Əlibala Məhərrəmzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Və bu da sonuncu!

Bütün yüksəliş və enmələr liderliyin sayəsində baş verir» sözləri ilə başlayan «Liderliyin 21 inkaredilməz qanunu» kitabını – Con Maksvellin bu incisini, yəqin ki, oxumayan əz-əz liderə rast gəlmək olar. Rəsmən onun özünün, yaratdığı EQUIP və The John Maxwell Company təşkilatlarının bu günədək liderliyin sirlərini öyrətdiyi 5 milyon müdavimi var. Bu gün ABŞ-ın Vest Poynt Hərbi Akadesmiyasından tutmuş BMT-yədək, nüfuzlu Fortune 500 siyahısındakı əksər şirkətlər təmsil olunmaqla az qala hər bir qurumda Con Maksvelldən liderlik dərsi almış insanlara rast gəlmək olar.

Con Maksvellin təqdim etdiyi liderlik qanunlarının 21-nə də qısaca da olsa nəzər yetirdik. Belə ki, öz şəxsi həyatlarında və bizneslərində bu qanunlara əməl etməklə insanlar dərhal fayda əldə edirlər, bunu gəlin unutmayaq.

Varislik qanunu

«Liderin əsl qiyməti onun qoyduğu irslə, varisləri ilə ölçülür»

1997-ci ildə dünyanın biznes sferasının ən yaxşı liderlərindən biri, «Koka-kola» kompaniyasının rəhbəri Roberto Qoysueta vəfat etdi. 16 illik rəhbərlik dönəmində o, «Koka-kola»-nın dəyərini 4 milyard dollardan 150 milyard dollara (3500 faiz !!!) qaldırdı, bütün avtomobil və neft kompaniyalarından bahalı etdi, bir çox aksionerini multimilyonçuya çevirdi, amma onun qoyduğu bu nəhəng irs hələ işin bir tərəfi idi. O, özündən sonra kompaniyanın işini yüksək şəkildə davam etdirəcək varislər yetişdirərək hazırlamışdı, estafeti qəbul edən bu liderlər «Koka-kola»nın uğur yolunu davam etdirirlər.

Və son olaraq kitabının yekun hissəsində Con Maksvell insanlara həyat yollarında öz arzularına çatmağı diləyərək onlara lider olmağı tövsiyə edir. Tövsiyə edir ki, insanlar öz ardlarınca başqalarını aparmağı öyrənsinlər, liderlik zirvəsinə yüksəlib yüksək nəticəyə nail olduqca sabahkı günün liderlərini yetişdirsinlər.

Məncə, əziz oxucum, liderliyin bu qızıl 21 qanununu mənimsəmək sənin dünyagörüşündə çox ciddi dəyişikliklərə səbəb olacaq.

Onlarla praktik vasitə olaraq silahlan və haydı, liderliyə doğru!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.08.2024)

Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Klassik musiqinin tanınmış simalarından çoxunumu tanıyırsınız? İnanın ki yox. Ən yaxşı halda Qara Qarayev, Fikrət Əmirov, Niyazı…

Bu gün mən sizə Nazim Əliverdibəyov barədə danışmaq istəyirəm.

Nazim Ağalar oğlu Əliverdibəyov 1926-cı il avqust ayının 24-də Kislovodsk şəhərində anadan olmuşdur. İlk musiqi təhsilini 1938-1944-cü illərdə Bakı Musiqi Texnikumunda, sonra onillik musiqi məktəbində (indiki Bülbül adına Orta-ixtisas Musiqi Məktəbi) V.Anşeleviçin violonçel sinfində almışdır. Onillik musiqi məktəbinin buraxılış imtahanı zamanı özünün bəstələdiyi ilk pyeslərindən birini çalmışdır.

Daha sonra Üzeyir Hacıbəyov adına Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının bəstəkarlıq fakültəsində təhsilini davam etdirərək 1952-ci ildə professor Cövdət Hacıyevin bəstəkarlıq sinfini bitirmişdir. Musiqinin müxtəlif janrlarına müraciət etmiş, uşaqlar üçün “Cırtdan” nağıl-operasının, “Nazxanım naz edir” musiqili komediyasının, “Muğan” xoreoqrafik lövhələrinin, iki balet süitasının, “Mingəçevir” simfonik poemasının, xalq çalğı alətləri orkestri üçün “İçəri şəhər” adlı musiqi lövhələrinin, A.Puşkinin sözlərinə “Çiçək” romanının, Hüseyn Cavidin sözlərinə silsilə romansların, çoxlu sayda kamera-instrumental və xor əsərlərinin, kinofilmlərə və teatr tamaşalarına yazılmış musiqilərin müəllifidir.

Onun, xüsusilə “Bayatı Şiraz” muğamının akapella xor üçün işləməsi çox orijinaldır. Nazim Əliverdibəyov Ü. Hacıbəylinin “Leyli və Məcnun” və “Əsli və Kərəm” operalarının klavir və partiturasının yeni redaktəsini hazırlamışdır. Hazırda bu operalar onun redaktəsi ilə Azərbaycan Dövlət Opera və Balet Teatrında tamaşaya qoyulur. 1951-ci ildən Bülbül adına Ortai xtisas Musiqi Məktəbində nəzəriyyə və bəstəkarlıq üzrə müəllimlik etmiş, 1964-1985-ci illərdə - 20 ildən artıq bu məktəbə rəhbərlik edərək gənc nəslin musiqi-estetik tərbiyəsi sahəsində əzmlə çalışmışdır. 1960-cı ildən Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasında “Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları” fənnindən dərs demişdir.

Nazim Əliverdibəyov 1956-cı ildə Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqının üzvü olmuş, respublikanın musiqi həyatında fəal iştirak etmişdir. Simli kvartet (1950), “Qəhrəmanlıq”- Simfonik orkestr üçün uvertüra (1951), Simfonik orkestr üçün Balet süitası (1956), Simfonik orkestr üçün “Rəqs suitası” (1978), violonçel ansamblı və simfonik orkestr üçün “Skertso” və “Vals” (1978) və başqa əsərləri məşhurdur.

Bir sözlə, o, musiqi xəzinəmizə çox şey bəxş edib.

Nazim Ağalar oğlu Əliverdibəyov 1985-ci il fevral ayının 17-də Bakıda vəfat etmişdir.

Ruhu şad olsun.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.08.2024)

 “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə BİRİ İKİSİNDƏ layihəsində bu gün sizlərə tanınmış ədəbiyyatşünas Məti Osmanoğlunun ustad dərsləri təqdim ediləcək.

TƏBABƏTLƏ ƏDƏBİYYAT BİR ARAYA GƏLƏNDƏ...

Təməli nevrologiya həkimi Ziqmund Freyd (1856-1939) tərəfindən qoyulmuş psixoanaliz ədəbiyyatşünaslığın deyil, psixologiya elminin nəzəriyyələrindən biridir. Z.Freydin psixoanaliz sahəsində apardığı tədqiqatlar, irəli sürdüyü elmi müddəalar tibb elmi ilə yanaşı, ədəbiyyata da böyük dəyişdirici təsir göstərmişdir. Z.Freydin təlimi sayəsində şüurdanxaric (və ya təhtəlşüur) anlayışının strukturu və xüsusiyyətləri, seksual təhriklərin insan davranışına təsiri, motivasiya və impulslar kimi anlayışlar tibb elmində öyrənildiyi və tətbiq edildiyi kimi, ədəbiyyata da təsirsiz qalmamışdır.

Z.Freyd hesab edirdi ki, hər bir bədii əsərdə real həyatda gerçəkləşdirilə bilməyən gizli mənalar və istəklər var. Uşaq özünün gerçək dünyadan uzaq fantaziya aləmini yaratdığı kimi,  şair də gizlində yaşadıqlarını öz təxəyyülü vasitəsilə canlandırmağa can atır. Yazıçının uydurduğu xəyal dünyasında özü ilə onu əhatə edən mühit arasındakı basdırılmış münaqişələr, dərində qalan sarsıntılar mühüm rol oynayır. Z.Freydin nəzəriyyəsinin maraqlı cəhətlərindən biri şairlə dəli arasında müqayisə aparmasıdır. O qeyd edirdi ki, şairlə dəlini bir-birindən real ilə qeyri-real, şüurlu ilə şüurdanxaric davranışlar arasındakı nazik bir sərhəd ayırır. Onların bir-birindən yeganə fərqi isə odur ki, şair həmin sərhədi ayırd edə bilir, dəli isə özünü real dünyaya qaytaran yolu görə bilmir.

Z.Freydin gəldiyi qənaət budur ki, bədii əsər yaradan şair öz əsəri ilə gizli qayğılarını, içində tüğyan edən duyğularını çölə atmaqla özünü sağaldır, başqalarına da çıxış yolu göstərir...

Psixoanaliz elmi ədəbiyyatşünaslara bədii mətnə yeni mövqedən yanaşmağa imkan yaratdığı kimi, yazıçıları, digər sahələri təmsil edən sənət adamlarını da həyatı və insanları fərqli gözlə görüb qiymətləndirməyə sövq etdi.

Bu da maraqlıdır ki, ədəbiyyatşünaslıq elmi ilə psixoanaliz elmi arasında ortaq sayıla biləcək nəzəri əsərləri, əsasən, psixoloqlar yaradıblar.

Təxminən bir əsr bundan əvvəl psixoanalizin sənətə təsirinin araşdırılması ədəbiyyatın da gündəliyinə gətirildi. Bu mövzuda öz mülahizələrini bölüşən ədəbiyyatçılardan biri alman yazıçısı, Nobel mükafatı laureatı Herman Hessedir (1877-1962). Psixoanalizin bilicisi və tərəfdarı kimi çıxış edən H.Hesse 1916-cı ildə psixoanaliz həkimindən müalicə seansları qəbul eləmişdi.   

Beləliklə, H.Hessenin 1918-ci ildə qələmə aldığı “Sənətkar və psixoanaliz” məqaləsi oxuduğu elmi əsərlərin, ədəbiyyat və sənət üzərində müşahidələrinin, eləcə də şəxsi həyat təcrübəsinin sayəsində araya-ərsəyə gəlmişdi. Psixoanaliz elminin ədəbiyyata təsirindən bəhs edən bu essedə müəllif psixoanalizin bədii yaradıcılıqda təxəyyülün rolunu təsdiqləməsinə yüksək qiymət verirdi. O vurğulayırdı ki, analiz hər sənət adamına bunu xatırladır. Bəzən sadəcə uydurma kimi təsəvvür olunan şey bunun sayəsində ən yüksək dəyər qazanır. Analiz sənətkara yüksək səslə ruhun əsas ehtiyaclarının varlığını, hər cür avtoritar ölçü və dəyərləndirmələrin nisbiliyini xatırladır. 

H.Hesse qeyd edirdi ki, psixonaliz bizə şüurumuza basdırdığımızı görməyi, qiymətləndirməyi, araşdırmağı və ciddi qəbul etməyi öyrədir.

Əziz oxucular, H.Hessenin sizə təqdim etdiyimiz “Sənətkar və psixoanaliz” məqaləsi psixoanalizin ədəbiyyatdakı yerinin müəyyənləşdirilməsi baxımından nüfuzlu mənbələrdən biri hesab edilməkdədir. 

Herman HESSE

SƏNƏTKAR VƏ PSİXOANALİZ

Freydin “psixoanalizi” dar bir nevroloqlar dairəsinin diqqətini cəlb etdiyi vaxtdan, Freydin tələbəsi Yunq şüurdanxaric psixologiya və tiplər haqqında təlimini yaratdığı və qismən nəşr etdirdiyi vaxtdan, analitik psixologiya bilavasitə xalq mifinə, dastanlara və poeziyaya üz tutduğu vaxtdan bəri sənət ilə psixoanaliz arasında məhsuldar bir təmas yaranıb. Freydin təlimi ilə razılaşsaq da, razılaşmasaq da, onun təkzibedilməz tapıntıları mövcuddur və öz işini görür.

Bir çox cəhətdən belə məhsuldar olan bu yeni analitik metodun məhz sənətkarlara yaxın olacağı gözlənilən idi. Elə bu səbəbdən özü nevrotik olan bir çox insan psixoanalizlə maraqlana bilərdi. Bundan əlavə, sənətkarın özünü rəsmi elmlə müqayisədə tamamilə yeni təməl üzərində qurulmuş psixologiyaya bağlamağa daha böyük meyil və hazırlıq nümayiş etdirdiyini görürük. Radikal bir dahini sənətkarın müdafiə etməsi professorun müdafiə etməsindən həmişə daha asan olub... Və bu gün Freydin ideyalar aləmi mütəxəssislərdən - həkimlərdən və psixoloqlardan daha çox gənc sənətkarlar nəsli tərəfindən müzakirə olunur və daha geniş qavranılır.

Yeni psixologiyaya kafedə aparılan yeni müzakirə mövzusu kimi yanaşmaqla qane olmayan sənətkarda artıq ondan necə öyrənmək istəyi yaranır - daha doğrusu, yeni psixoloji baxışların yaradıcılıq üçün faydalı olub-olmadığı, yaxud nə dərəcədə faydalı ola biləcəyi sualı ortaya çıxır. 

Yadımdadır, iki il əvvəl bir tanışım mənə Leonhard Frankın iki romanını oxumağı tövsiyə etmiş, onları sadəcə qiymətli əsərlər deyil, həm də “bir növ psixoanalizə giriş” adlandırmışdı. O vaxtdan bəri mən Freyd təliminin izləri görünən bir sıra əsərlər oxumuşam. Yeni elmi psixologiyaya zərrə qədər maraq göstərməsəm də, mənə elə gəldi ki, Freydin, Yunqun, Ştekelin və başqalarının bəzi əsərlərində yeni və vacib bir şey var. Onların əsərlərini mən özüm oxudum və onların baxışlarında öz fantaziya və müşahidələrimin yaratdığı təsəvvürlərin, demək olar ki, hamısının təsdiqini tapıram. Onlarda qismən mənə aid olan ürəyədamma və ötəri fikir, dəkr edilməmiş bilik kimi şeylərin ifadə edildiyini və aydınlaşdırıldığını görürəm.

Yeni təlimin faydalılığı bədii yaradıcılığa, eləcə də gündəlik həyat müşahidələrinə tətbiq edildikdə dərhal üzə çıxır. Artıq bir açar var – tam sehrli açar deyil, amma yenə də özünün yararlılığını və etibarlılığını tez bir zamanda sübut etmiş yeni dəyərli bir alətdir. Özü də mən ədəbiyyat tarixindəki, yazıçının həyatının bir xəstəliyin son dərəcə müfəssəl mənzərəsini açan ayrı-ayrı əsərləri nəzərdə tutmuram. Yalnız psixoloji dərketmənin və incə ürəyədammaların Nitsşe tərəfindən təsdiqi və aydınlaşdırılması bizim üçün çox dəyərli ola bilərdi. Şüurdanxaricin dərk və müşahidə edilməsinin başlanğıcı, sıxıntı, sublimasiya, reqressiya və s. kimi psixi mexanizmlərin şərhi bu sxemə aydınlıq gətirir və onu asanlıqla başadüşülən edir.

İndi psixologiya ilə məşğul olmaq asanlaşa da, psixologiya elminin sənətkar üçün faydalı olub-olmadığı hələ də, həqiqətən, şübhəli qalır. Tarixə aid biliklər tarixi əsərlərə, botanika və ya geologiyaya aid biliklər də landşaftı təsvir etməyə nə dərəcədə az kömək edirsə, ən yaxşı elmi psixologiya da insanın təsvirinə o dərəcədə az kömək edir. Aydındır ki, analitiklərin özləri dəlil gətirmək, mənbə göstərmək və dediklərini təsdiq etmək üçün hər yerdə ilkin dövrlərin poetik əsərlərindən istifadə edirlər. Görünür, elə buna görə də analiz yazıçıların əzəldən bildiklərini dərk etdi və elmi şəkildə dəqiqləşdirdi, axı yazıçı, əslində, analitik-psixoloji təfəkkürə zidd olan xüsusi bir təfəkkür növünün təmsilçisi olub. O, yuxu görən, analitik də onun yuxularını yozan olub. Yeni psixologiyaya rəğbətlə yanaşan yazıçıya xəyal qurmaqdan, şüurdanxaricin çağırışına əməl etməkdən başqa bir şey qalırmı?

Yox, ona başqa bir şey qalmır. Buna qədər yazıçı olmayanı, buna qədər ruhi həyatın daxili quruluşunu, ürək döyüntülərini hiss etməyəni bundan sonra analiz ruhun tərcümanı etməyəcək. O yalnız yeni sxemi tətbiq edə biləcək, bir anlıq təəccüb yaşaya biləcək, amma mahiyyət etibarilə gücünü artıra bilməyəcək. Ruhi proseslərin poetik qavrayışı bundan əvvəl olduğu kimi intuitiv, analitik olmayan istedad məsələsi kimi qalacaq.

Ancaq məsələ bununla bitmir. Doğrudan da, psixoanaliz yolu sənətçi üçün də əhəmiyyətli təkan ola bilər. O, analiz texnikasını bədii yaradıcılığa köçürməkdə yanılsa belə, psixoanalizə ciddi yanaşmaqda, ona əməl etməkdə yenə də haqlıdır. Mən sənətkarın psixoanalizdən faydalana biləcəyini təsdiq edən üç dəlil görürəm.

İlk növbədə, dərin fantaziyanın, təxəyyülün dəyəri. Sənətkar özü özünə analitik gözlə baxanda onun əziyyət çəkdiyi zəif cəhətləri özünə gizli qalmır. Bu zəifliklərə sənətinə inamsızlıq, fantaziyaya şübhə, özündəki burjua baxışlarını və tərbiyəsini doğru qəbul edən, onun sənətini yalnız xoş bir "uydurma" saymaq istəyən yad səs aiddir. Lakin məhz analiz inandırıcı şəkildə öyrədir ki, indi “uydurma” kimi qiymətləndirilə bilən şey ən yüksək dəyərdir. Bu dəyər əsas insan ehtiyaclarının mövcudluğunu, eləcə də bütün avtoritetli ölçülərin və dəyərlərin nisbi olduğunu güclü şəkildə yada salır. Sənətkar analizdə özünə haqq qazandırır. Eyni zamanda, analiz ona analitik psixologiyanın özündəki sırf intellektual təsdiq aləmini açır.

Metodun bu faydalı tərəfini artıq onunla yalnız kənardan tanış olanlar da qəbul edə bilər. Digər iki dəyərli cəhət isə yalnız özlərində ruhi analizi hərtərəfli və ciddi şəkildə yaşamış olanlara, onlar üçün analiz ağıl məsələsi deyil, təcrübə məsələsi olanlara aşkar olacaq. Öz “kompleksləri” və ruhani həyatları haqqında müəyyən formalaşdırılmış məlumatlarla kifayətlənənlər isə bu  mühüm dəyərləri itirəcəklər.

Analiz yolu ilə ciddi şəkildə dərinə gedən, xatirələrdən, xəyallardan və assosiasiyalardan ilkin ruhi səbəblər axtaran hər kəsin əldə etdiyi isə təxminən "öz şüurundan xaricdə olana səmimi münasibət" kimi müəyyənləşdirilə bilər. O şüur və şüurdanxaric arasında isti, məhsuldar, ehtiraslı bir tarazlıq vəziyyətini yaşayacaq, əks halda "gizli şəraitdə" qalmaqda davam edəcək və yalnız yuxularda görünməz şəkildə təzahür edəcək şeyləri tapacaq ki, onlara da diqqət yetirməyəcək.

Bu isə psixoanalizin etika üçün, şəxsi vicdan üçün vacib olan nəticələri ilə dərindən bağlıdır. Analiz hər şeydən öncə başqa bir əsas tələbi irəli sürür ki, ondan yayınma və etinasızlıq dərhal qisas alır, tiyəsi dərinə işləyir və silinməz izlər buraxır. Özünə qarşı doğruluğu, bizim öyrəşmədiyimiz doğruluğu tələb edir. O, bizə sıxışdırmağa nail olduğumuzu, bütöv bir nəslin uzunmüddətli məcburiyyət şəraitində sıxışdırdığını görməyi, tanımağı, araşdırmağı və ciddi qəbul etməyi öyrədir. Psixoanalizlə tanış olaraq atılan ilk addımlar güclü, hətta həddindən artıq güclü təcrübədir, təməllərin sarsılmasıdır. Kim tab gətirib irəliləyirsə, indi özünü getdikcə daha çox tək, şərtiliklərdən və ənənəvi baxışlardan uzaqda görür, suallar verməyə və şübhələnməyə məcbur olur ki, bu da onu heçliklə üz-üzə qoyur. Ancaq ənənəvi olanın dağılan pərdələri arxasında o, getdikcə daha çox həqiqətin, təbiətin sarsılmaz mənzərəsini görür və ya hiss edir. Yalnız indi, analiz özünü intensiv şəkildə sınaqdan keçirərkən inkişaf tarixinin bir parçası həqiqətən yaşanır və qanı axan duyğu ilə aşılanır. Ata və ana, kəndli və köçəri, meymun və balıq proobrazlarına qayıdaraq, insanlar psixoanalizdə olduğu qədər heç bir yerdə öz ilkinliyini, bir-biri ilə əlaqələrini və ümidi bu qədər ciddi, bu qədər sarsıntı ilə hiss etmirlər. Ürəyin döyüntüsü aydın hiss olunur, qorxular, çətinliklər, təzyiqlər aşkara çıxdıqca həyatın, şəxsiyyətin mənası bütün saflığı və tələbkarlığı ilə artır.

Analizin bu tərbiyəvi, rəbətləndirici gücü sənətkar tərəfindən xoş qarşılandığı qədər heç kim tərəfindən xoş qarşılana bilməz. Bu, sənətkarın dünyaya və onun əxlaqına mümkün qədər asan uyğunlaşması demək deyil, bənzəri olmayan bir şey deməkdir, onun özünün nə olduğu deməkdir.

Keçmişdəki yazıçılardan bəziləri, ilk növbədə də Dostoyevski analitik psixologiyanın əsas müddəalarını dərk etməyə çox yaxın olub. Freyd və onun tələbələrindən əvvəl Dostoyevski intuitiv olaraq bu yolla gəlmişdi, o da artıq bu növ psixologiyanın müəyyən təcrübəsinə və texnikasına yiyələnmişdi. Böyük alman yazıçılarından ruhi proseslərə baxışları müasir baxışlara ən yaxın olanı isə Jan Poldur. Bununla yanaşı, Jan Pol elə parlaq sənətkarlardandır ki, onun öz təhtəlşüuru ilə daim intim təması  dərin, canlı ürəyədamma sayəsində əbədi bolluq mənbəyinə çevrilir.

Sonda elə bir yazıçıdan sitat gətirəcəyəm ki, onu təbiəti etibarilə xəyalpərəst və ya özünə qapılan insan kimi deyil, sırf idealist kimi qəbul etsək də, o, bütövlükdə güclü intellektual sənətkarlardandır. Otto Rank ilk növbədə bu yazıçının məktubundakı aşağıdakı parçanı müasir şüurdanxaric psixologiyasının təsdiqinin ən heyrətamiz sələfi kimi kəşf etdi. Şiller yaradıcılıq durğunluğundan şikayətlənən Kernerə yazır: “Sənin şikayətin, mənə elə gəlir, onunla bağlıdır ki, idrakın təxəyyülünü buxovlayıb. İdrakın qapının ağzını kəsdirib gözləyirmiş kimi çox ayıq-sayıqlıqla hər yerdən gələn fikirləri diqqətlə izləməsi ruhun yaradıcı əsərləri üçün xoş deyil və zərərlidir. Təcrid olunmuş halda ayrıca nəzərdən keçirilən fikir kifayət qədər əhəmiyyətsiz və yanıldıcı ola bilər, lakin aydındır ki, həmin fikir özündən sonra gələn fikir sayəsində əhəmiyyətli olacaq; aydındır ki, ağılsız kimi görünən fikir başqa fikirlər ilə birlikdə zəncirin çox faydalı bir halqası ola bilər: idrak, bir fikri təzəcə mənimsəmiş olmasına baxmayaraq, həmin fikri digəri ilə əlaqəli görənə qədər onun haqqında mühakimə yürüdə bilməz. Yaradıcı şüurlarda isə əksinə, idrak öz ölkəsini qapının önündə tərk edir, ideyalar qarma-qarışıq şəkildə vurnuxur və yalnız bundan sonra geniş ənginlikləri seyr edir.”

İntellektual tənqidin şüurdanxaricə ideal münasibəti burada öz klassik ifadəsini tapıb. Şüur xaricindən, gözlənilməz bir fikrin nəzarətsiz istilasından, bir yuxudan, uydurma psixologiyasından yaranan yaxşılığı heç nə basdırmır, şüurdanxaricin formalaşmamış sonsuzluğuna uzunmüddətli bağlılıq yoxdur, ancaq gizli mənbələrə sevgi ilə qulaq asmaq və yalnız bundan sonra tənqid və xaosdan seçim etmək – bütün böyük sənətkarlar belə işləyib. Bu tələbin yerinə yetirilməsinə kömək edə biləcək bir texnika varsa, o da psixoanalitik texnikadır.

1918

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.08.2024)

Sərtyel, “Ədəbiyyat və incəsənət” 

1.

Pullu ayaqyolunun qiymətini qaldırıblar. Soruşanda niyə, deyirlər, benzin qalxıb deyə. 

Siz öz canınız, nə aidiyyatı var axı?

2.

Deputatlığa namizəd bir şikayətçi seçiciyə deputat olarsa, həyətlərinə asfalt çəkdirmək, birinə damını təmir etmək, birinə bank kreditlərini bağlamaq, birinə oğlunu işə düzəltmək, birinə həyətlərinə Şahsağdan su xətti çəkdirmək, birinə işsizliyi aradan götürmək üçün təyyarə zavodu tikməyi boyun oldu. Nəhayət, sonuncu seçici qlobal istiləşmədən, Arktika və Antarktida buzlarının əriməsindən narahatlığını dilə gətirəndə deputatlığa namizəd söylədi:

-Əsla narahat olmayın. Siz sentyabrın 1-də gəlin yekdilliklə mənə səs verin, deputat olaramsa, mən oralarda buz da təşkil edərəm.

3.

Odessa. Məşhur Privoz bazarı. 

Moyşa azərbaycanlı kartof satana yaxınlaşıb deyir:

-Arvad deyib on kilo kartof al. Amma həkim də deyib, beş-altı kilodan ağır yük götürmə. Qalmışam neyniyim.

Satıcı deyir:

-Heç bir narahatlıq yoxdur. On kilo çəkim verim, rahatca aparassan. 

4.

-Sənin bu dairəmizdəki deputatlığa namizədlərdən ağlın nə kəsir? 

-Yenə Allaha şükür edirəm, yaxşı ki, içlərindən cəmi birini seçəcəklər.

5.

Zəmanə dəyişib. İndi novostrpoykada yaşayan uşaqlar məktəbə gedəndə “Qonşumuz yay tətilini necə keçirdi” mövzusunda inşa yazırlar. 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.08.2024)

Habil Yaşar, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Qardaş Türkiyə ilə müsahibələrim davam etməkdədir. Yeni mövsümdə ilk qonağım dəyərli yazar Yusuf Öztoprakdır. 

-Salam Yusuf Öztoprak bəy! Necəsiniz? Zəhmət olmasa öncə oxucularımıza özünüz haqqında məlumat verərdiniz.

-1992-ci ildə Mersində anadan olmuşam. Burada ibtidai, orta məktəbi  və liseyi oxumuşam. Daha sonra Adanada Çukurova Universitetinin Hüquq fakültəsinə qəbul oldum. Buranı bitirdikdən sonra vəkillik lisenziyamı alıb vəkil oldum.

-Ədəbiyyata gəlişiniz və əsərləriniz haqqında məlumat verə bilərsinizmi?

-Ədəbiyyat həyatıma uşaqlıq illərində daxil olub. Oxumağı erkən öyrəndim və o vaxtdan oxumağı çox sevirəm. VI sinif müəllimimin verdiyi yazı tapşırığından 100 bal toplayanda, yazmağa başladığımı deyə bilərəm. Daha sonra gündəliyimdə təsadüfən yazdığım gülməli şeirlər, orta məktəbdə yazdığım şeirlər oldu. Liseydə Lavinya Öz. bacının dərgilərində yazdım. Universitetdə ən yaxın dostum Soner Kocanın ədəbiyyata olan həvəsi yazı ilə münasibətimi qidalandırdı. Hətta yeddi dostumuzla birlikdə “Heftmurq” adlı beş nömrəlik jurnal da çıxardıq. Ədəbiyyatla ən çox bağlılığım bu dövrdə oldu. Təbii ki, məzun olduqdan sonra da dostlarımla əlaqə saxlamağa davam etdik. Ədəbi söhbətlər, görüşlər... Ancaq başqa bir iş hazırlamadıq. 2018-ci ilin iyulunda ailə qurdum. 2019-cu ilin iyun ayında ilk övladım oldu. Cahit Zərifoğlunun öz övladları üçün hekayələr yazdığını eşitmişdim. Bu məni çox təsirləndirdi, öz uşağım üçün mən də yazacam dedim və uşaq ədəbiyyatı ilə bağlı təşəbbüsüm belə başladı. Həyat yoldaşım hekayə yazmaqda həmişə mənim ən böyük dəstəkçim və ilk dinləyicim olub. O, mənə xoşlamadığı yerləri deyir və beləliklə, ən yaxşısını alana qədər səy göstərməyə vadar edir. Əlhəmdulillah, Allah qarşıma həmişə yaxşı insanları çıxarıb.... Hekayənin kitaba çevrilməsi prosesində nəşriyyatım, redaktorlarım, baş redaktorumuz hamısı çox fədakarlıqla çalışıblar. Allah hamısından razı olsun. İlk kitabım “Bir Günlük Kral” ədalət və bərabərlik arasındakı fərqdən bəhs edən kitabdır. Birinci bölümdə baş qəhrəmanımız bu fərqi anlayır və sonradan yaşadığı hadisələrlə bunu sınayır. Beləliklə, oxucu həm bu anlayışları gücləndirir, həm də empatiya inkişaf etdirir. İkinci kitabım “Bay Tekir ve Onun Tuhaf Kuralları” qaydalara həddən artıq aludə olan pişiklə çita balasının əyləncəli hekayəsidir. Burada əslində “ədalət hər şeydən önəmlidir” fikrinin tənqidi var. Qaydalar yaratmaqla insanları daha yaxşı bir yerə gətirə biləcəyimizi düşünürük. Ancaq insanın yaşadığı mühit nizamsızlığı tərif kimi qəbul edə bilər. Burada qaydalar qoymağın heç bir faydası olmayacaq. Bir ərəb atalar sözündə deyilir: “Ədalət eşqin xəlifəsidir. Ədalət sevgi olmayan yerdə işləyir”. Deməli, önəmli olan, əsas şey sevgidir. İnsanlara məhəbbətlə yanaşılsa, qəlblərinə  girilərsə, doğru ilə batili görmələri çox asan olar. Üçüncü kitabım “Hayal Tepelerine Yolculuk” nağıl dadı verir. Şehbenderzade Filibeli Ahmed Hilmi’nin "Amak-ı Hayal" kitabı məni çox təsirləndirən bir əsərdir. Onun kimi Hasan Aycin’in “Esrarname” kitabı da təsir edicidir. Bu kitabı onların təsiri altında, içimdəki ilhamı azad buraxaraq yazdım. Həmin tempdə yazmağa çalışdım. Təbii ki, o mənanı tutmaq çox çətindir, amma uşaqların sevəcəyi bir hekayə yazmağa çalışdım. İnşallah yeni hekayələr gələcək. Onlardan biri sentyabr ayındadır.

-Hər hansı bir yazı rutininiz varmı? Zaman sizin üçün nə məna daşıyır?

-Mənim yazı qaydam yoxdur. Çox səliqəsiz yazıram. Məsələn, ağlıma gələn hər hansı fikri telefonuma qeyd edirəm. Əgər inkişaf etdirilə biləcək bir fikirdirsə, o qeydin altında daha çox yazıram. Qarışıq bir şey ortaya çıxır. Sonradan, İnşallah o qaralama hekayəyə çevrilir. Hekayə prosesi də qarışıqdır. Amma adətən gecələr, səhər namazından sonra vaxt tapıram. Vaxt tapmaqda çətinlik çəkirəm, ona görə də vaxt çox dəyərlidir, çox qiymətlidir. Zaman təkcə yazmaq üçün deyil, ümumiyyətlə həyat üçün belədir. Geri qayıtmaz, gərək onun qədrini biləsən, ona görə də dəyərləndirəsən.

-Türkiyədə mütaliə sizi qane edirmi və hansı əsərləri oxuyursunuz?

-Hər ölkədə o ölkənin dəyərlərini əks etdirən gözəl əsərlər də var, çox da keyfiyyətli olmayanlar da. Mən də gözəl və keyfiyyətli əsərlər oxumağa, yaxşı hekayələri özümə nümunə götürməyə çalışıram. Türkiyədə oxuma mədəniyyətinin gözəl nümunələrindən biri olmağa çalışıram. Allah zəhmətimizi boşa verməsin.

-Azərbaycan ədəbiyyatını izləyirsinizmi? 

-Azərbaycan ədəbiyyatından ən çox tanıdığım ad Səməd Behrəngidir. Azərbaycan nağıllarını da çox sevirəm. Eyni mədəniyyət, eyni şüur, eyni dəyərlər... Bunları görmək, hiss etmək qardaşlığı gücləndirir.

-Bir yazar olaraq digər yazarlara məsləhətləriniz nədir?

-Yazı emalatxanalarımda tez-tez qeyd etdiyim bir neçə məqamı qeyd etmək istərdim. Biz ilk növbədə özümüzü yaxşı kitablarla qidalandırmalıyıq. Dildən yaxşı istifadə etməliyik. Ən əsası, bir şey verməyə çalışmaqdansa, içimizdəkiləri ifadə etməliyik. Yəni səmimi olmaq. Bu dərhal yazılı şəkildə ortaya çıxmır, ona görə də çoxlu yazı təcrübəsi tələb olunur. Bu, bir növ üzməyi öyrənmək və ya velosiped sürməyi öyrənmək kimidir. Yazmağa ürəyinizi açmağı öyrənirsiniz.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.08.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ədəbiyyat qəzeti” ilə birgə ƏDƏBİYYATIMIZI SEVDİRƏK layihəsində bu gün sizlərə Samirə Əşrəfin hekayəsi   təqdim edilir. 

Züleyxa sobada bişən sıyığın üzərinə bir qaşıq yumurta qabığının tozunu töküb qarışdırdı. O, kənd yumurtalarının qabığını atmır, yığıb saxlayırdı. Onları üyüdüb sümük boşluğu olan 6 yaşlı oğlunun xörəklərinə qatırdı. Tuş qazanın dibinə dəyib danqıldayan qaşığın səsi ilə Muradın o biri otaqdan eşidilən zarıması onun əsəblərini tarıma çəkirdi:

- Ana, gəl, mənim masınımı tap, mən masınımı istəyirəm!

Anası ona hay vermədiyindən Murad daha möhkəm ağlamağa başladı.

Son vaxtlar oğlu hər şeyin üstündə ağlayır, acıq edib yeməyini yemir, uşaq ağlı ilə anasından nəyinsə qisasını alıb, onu əsəbləşdirirdi.

Muradın növbəti çağırışı Züleyxanı özündən çıxardı. O, əlindəki qazançanı stolun üstünə zərblə elə çırpdı ki, içərisindəki sıyıq vulkan lavası kimi əvvəlcə qazanın divarlarına yayılıb, yırğalandı. Sonra sıyığın ortasından nazik lağım açıldı, zərif buxar dikinə qalxaraq əriyib yoxa çıxdı. Sıyığın üzərindən ikiyə bölünmüş incə səth getdikcə soyuyaraq öləzidi, lətləşdi. Züleyxa Murad olan otağa girib gözünün suyu burnunun seliyinə qarışmış oğlunun üstünə cumdu.

- Nədir, nə zırıldayırsan, niyə qoymursan sənə zəhər hazırlayım?!

Muradın qorxudan gözləri böyüdü, stulun küncünə çəkilib, vahimə ilə anasına baxdı.

- Nə istəyirsən də? Bayaqdan ulamırdın ana, ana, ana. De də, sözünü, ay nəsli kəsilmiş.

Muraddan səs gəlmədiyini görən Züleyxa əsməyə başladı. Hiss elədi ki, yenə təngnəfəsliyi tutacaq, ya da kəkələməyə başlayacaq. Tələsik o biri otağa qaçıb üç sarı həbi susuz udub çarpayının ucunda oturdu. Muradı bir neçə dəfə dilucu söydü. Ürəkgetməsinin tutmasından, oğlunun qorxacağından ehtiyatlandı. Bir az keçəndən sonra yenidən Murad olan otağa qayıtdı. Murad anasını səsləmirdi, ancaq narazı-narazı ağlayıb içini çəkirdi. Anasının isterik vəziyyəti vecinə deyildi, o istəyirdi ki, itən maşını tapılsın. Züleyxa nisbətən sakitcə oğluna yaxınlaşdı:

- Eşidirsən məni? Ay atasısifət, nədir, de, sözünü.

Murad ehtiyatla anasına baxırdı. Züleyxa, oğlunun hıçqırıqlarına, üz-gözündəki narazılığa əsəbiləşsə də, sakit, toxtaq danışmağa çalışdı:

- Murad, ya niyə ağladığını de, ya da mən gedirəm mətbəxə. Bir də nə qədər çağırsan, gəlməyəcəm.

- Mən atam alan masını istəyirəm - Murad, nəhayət, dilləndi.

- Hansıdı atan alan maşın? Əlli dəfə demişəm ki, s yox, ş. Masın yox, maşın!

Oğlu onun son sözlərinə məhəl qoymadı:

- Sarı, balaca.

Züleyxa yan-yörəsinə boylandı:

- Hardadı bəs o zəhləmgetmiş, yoxaçıxmış atanın aldığı, səni mələr qoyduğu maşın?

Atasının adının nifrətlə çəkilməsi Muradı yenə ürkütdü. Özünü ələ alıb, çiyinlərini çəkməyə, - bilmirəm, - deməyə gücü çatdı.

Züleyxa hirsindən yerində bir dəfə dövrə vurdu, çiynindəki mətbəx dəsmalını döşəməyə çırpdı:

- Sən bilmirsən, öz maşının hardadı, mən hardan bilim? Götür, o biriləri ilə oyna. Maşından çox maşın!

Uşaq təzədən gözündən muncuq-muncuq yaş tökdü.

- Yox, mən onu istəyirəm. Atam alanda demişdi, itirmə! İtirsən, bir də sənə heç nə almayacam!

Oğlunun son sözləri Züleyxanın cızdağını çıxartdı:

- Cəhənnəmə alsın, qara gora alsın. Heç onu görüm nə isə alan günü olmasın. Yoxa çıxsın sənin atanı, anası Gövhərlə birlikdə!

Bu sözlərdən sonra o, Muradın ağlamağına məhəl qoymayıb otaqdan çıxdı. Mətbəxdə soyuyub qatılaşan sıyıqdan boşqaba çəkib üzərinə bir qaşıq şəkər, yarım dilim yağ əlavə etdi, gətirib oğlunun qarşısına qoydu:

- Tez gəl, sıyığını ye. Sənə təzəsini alacam. İndi sənin o yoxa çıxmış dədənin də payını verəcəm.

Züleyxa oğlunun sözlərini təkrar edib ağzını əyə-əyə:

- İtirsən bir də sənə maşın almayacam. Cərə al, cəhənnəmə al! Maşını anan Gövhərə al ki, öləndə, aparıb tez basdırasan, evdə qalıb iylənməsin!

Orxanla on il idi evliydilər. Murad onlar evlənəndən dörd il sonra doğulmuşdu. Təzə-təzə hər şey çox yaxşı idi. Hərdən hər ikisi düşünürdü ki, həyat bu qədər gözəl, bir-birini sevən iki insan bu qədər xoşbəxt ola bilməz. Sanki hər ikisi bu xoşbəxtliyin haradasa qırılacağını, bəndə gəlməyəcəyini hiss edirdilər.

Orxanın anası Gövhər öz evini boşanmış qızına verib, onlara köçəndən sonra qorxduqları şey başlarına gəldi. Söz-söhbətlər, dava-dalaşlar axırda elə həddə çatdı ki, Züleyxa Muradı da götürüb illərlə yaşadığı evdən çıxdı. O çıxan bu çıxan, bir də geri qayıtmadı. Bir ilə yaxın idi ev tutub yaşayırdı. Ali təhsilli tərcüməçi olsa da, uşağı qoyub ardıcıl işlə məşğul ola bilmirdi. Tutduğu dayələrə pulu vaxtlı-vaxtında verə bilmədiyindən, onlar Murada yaxşı baxmırdılar. Uşaq tez-tez xəstələnir, qızdırması qalxırdı. Züleyxa qazandığını ev kirayəsinə, dayələrə, dərmanlara verirdi. İşdən çıxandan sonra bir neçə nəşriyyatla əməkdaşlıq edirdi, tərcümələri evdən edib yollayırdı. Ancaq qonorar günlərlə, bəzən isə aylarla uzanırdı, dolanışıq gün-gündən çətinləşirdi. Bəzən əlini qaldırıb iş görməyə, xörək bişirməyə taqəti olmurdu. Əvvəllər ya anası, ya bacısı çatırdı dadına. İntəhası, sonradan anası da rəhmətə getdi.

Anasının ölümündən sonra Orxan bir neçə dəfə söz atıb, barışmaq üçün gəlib-getsə də, Züleyxa razılaşmadı.  Sonuncu davada Orxanın ona vurduğu şilləni heç cür unuda bilmirdi. Həyatında ilk dəfə idi ki, kimsə ona əl qaldırmışdı.

Züleyxa istədi, Orxana zəng etsin, amma fikrindən daşındı. Orxanın susub-susub, qəfildən dediyi qısa, amma zəhər kimi sözləri indi həzm etməyə halı yox idi. Ona bircə kəlmə mesaj yazdı: "bir də nə mənim, nə də Muradın gözünə görünmə". Dərhal da peşman oldu. Quş kimi uçub gedən mesajın ardından təəssüflənən Züleyxanı Murad olan otaqdakı səssizlik narahat etdi. Oğlu olan otağa gələndə Muradı divanın bir küncündə yumrulanıb yatan gördü. O, masadakı sıyığa toxunmamışdı. Sıyıq soyuyub bərkimiş, üzü qat bağlamışdı. Züleyxa oğluna yaxınlaşdı. Muradın gözündən axan yaşın açdığı şırım qurumuşdu. Bircə damla yaş isə hələ də yanağında ilişib qalmışdı. Züleyxa özünü saxlaya bilməyib hıçqırdı. Oğluna yazığı gəldi. Hiss edirdi ki, Murad atasının xiffətini çəkir, onun yoxluğunun davasını edir. Orxan da qəsdən oğlunu görməyə gec-gec gəlir, onlara xərclik vermirdi.

Züleyxa oğlunu çarpayıya uzadıb üstünü örtdü, ağlamaqdan şişmiş gözlərini, üzünü öpdü. Otağa qayıdıb maşını axtarmağa başladı. Siyirmələrin gözünə, büllur qabların içərisinə, Muradın oyuncaq çantasına, hər yerə baxdı, amma sarı maşın gözünə dəymədi. Əyilib divanın altına göz gəzdirdi.

Pəncərədən düşən gün işığı döşəməni və divanın altındakı qalın toz qatını işıqlandırırdı. O, başını sərin döşəmənin üzərinə qoydu. Yanağına hopan sərinlik, evdəki sakitlik yavaş-yavaş canına yayıldı. Divanın altı Züleyxaya uşaq vaxtı baxdığı cizgi film meydançasını xatırlatdı.

Gündə bir dəfə axşamlar yatmazdan qabaq baxdığı on beş dəqiqəlik cizgi filmlərini çox sevirdi. Bütün sovet uşaqları kimi, o da həmin cizgi filmləri ilə böyümüşdü. Dördüncü sinifdə oxuyanda - onda hələ yaşadığı rayon işğal olunmamışdı - ORT kanalında "Cizgi filmi necə çəkilir?" adlı sənədli filmə baxmış, baxdığı cizgi filmlərinin, əslində, həqiqi yox, qurama olduğunu görmüşdü. Ancaq ona elə gəlirdi ki, Şaxtababa, doğurdan da var, o meşəyə gedir, tülküyə, dovşana, kirpiyə hədiyyələr aparır, xizəyinə minərək qarlı meşələrdən keçib uşaqlar yaşayan şəhərlərə gəlir, gecə mışıl-mışıl yatan uşaqların çarpayısının altına hədiyyələr qoyub gedir. Sənədli filmdə hər şey böyük bir masanın üzərində qurulan cizgi film meydançasından, maketlərdən ibarət idi. Onun meşədə yaşadığını zənn etdiyi Şaxta baba da, Qar Qız da, məktəblilərin Yeni il şənliyini hazırlayan qabaqcıl pioner Alyoşa da  indi həmin meydançanın üstündə üzüqoylu yıxılıb qalmışdılar. Cizgi filmin rəssamı Züleyxanın xəyalına köçürdüyü qəhrəmanları əlinə götürür, kamera onların əllərini, ayaqlarını, qırmızı boyalı dodaqlarını, mavi gözlərini yaxın planda çəkir, rəssam isə rus dilində izahlar verirdi.

Divanın altı Züleyxanın bayramdan bayrama təmizlədiyi yer idi. O, ancaq evdə gözə görünən yerlərin təmizliyinə fikir verir, döşəmənin ayaq dəyən yerlərini silib süpürürdü.

Divanın altına düşən adda-budda əşyalar çox böyük görünürdü. Lap mərkəzdə başmaq tayı vardı. Üzü üstə düşüb qalmışdı. ətrafındakı tozun qalınlığından, divanın altındakı ala-toranlıqdan Züleyxa başmağı xatırlaya bilmədi. Əlini uzadıb başmağı götürmək istədi, əli çatmadı. Sinəsini xeyli irəli verdi. Divanın tini Züleyxanın sinəsindəki kistaya dəyib incitdi. Ağrıya fikir verməyib başmağı götürdü. Anasının idi. Qalın toz qatı və bir neçə sarı saç teli başmaqdan asılı qalmışdı. Züleuxa əvvəllər saçlarını sarıya boyayıb uzadırdı. Anasından sonra saçlarını qara rəngə boyayıb qısaltdı.

Anası hara gedərdisə, ev paltarlarını, əl-üz, bədən dəsmalını, bir də başmağını özü ilə götürərdi. O, sonuncu dəfə onlardan gedəndə, başmağın tayını nə qədər axtardılarsa, tapa bilmədilər. Anası rəhmətə gedəndən sonra da Züleyxanın ağlına gəlmədi əyilib divanın altına baxsın. Anasının aparmayıb onlarda qoyduğu taykeş başmağı bir neçə gün çarpayısının üstünə qoyub baxır, səssiz-səssiz ağlayırdı. Bəzən ağlayıb yuxuya gedir, səhər ayılırdı ki, başmaq qoynunda yatıb.

Züleyxa başmağın tozunu silib qoxladı, heç bir qoxu gəlmirdi, diqqətlə nəzərdən keçirib özünə əzab verə biləcəyi nişanə, iz axtardı. Heç nə hiss etmirdi, yalnız anasını xatırlayırdı. Son günlər anası hər dəfə onlara gələndə deyirdi:

- Sözümə qulaq asmadın. Bir Gövhər qarısı ilə yollaşmadın, dolu evi qoyub, gəldin girdin bu daxmaya. İndi qalmısan naçar.

- Naçar deyiləm. Qarı dediyin ifritə dolu evini qızına verib gəldi mənim yanıma, amma siz məni beş gün atamın evində saxlamadınız. Qışın günündə başım sulu-sulu, uşaq qucağımda çıxardınız evdən.

- Çıxarmadıq, özün qardaşınla dalaşıb getdin.

- Mən gedəndə, sən hara baxırdın?

- Sözümə qulaq asmadın. Dedim, gəlmisən, sakitcə otur, bir tərəfdə, gəlinlə, qardaşınla dilləşmə.

- Qardaşım gün verdi ki?

- Nə deyirdi yazıq qardaş, deyirdi ailəni dağıtma də.

- Sizə nə var, bircə saat Gövhər həyasızı ilə yol getməzsiniz.

Anası ürəyində qızı ilə razılaşsa da, biruzə verməmiş, susmuşdu. Onun səssizliyindən istifadə edən Züleyxa demişdi:

- İndi də imkan vermirsən, boşanım.

- Boşanma!

- Niyə?

- Gözəl-göyçək qadınsan, cavansan, boşanan kimi hərə bir vedrə bağlayacaq, düz də getsən əyridi deyəcəklər, əyri də getsən. Amma ərin yanında olanda, heç kimin hünəri çatmayacaq!

- Cəhənnəmə desinlər. Boşanacam, o anasından qorxandan!

- Kəs səsini!

- Kəsmirəm. Öz adınıza söz gəlməsin, boşanmış qızınız olmasın deyə məni bədbəxt etdiniz!

- Özün sevib getmişdin. Mən Orxan tanıyırdım?

- Qələt eləmişdim, sağ qalanlarımla birgə.

- İndi fikrin nədir? Boşanıb küçələrə düşmək istəyirsən?

- Sənin sözündən belə çıxır ki, boşananların hamısı küçələrə düşüb əxlaqsızılıq edir?

- Dedim ki, səsini kəs, özünü də yığışdır! Utanmaz!

Anası ilə hər dəfə deyişəndə Züleyxa dözməyib ağlamağa başlayırdı. Anasından, bir də oğlu Muraddan başqa heç kim onu yanıqlı ağlayan görmürdü. Əksinə hamı deyirdi ki, yaman əzazil oldu bu qız. Cavan ərini evin altına atıb getdi.

Züleyxa indi ili çıxmayan anasının sözlərini, sonra da onun ölümünü xatırlayıb daha da məyus oldu. Anasıgildən son dəfə qardaşı ilə dalaşıb çıxdığı gün yadına düşdü. Gözləri yaşaran anasının ona dediyi son sözləri xatırladı "Mən öləndən sonra gəlmə bura".

Divanın altında balaca nazik dəmir parçasına, mil qırığına, saç sancağına bənzəyən nəsə parıldayırdı. Züleyxa telefonun işığını yandırıb qaranlığa zillədi. Xırda duz dənələri yenicə divanın altına töküldüyündən hələ ordan-burdan ağarırdı. Ötən həftə masanın üstündəki duzu özü dağıtmışdı. Zamanın diktəsi hələ NaCl kimyasına qalib gələ bilməmiş, tozun hakimiyyəti bərqərar olmamışdı. Yaxınlaşdıqca işığın altında parlayan kristal dənələrin düz ortasında stolüstü saatın əqrəbini gördü. 

Qızılı rəngdə, düzbucaq formasında, kərpici xatırladan "Çayka" markalı qədimi saatları rayondakı evlərindən ona qalan son yadigar idi. Qaçaqaç vaxtı atası əşyalarını çıxaranda saatı da götürüb elə kərpic kimi atmışdı boxçalardan birinin içərisinə. Sonra həmin saat uzun illər onlarla birgə mənzildən mənzilə köçdü, yaşa doldu, qocaldı. Atası sağ olanda hər səhər oyanan kimi saatı mütləq qururdu ki, yatmasın, yaxşı işləsin. O, rəhmətə gedəndən sonra saat həmişəlik yatdı.

Züleyxa rayondakı evlərinə gedəndə ağlına nə yerləşmişdisə, saatı da özü ilə götürmüşdü. Evlərinin pəncərəsinin önündə dayanıb içəri otaqlara boylanır, otaqların içərisində bitən əncir, qoz ağaclarının budaqları arasından sızıldayan keçmişdən nə isə tapmağa, xatırlamağa çalışırdı. Amma qarşısındakı daş yığını, zamanla əmələ gələn yastı qum təpələri, evlərinin dağılmış divarları onun üçün otuz illik keçmiş yaratmışdı. Xatirələr üzərinə sel kimi gəlir, hansı fraqmentin, kadrın üstündə dayanacağını, düşünəcəyini kəsdirə bilmirdi. Həmin məqamda Züleyxa saatı çantasından çıxarıb uçuq pəncərənin önünə qoymuşdu. Gözlənilmədən saatın əqrəbləri hərəkətə gəlmiş, işləməyə başlamışdı.

Yadına gəlir, atası rayondakı evi tikəndə, Züleyxanın dörd yaşı vardı. Ev tam hazır olandan sonra köçmüşdülər. Köçməklərini də xatırlamırdı. Yalnız bu evdə keçirdikləri xoş günlər yadında qalmışdı. Amma ona elə gəlirdi ki, gündüzlər məktəbdə dərs deyib, gecələr ay işığında ev tikən atasının yanında olub, onunla birlikdə palçıq qatıb, vedrələrə yığıb iplə yuxarı çəkib, sonra ağır, qara daşları atası ilə köməkləşib hörgünün üstünə qoyub. Züleyxa başını uçub dağılmış divarların küncündən boylanan daşlardan birinə söykədi. İlıq və hənirli idi. Elə bil ondan əvvəl kimsə onun kimi başını daşa söykəmiş, canı ilə onu qızdırıb sonra kənara çəkilmişdi. Züleyxa əlini daşın üstündə gəzdirdi, canlı bir şeymiş kimi onu ehmalca sığalladı. O, həyət boyu ayaqyalın başıaçıq gəzdiyi günləri, atasının onun üçün yığıb alüminim qabda saxladığı çiyələklərin qoxusunu, anasının plov dəmlədiyi yarıqaranlıq axşamları xatırladı. Elə bil uzaqlardan kimsə onu səslədi. Uzaqlarda itib-batan səs uşaq vaxtı dərsdən gələn zaman atasının darvazanın qarşısına çıxıb onun adını səsləməsinə bənzədi.

Həmin gün Orxan ona toxunmadı. Hava qaralana qədər Züleyxa həyətlərini gəzdi, dolandı. Ordakı kol-kosdan, şüşə qırıqlarından, tanış nişanələrin qırıntılarından toplayıb bir torba düzəltdi. Sonra həmin torbanı sinəsinə basıb həyətlərindən çıxdı. Getməliydi. Bu boyda şəhərdə əyləşib bir stəkan çay içə biləcəkləri salamat bir ev, bir qapı yox idi. İnsan nəfəsi otuz il idi bu yerlərdən uzaq düşmüşdü.

Divanın altında yarpaq formasında olan qızılı, yığcam çərçivənin içərisinə bərkidilmiş mavi, sarı, çəhrayı, qırmızı, yaşıl rəngli şüşə bərq vururdu. Orxan bu medalyonu ona Tiflisdəki küçə al-verçilərindən almışdı. Medalyon taxmağı sevməsə də, qiymətli hədiyə kimi Züleyxa onu bəzək əşyalarının işərisinə qoymuşdu. Amma divanın altına necə düşməsindən xəbəri yox idi. Çox güman ki, yır-yığış edəndə, ya da Murad onları qarışdıranda bura düşmüşdü.

Züleyxa medalyonu ovuclarında sıxıb sinəsinin üstündə saxladı. Tiflisə getdiyi günü xatırladı. Qalacaqları otelə çatan kimi ilk sözü bu olmuşdu:

- Mən mütləq Mirzə Fətəli Axundovun qəbrini ziyarət edəcəm.

Yorğunluqdan gözləri yumulan Orxan başını yastıqdan qaldırmadan dilləndi:

- Yaxşı gedərsən, imkan ver, yatım.

- Qulaq as, bəlkə, elə nahardan sonra gedək?

- Züleyxa, indi çatmışıq, hələ beş gün burdayıq.

- Nə olsun, nə qədər burdayıq, hər gün gedərik.

Orxan təəccüblə ona baxmışdı:

- Hər gün niyə?

- Müsbət enerji alacam.

- Başa düşdüm, ay Züleyxa. Çox yorulmuşam, imkan ver yatım.

Sonrakı günlərin heç birində Züleyxa Axundovun məzarını ziyarət edə bilmədi. Onlar bayram günləri Tiflisə səyahət etdiklərindən hər yer, eləcə də Axundovun məzarı olan Botanika bağı da bağlı idi. Gürcü mühafizəçilərlə nə qədər çənə-boğaz olsalar da, giriş üçün icazə ala bilməmişdilər. Bağın qarşısından aralananda, Züleyxanın gözündə iki damla yaş axmışdı. Orxan ona baxıb gül-gülə demişdi:

- Vallah, mən ölsəm, belə ağlamazsan.

Sərin döşəmədə uzanan Züleyxa medalyonun mavi tərəfini gözünə tutdu. Hər tərəf mavi rəngə büründü. Otağın divarları, pəncərədəki bəyaz pərdələr, divar boyu düzülmüş kitablar, pəncərədən görünən ağ buludlar...

...Xudafərin körpüsünün üstündə üç gün idi, mitinqlər keçirilir, şüarlar səslənirdi.

"Azadlıq! Azadlıq! Azadlıq!"

Atası iki günüydü evə gəlmirdi, anası gəlib-gedən hər kəsdən onu xəbər alırdı. Atası iki gün əvvəl dərsdən çıxan müəllimlərlə birgə Xudafərin körpüsünə getmişdi. Deyirdilər, Bakıdan da tanınmış şairlər, yazıçılar mitinqdə çıxış etmək üçün gəliblər. Atası evə üç gün sonra, yanvarın 15-də gecə yarısı gəlib çıxdı. Yorğun, ac və çirkli idi. Başına bağladığı üzərinə ağ boya ilə "Azadlıq" sözü yazılan qara lent qaşlarının üstünə sürüşmüşdü. Rayonda komendant saatı elan edilmiş, rus əsgərləri hər yerə səpələnmişdilər. Günün günorta çağı qəfildən rayonun mərkəzinə hərbi maşınlar yığışmış, içərisindən düşən rus əsgərlər qarışqa kimi yaxınlıqdakı yaşayış evlərinin ətrafına səpələnmişdiər. Onda Züleyxa dayısıgildə idi. Küçədən gələn səs-küyü eşidən dayısı tez onları evə salmışdı. Züleyxa pərdənin arxasından həyətə baxırdı. Çəpər boyu düzülmüş əsgərlər sakitcə dayanmış, ətrafı müşahidə edirdilər. Rus dilli müəllimi dayısı onlara yaxınlaşıb nə barədəsə söhbət edir, söhbət əsnasında siqaret çəkirdi. Züleyxa onda dayısını özü üçün qəhrəman seçdi. Zarafat deyildi, əlisilahlı əsgərlərlə yanaşı dayanmaq və onların yanında siqaret çəkmək.

Həmin vaxtlar Hüseyn Adsız Nihalın "Bozqurdlar" romanı Züleyxanın su kimi içdiyi kitablardan biri idi. O, əsərdəki türk kişilərini yoldan çıxaran hiyləgər çinli qızların gözəlliyini, atların südündən hazırlanan sərin kımızın tərifini, son nəfəsinə qədər türk obaları uğrunda mübarizə aparan Kürşadı unuda bilmirdi...

Pərdənin ardından əsgərlərə göz qoyan Züleyxa özünü gözəl çinli qızlardan biri kimi xəyal etdi. Gözünü yumub zərli, bəzəkli paltarı ilə çəpər boyu düzlənən əsgərlərdən ən yaraşıqlısına, ən rütbəlisinə yanaşdı, onu çadırına kımız içməyə dəvət etdi. Yolun yarısında halı xarab oldu və əsgərin qüvvətli qolları arasına düşdü. Ertəsi gün bir könüldən, min könülə Züleyxaya aşiq olan əsgər bütün qoşuna sevgilisinin şəhərindən çıxması haqqında əmr verdi. Züleyxa gözlərini açanda dayısıgilin evlərinin yaxınlığındakı əsgərlər doğurdan harasa çıxıb getmişdilər. Amma sonrakı günlərdə nə əsgərlər, nə tanklar Züleyxanın xəyalındakı kimi onların şəhərini asanlıqla tərk etmədilər.

Medalyonun qırmızı rəngi Züleyxanın gözlərini qamaşdırdı. Ətrafı qırmızı, qan rəngində görmək ürəyini sıxırdı.

Beş gündən sonra Züleyxa qəhrəmanı olan dayısını ilk dəfə ağlayan gördü. Dərsə gedəndə, küçədə addımlayan izdihamın içərisində dayısı da vardı. Cibindəki dəsmalla gözlərini qurulayan dayısı izdihama qoşulub qışqırırdı:

- Şəhidlər! Şəhidlər! Şəhidlər!

Səs ucaldıcılardan mitinq çıxışçılarının səsi gəlirdi. Küçəyə qırmızı qərənfillər düzülmüşdü.

Züleyxa məktəbə çatanda dərs olmayacağını öyrəndi. Bakıda insanlar tankların altında qalmışdı. Sinif yoldaşı Yavər gözlərini sıxıb baş verən hadisənin ağrısını ona çatdıra bilmək üçün yalandan ağlamağa çalışdı, amma çox süni alındı. Züleyxa və digər sinif yoldaşları özlərini böyüklər qədər kədərli, hadisələrin mahiyyətini dərk etmiş kimi göstərməyə cəhd edirdilər, intəhası buna nail ola bilmirdilər. Çünki ürəklərinin dərinliyində həmin gün dərsin olmamağına sevinirdilər. Üç il sonra rayonları işğal olundu.

Züleyxa vaxtilə özünə qəhrəman seçdiyi dayısının Bakıda kirayə qaldığı evdə öldüyü günü xatırladı. O, dayısının evinə çatanda həkim resept yazdığı qələmi çantasına qoyub yır-yığış edir, dayısının yaşaması haqqında nikbin heç nə demirdi. Dayısı tez-tez sayıqlayır, Yusifin adını çəkir, ona yaxınlaşan Züleyxanın əlindən tutub yanında əyləşdirdi. Astadan, qəhərlə danışırdı:

- Mənə söz ver, rayona getsən, Yusifi axtaracaqsan.

- Əlbəttə, hökmən axtaracam.

- Bilirsən, həmin günü heç vaxt unutmadım. Suyun içərisində qalan paltarları, arxla üzüaşağı axan sabulu suyu, evimdən qalxan narıncı, qırmızı alovu, tez-tez təsəvvür etməyə, xatırlamğa çalışdım.

- Həkimlər çox danışmağına icazə vermirlər - Züleyxa dayısını sakitləşdirməyə çalışmışdı.

- Bilirəm, vəziyyətim yaxşı deyil. Ancaq sən yenə də söz ver ki, bizim evə gedəcəksən, oğlumu axtaracaqsan.

Cavab əvəzi olaraq Züleyxa onun əlini sıxmışdı. Dayısının barmaqları isə ağac budağı kimi cansız və soyuq idi.

Dayısı qurumuş boğazını arıtlayıb danışırdı:

- Həmin gün kənddə dərsdəydim. Bilə bilməzdim başıma gələnləri. Nə yalan deyim, heç nə hiss etməmişdim də. Kənddən rayona evə qayıdanda, hərbçilər məni rayona buraxmadılar. Dedilər, rayon alınıb.   Qızqayıtı neçə gün axtardım. Elə bilirdim, Yusif də onun yanındadır. Beyləqana bir həftədən sonra gəldim. Yollar hər yerdən bağlanmışdı. Arazı üzə-üzə güclə İran tərəfə keçə bildik. Arazboyu kəndlərdəki o taylılar bizə əl tutdu. Evinə aparan kim, yemək yedirən kim, günlərlə qonaq saxlayan kim. Beyləqana bir həftədən sonra gəlib çıxdım. Qızqayıtı görəndə qorxdum. Bir həftənin içərisində sümükləri çıxmışdı, ayaqüstdə ölmüşdü. Züleyxa Yusifi evdə yatılı qoyub qonşunun həyətindəki arxda paltarları suya çəkəndə, evimizə qrad düşmüşdü. Yazıq qadın qışqırıb evə tərəf qaçanda, başqa qonşuların da evinə top, qrad düşür. Camaat ayaqyalın, başıaçıq küçəboyu qaçanda, qonşulardan kimsə onu qamarlayııb qaçmağa məcbur edir. Evlər od tutub yanır, hamı qaçır, Qızqayıtı da evə tərəf getməyə qoymurlar. Sonralar rayondan son dəfə çıxan hərbçilər dedilər ki, mənim evim yanıb külə dönübmüş. Bu otuz ildə nə zaman gözümü yumdumsa, alovlanıb yanan evlər bir də arxın içərisində  sabunlu qalan paltarlar gördüm. Yusifin paltarlarını... Onun rəngarəng aşırmalı şalvarlarını, corablarını, balaca maykalarını heç vaxt unuda bilmədim. Onun başına gələnlərdə mən idim günahkar.

Züleyxa dayısına baxıb pıçıldadı:

- Sən hardan bilərdin baş verənləri?

- Yox, bizimkilər ermənilərn 9 kəndini bir gecədə götürmüşdülər. Adamlar dəstə-dəstə gedib boş qalan evlərdəki əşyaları gətirirdilər. Çuvalla kişmiş, qənd, qoz, fındıq ləpəsinə qədər qoyub qaçmışdılar. Onda mən də getdim. Anam dedi, bala getmə, bizə haramçılıq düşmür. Qulaq asmadım. Ordan Yusifə balaca velosiped gətirdim. Bircə dəfə sürdü onu yazıq uşaq. Gərək gətirməzdim.

Dayısı danışdıqca gözlərindən yaş axır, səsi tez-tez qırılırdı. Sinəsindən qopan xırıltı onu fikirlərini yarıda saxlamağa məcbur edirdi. Ancaq əllərini Züleyxanın əllərindən çəkməyib deyirdi:

- Mənə söz ver ki, gedib evimi tapacaqsan, onu axtaracaqsan.

-  Yaxşı, söz verirəm, gedəcəm, Yusifi tapacam.

Dayısı həmin gün gecəyarı keçindi. Züleyxa dayısının sözünə əməl edə bilmədi. Rayona gedəndə, nə qədər cəhd etsə də, onu dayısının evi olan səmtə buraxmadılar. Minalı ərazi olduğundan lentlərlə mühasirəyə alınmışdı. Ancaq buraxsaydılar belə Züleyxa dayısının evinin xarabalıqları olan təpəliyə çıxa bilməz, daş yığınının içərisindən keçə bilməzdi. O, uzaqdan ağlaya-ağlaya balaca Yusifi və dayısını xatırlayıb ordan uzaqlaşmışdı.

Medalyonun yaşıl tərəfi kimi hər yan yaşıl idi. Nənəsigilin kənddəki kəhrizlərinin yanında bitən yosunlar da belə yaşıl rəngdə olurdu. Kəhrizin yaxınlığında bitən ağacların başı göy üzünə dirənirdi. Yarpaqlara toxunub işığı öləziyən günəş şüaları kəndin içərisini qaraya çalan tünd yaşıla boyayırdı. Züleyxa yay tətilində nənəsigilə gedəndə ilk getdiyi yer kəhrizin yanı olardı, ətrafdakı yaşıl rəng onu sehrləyərdi. Özünü sanki dənizin altında, sərinlikdə hiss edirdi.

Züleyxa balaca bibisinin hamıdan çox istəyirdi. Adı Naibə idi, amma hamı onu Nahibə deyə çağırırdı. 7 il əvvəl öldü bibisi. Onu uşaqlıqda bibisi saxlamışdı. Səhərlər anası işə gedəndə, aparıb Nahibənin yanına qoyur, axşam işdən qayıdanda götürürdü. Nahibə hara gedirdisə, onu da özü ilə aparırdı. Yaşı qırxı çoxdan keçmişdi, amma ərə getməmişdi bibisi. Bibisinin yaxşı xüsusiyyətlərində elə bil nə isə çatışmırdı. Hərdən aramsız danışır, tez özündən çıxırdı. Bəzən o biri bibisinin nəvələrini dəcəllik edəndə qapıdan qovur, hətta arxalarınca iri daşlar atırdı. Bir dəfə Qumru bibisinin nəvəsinin belindən nətər yumruq qoymuşdusa, uşaq gömgöy göyərmişdi. Uşağı güclə özünə gətirib bibisini danlamışdılar:

- Nə dəliliyinə salmısan, elə yumruq vurarlar əl boyda uşağa? Yığışdır bu xırsızlığını!

O gündən sonra bibisinin başqa adı da Xırsız oldu.

Bibisi uşaq vaxtı qorxu keçirəndən sonra xəstələnmişdi. On iki yaşı olanda yay günlərinin birində həyətdəki çardaqda yatmağa hazırlaşanda, ortancıl qardaşı Qüdrət başına ağ mələfə keçirib bacısını qorxutmuşdu.

Tirtap yerə sərilən Nahibə günlərlə ət kimi qalıb, bir içim su da içə bilməmişdi. Atası ocaq nəslindən idi, gözünü açandan dili duada, əli Quranda olmuşdu.

Həmin gündən Züleyxanın babası göz yaşı tökə-tökə günlərlə dualar oxuyur, dizini yerə qoyub yorulmadan, usanmadan namaz qılırdı. Günlərin birində Nahibə ayağa qalxır, yeriyir, gəzir, amma danışa bilmir. Bir gün atası onu atın tərkinə alıb oğlanlarına deyir:

- Bu qızı tərkimə kəndirlə möhkəm sarıyın. Qılınc öz qınını kəsmir, aparıram Qubadlıdakı Mir Sədi ağanın yanına.

Bir gecə Qubadlıda seyidin ocağında yatır Nahibə. Gecə yuxusunda nurani bir sima ona yaxınlaşır, bir bardaq su verib deyir:

- İmam Əlinin ehsanına iç bunu, bala.

Sübh azanı veriləndə, Nahibə gözlərini açıb atasını çağırır:

- Dədə, mənə sərin su ver.

Atası onu atının tərkinə alıb, ağlaya-ağlaya, dua edə-edə geri kəndlərinə qayıdır.

Züleyxa böyrünün ağrıdığını hiss edib, döşəmənin üzərindən qalxdı. Süpürgə ilə divanın altını silib təmizləyəndən sonra Murad yatan otağa keçdi. Oğlu üstündəki adyalı ayağı ilə kənara atıb sağ böyrü üstə mışıl-mışıl yatırdı. Yuxuda nəsə görürdü deyəsən, dodaqucu, amma bir az da narazılıqla gülümsəyirdi. Pəncərədən düşən gün işığı Muradın kirpiklərində, saçında bərq vururdu. Züleyxa pərdəni çəkmək üçün yaxınlaşnda, sarı maşını pəncərənin sürahisində gördü. O, pərdəni çəkib, maşını götürdü. Oğluna yaxınlaşıb maşını onun yanına qoydu. Saata baxmaq üçün  telefonu götürdü. Orxandan mesaj gəlmişdi.

"Anam öldü..."

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.08.2024)

Məmmədzadə İnci, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Həyatda hər zaman  istədiyimiz hər şeyə nail ola bilmirik. Xəyallarımız, arzularımız reallaşsın deyə günlərlə, aylarla bəzən illərlə əlləşir-vuruşur, məqsədimizə nail olmağa çalışırıq. Nə qədər çalışsaq da bəzi arzularımız əlçatmaz olur. 

Xeyirlisi deyirik, olmursa Allah belə məsləhət görübdür deyə düşünürük və yolumuza davam edirik. Hərdən gülür, bəzən isə günlərimizi kədərli, qəmgin bir halda keçiririk. Dünya həyatı belədi. Gülmək də var, ağlamaq da. Əgər hər zaman bəxtəvər olsaydıq, üzümüz gülsəydi, bəlkə də haşa Rəbb’imizi unudardıq. Belə bir məsəl var: Allah qəlbimizə rahatlıq versin, amma bu rahatlıq bizə Allah’ı unutdurmasın. Çətinlik bizim üçün verilmiş bir nemətdir ki biz dara düşək və Allah’a tərəf yönələk, Yaradan’dan gizli -gizli yalvararaq kömək istəyək. 

İslam aləminin müqəddəs kitabı Qurani-Kərimdə Əraf surəsi 205-ci ayədə Rəbb’imiz buyurur: “Səhər-axşam ürəyində yalvararaq və qorxaraq, səsini qaldırmadan Rəbbini yad et və qafillərdən olma.” Dua bizə bəxş edilmiş, qəlblərimizin aramlıq tapması və Uca Allah’a yaxınlaşmağımız üçün bir vasitədir. Həqiqətən də elə bir insan olmasın ki dua etsin və rahatlıq tapmasın. Bu, Rəbb’imizin bizə lütfüdür, bizi sevən, hər daim xeyrimizi düşünən Yaradan’ımız hər bir bəndəsini yalnızca onun daşıya biləcəyi qədər çətinliklə imtahan edər və etdiyi imtahanda da kömək edər. Elə ki bizə bir bəla gəldikdə “innə lilləhi və innə ileyhi raciun – biz Allah’a məxsusuq və O’na qayıdacağıq” deyərik, isyana düşməz və haşa həddimizi aşmarıq. Allah heç bir qulunun pisliyini istəməz, bu halda qula göndərilən bəla onun zərərinə deyil, xeyri üçün olar. Bəndə səbr etsə sözsüz ki mükafatın alar. Heç bir vaxt hansı  böyüklükdə olursa olsun çətinlik və müsibətlə üzləşsək də Rəbb’imizdən ümid kəsməyək, səbr edək və daim yaxşı əməl sahibi olaq. “Ey iman gətirənlər! səbr edin, dözümlü olun”... Ali İmran / 200

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.08.2024)