdiyi sintezi simvollaşdırırdı.
Xaricdə olduğu illərdə yazdığı "Turkey Faces West" (1930) və "Conflict of East and West in Turkey" (1935) kimi əsərlər Türkiyənin modernləşmə prosesini təhlil edən mühüm tədqiqatlar idi. Həmçinin Hindistanda keçirdiyi konfransların yekununu "Inside India" (1938) adlı kitabda toplaması, ingilis müstəmləkəçiliyinə tənqidi yanaşma təqdim edərkən, Qandinin zorakılıqsız müqavimət fəlsəfəsinə heyranlığını əks etdirirdi.
Xalidə Edibin əsərləri tematik olaraq üç əsas qrupa bölünə bilər:
1.Qadın və Cinsiyyət: Qadınların təhsili, azadlığı və ictimai rolları Xalidə Edibin erkən dövr əsərlərinin mərkəzində dururdu. "Handan" və "Seviyə Talip" kimi romanlarda təhsilli, lakin ictimai təzyiqlərlə mübarizə aparan qadınlar ön plana çəkildi. "Yeni Turan"da isə qadınlar siyasi və sosial sahədə fəal rollar üstləndi. Lakin yazıçı Qərb feminizmini kölgədə qoymadan türk qadınının milli və mədəni dəyərlərlə təchiz edilmiş bir şəxsiyyət inkişaf etdirməli olduğunu müdafiə etdi.
2.Milli Kimlik və Şərq-Qərb Sintezi: Xalidə Edibin əsərlərində Şərq və Qərb arasındakı gərginlik davamlı bir tema kimi özünü göstərir. "Sinekli Bakkal"da bu sintez Rabiənin ənənəvi musiqi istedadı ilə Peregrininin Qərbli intellektual bacarığının birləşməsində təcəssüm tapır. Yazıçı Osmanlının çoxmədəniyyətli quruluşunu zənginlik kimi qiymətləndirərkən, Qərbin texnoloji irəliləyişini rədd etmir. Onun fikrincə, türk cəmiyyəti yalnız bu ikisinin sintezi vasitəsilə inkişaf edə bilərdi.
3.İctimai Ədalət və Siyasi Tənqid: Milli Mübarizə dövrünə aid əsərlər ictimai ədalət və vətənpərvərlik mövzularını vurğulayırdı. "Vurun Mərhəmətsizə"də dini xadimlərin ikirəngliyi tənqid edilərkən, "Odlu Köynək"də adi insanların qəhrəmanlıqları diqqət mərkəzində idi. Xalidə Edib romanlarında xalqın səsini əks etdirməklə kifayətlənmədi, həm də dövrün siyasi çaxnaşmalarını sənədli dəqiqliklə təsvir etdi.
Xalidə Edibin üslubu psixoloji dərinlik və ictimai realizm arasında gedib-gəlir. İlk dövr əsərlərində romantik və emosional bir dil üstünlük təşkil edərkən, Milli Mübarizə illərində daha sadə və epik bir ifadə tərzi qəbul etdi. “Sinekli Bakkal” kimi yetkinlik dövrü romanlarında isə simvolizm və istehza ön plana çıxdı.
Personaj yaradıcılığında qadınların daha güclü və dinamik olması diqqət çəkir. Kişi personajlar isə ümumiyyətlə ikinci planda qaldı. Bu vəziyyət yazıçının qadın şəxsiyyətinə verdiyi əhəmiyyəti əks etdirir. Lakin bəzi tənqidçilər kişi personajların səthi şəkildə işləndiyini irəli sürmüşlər.
Xalidə Edib Qərb ədəbiyyatını türk dilinə qazandırmaq sahəsində də mühüm rol oynamışdır. Şekspirdən “Hamlet” və “Antoni və Kleopatra”, Orvelldən “Heyvan Ferması” kimi tərcümələri türk oxucusunun dünya ədəbiyyatı ilə tanış olmasını təmin etdi.
1939-cu ildə Türkiyəyə qayıdan Xalidə Edib İstanbul Universitetində İngilis Dili və Ədəbiyyatı Kafedrasını yaratdı. 1950-1954-cü illər arasında İzmir millət vəkili kimi siyasətə atılsa da, əsas irsini ədəbiyyat sahəsində qoydu. “Tatarcıq” (1939) və “Sonsuz Panayır” (1946) kimi son dövr romanları ictimai dəyişiklikləri istehzalı bir dillə təhlil etdi.
Xalidə Edib 9 yanvar 1964-cü ildə İstanbulda vəfat etdi. Əsərləri türk ədəbiyyatında qadın səsinin güclənməsinə, milli şüurun formalaşmasına və mədəni sintez axtarışlarına rəhbərlik etdi.
Biblioqrafiyaya keçməzdən öncə sizə aşağıda təqdim edilən foto barədə bir neçə kəlmə demək istəyirəm. Bu özəl bir fotodur. Edip Adıvar 1-ci Dünya savaşı sonunda İstanbulun işğal edilməsinə qarşı Sultanahmed meydanında böyük bir mitinq təşkil etmişdi. Bu fotoda o mitinqdə çıxış edir.
Biblioqrafiya
İpek Çalışlar, Halide Edip: Biyografisine Sığmayan Kadın, İstanbul: Everest Yayınları, 2010.
Ayşe Durakbaşa, Halide Edip Türk Modernleşmesi ve Feminizm, İstanbul: İletişim, 2000
İnci Enginün, Tanzimat'tan Cumhuriyete 1839-1923 Yeni Türk Edebiyatı, İstanbul: Dergah Yayınları, 2019.
Berna Moran, Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış, İstanbul: İletişim, 2021.
İnci Enginün, "ADIVAR, Halide Edip", TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/adivar-halide-edip [Erişim Tarihi: 12.02.2025.
Münire Kevser Baş, “Halide Edip Adıvar”,Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü, https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/adivar-halide-edip [Erişim Tarihi: 11.02.2025].
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(13.02.2025)
